Phương pháp dạy học của Khổng Tử và ý nghĩa của nó đối với việc đổi mới phương pháp dạy học ở Việt Nam hiện nay

PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC CỦA KHỔNG TỬ<br /> VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ ĐỐI VỚI VIỆC ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP<br /> DẠY HỌC Ở VIỆT NAM HIỆN NAY<br /> NGUYỄN THỊ HOA PHƯỢNG<br /> Trường Đại học Khoa Học – Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Bài viết tập trung nghiên cứu về phương pháp giáo dục của Khổng<br /> Tử - một vấn đề mà cho đến ngày nay vẫn được nhiều nhà nghiên cứu quan<br /> tâm. Mặc dù bị hạn chế bởi điều kiện lịch sử, song những tư tưởng giáo dục<br /> của Khổng Tử, đặc biệt là cách thức dạy học của ông vẫn mang nhiều giá trị<br /> tích cực. Tiếp tục nghiên cứu, kế thừa và vận dụng sáng tạo những kinh<br /> nghiệm, những giá trị trong quan điểm giáo dục của Khổng Tử, nhất là về<br /> phương pháp dạy học sẽ góp phần tích cực vào sự nghiệp đổi mới giáo dục ở<br /> nước ta hiện nay.<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Nho giáo theo chân người Hán du nhập vào nước ta từ đầu Công nguyên cho đến năm<br /> 1919 khi chế độ giáo dục khoa cử nho học bị xoá bỏ và đặc biệt là khi cách mạng dân<br /> tộc dân chủ năm 1945 toàn thắng bởi sự lãnh đạo của Ðảng Cộng sản, xoá bỏ chế độ<br /> thực dân nửa phong kiến thì Nho giáo mới được giải thể. Tuy nhiên, cũng như mọi hiện<br /> tượng văn hoá khác, Nho giáo chịu sự quy định của điều kiện kinh tế, văn hoá, xã hội,<br /> chính trị của Việt nam cho nên mặc dù địa vị quan phương chính thống không còn<br /> nhưng Nho giáo vẫn tiếp tục có những ảnh hưởng khá sâu sắc trên phương diện tôn<br /> giáo, triết học và cả tinh thần nhân văn trong đời sống người Việt Nam, đặc biệt là trong<br /> lĩnh vực giáo dục.<br /> Khổng Tử (551- 479 tr. CN) - người sáng lập ra Nho giáo. Ông là một tấm gương về<br /> nhân cách đạo đức của một người thầy, được người đời tôn xưng là “Vạn thế sư biểu”<br /> (người thầy của muôn đời). Là nhà giáo dục lớn của nhân loại, ông đã để lại nhiều<br /> phương pháp dạy học mà cho đến ngày nay vẫn còn những giá trị về mặt thực tiễn hết<br /> sức sâu sắc, mặc dù Khổng Tử không hề dùng ngôn từ “phương pháp dạy học” để chỉ<br /> cách thức dạy học của mình.<br /> Quang Đạm, khi nghiên cứu về Nho giáo đã cho rằng: “Chính người xưa không nói đến<br /> những điều đó một cách có hệ thống, thành lý luận rõ ràng. Chẳng hạn, vấn đề phương<br /> pháp luận có được Khổng Mạnh nói riêng và các học giả, các triết gia của Hán học cổ đại<br /> nêu lên bao giờ đâu. Nhưng qua những lời phát biểu, những câu ghi chép rời rạc trong<br /> sách này hay sách khác mà tìm hiểu cách học, cách dạy của những nhà học thuật và<br /> những nhà giáo dục chúng ta có thể tự giải đáp vấn đề ấy…” [1, tr. 401]. Vấn đề phương<br /> pháp dạy học cũng vậy, qua việc nghiên cứu cách dạy của các bậc đại Nho, đi sâu tìm<br /> hiểu những con người “học không biết chán, dạy không biết mỏi” ấy, chúng ta có thể khái<br /> <br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 03(23)/2012, tr. 134-141<br /> <br /> PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC CỦA KHỔNG TỬ VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ...<br /> <br /> 135<br /> <br /> quát thành một số phương pháp cơ bản mà ngày nay vẫn còn ý nghĩa vận dụng góp phần<br /> đổi mới phương pháp dạy học ở nước ta.<br /> 2. PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC CỦA KHỔNG TỬ VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ ĐỐI VỚI<br /> VIỆC ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở VIỆT NAM HIỆN NAY<br /> 1. Phương pháp hỏi - đáp<br /> Nếu xét về tần xuất sử dụng thì phương pháp hỏi - đáp được Khổng Tử sử dụng<br /> nhiều nhất để giảng dạy cho các đệ tử của mình. Mặc dù, các ông không dùng từ<br /> “phương pháp dạy học” hay tên gọi “phương pháp vấn đáp” hoặc “phương pháp đàm<br /> thoại” như ngày nay nhưng hầu như toàn bộ sách Luận ngữ đã ghi lại sự đối đáp giữa<br /> thầy và trò Khổng Tử. Ông thường đặt ra câu hỏi hoặc nêu ra một vấn đề để học trò<br /> trả lời hoặc ngược lại, các môn đệ của ông nêu câu hỏi để được nghe ý kiến của thầy.<br /> Thậm chí các đệ tử tranh luận với nhau và với cả thầy, thẩm vấn thật kỹ để qua đó lĩnh<br /> hội nội dung cần trao đổi. Chẳng hạn, khi Phàn Trì hỏi về đức “nhân”, Khổng Tử đáp:<br /> “Nhân là thương người”. Hỏi về “trí”, Ngài đáp: “Trí là biết người”. Ông Phàn Trì chưa<br /> hiểu thấu. Đức Khổng Tử giải đáp rằng: “Cử người chính trực, bỏ kẻ cong vạy; với<br /> phương pháp ấy, người ta có thể khiến kẻ cong vạy hóa ra chính trực”. Phàn Trì lui ra,<br /> đến viếng ông Tử Hạ, nói rằng: “Trước đây, tôi có viếng thầy mà hỏi về trí. Thầy đáp: Cử<br /> người chính trực, bỏ kẻ cong vạy; với phương pháp ấy, người ta có thể khiến kẻ cong<br /> vạy hóa ra chính trực. Thầy nói vậy có ý nghĩa gì? Ông Tử Hạ đáp rằng: “Lời nói ấy<br /> nghĩa lý rộng thay! Kìa vua Thuấn khi có thiên hạ tức là ở ngôi thiên tử, thì ngài tuyển<br /> chọn trong dân chúng, cử dùng ông Cao Dao; những kẻ bất nhân đều tránh xa. Kế vua<br /> Thành Thang khi lên ngôi thiên tử, thì ngài tuyển chọn trong dân chúng, cử dùng ông Y<br /> Doãn; những kẻ bất nhân đều tránh xa” (Luận ngữ, Nhan Uyên, 21).<br /> Rõ ràng với sự chất vấn bằng hình thức hỏi - đáp giữa thầy và trò, giữa trò và trò,<br /> người học lĩnh hội được tri thức. Phương pháp này có nét tích cực mà ngày nay vẫn<br /> còn nguyên giá trị, đó chính là sự tương tác giữa thầy và trò, trò và trò rất lớn. Chính<br /> sự tương tác đó đã giúp cho người học dễ tiếp thu tri thức, phát huy được tính tích<br /> cực, chủ động của người học trước các vấn đề trong cuộc sống; đồng thời người dạy<br /> có thể nắm bắt được khả năng nhận thức của người học. Tuy nhiên, mặc dù có nhiều<br /> giá trị tích cực, song khi nghiên cứu sách Luận ngữ, ta thấy hầu như vai trò của<br /> người thầy vẫn là chủ đạo trong quá trình dạy học, còn vai trò chủ động của học trò<br /> vẫn còn mờ nhạt. Ngày nay, tiếp thu và vận dụng sáng tạo phương pháp giáo dục của<br /> Khổng Tử, người thầy phải lấy học sinh làm trung tâm, phải phát huy tính tích cực,<br /> chủ động, sáng tạo của người học. Tuy nhiên, để làm được điều đó thì trước hết người<br /> thầy phải làm tốt vai trò chủ đạo của mình trong quá trình dạy học.<br /> 2. Phương pháp gợi mở<br /> Gắn với phương pháp hỏi - đáp, trong quá trình dạy học, Khổng Tử thường sử dụng<br /> phương pháp gợi mở và xem đó là cách thức để dẫn dắt người học đến với chân lý. Có<br /> thể nói, dù đã cách xa hiện tại hơn 25 thế kỷ, nhưng cách giáo hóa của Khổng Tử vẫn<br /> gần gũi, đầy sáng tạo mà ngày nay nền giáo dục hiện đại vẫn hướng đến nhằm khơi dậy<br /> <br /> 136<br /> <br /> NGUYỄN THỊ HOA PHƯỢNG<br /> <br /> sự nỗ lực, tự giác, chủ động của con người. Trong giáo dục đạo đức, nhân cách cho học<br /> trò, Khổng Tử đòi hỏi cao về sự tự giác, coi trọng nội lực ở bản thân con người, tính<br /> tích cực, chủ động của chủ thể. Khi giảng dạy cho học trò, Khổng Tử thường “chỉ gợi<br /> lên một mối rồi để người ta tự mình phải suy nghĩ ra mà hiểu lấy” [2, tr. 99]. Ông thường<br /> khuyến khích các đệ tử tư duy một cách độc lập, mạnh dạn nêu ý kiến. Theo Khổng Tử,<br /> sự thông đạt không phải tự nhiên mà có, đó là cả quá trình học tập tích cực, tư duy sáng<br /> tạo. Khổng Tử cho rằng: “Học mà chẳng chịu suy nghĩ thì chẳng được thông minh. Suy<br /> nghĩ mà chẳng chịu học, thì lòng dạ chẳng yên ổn” (Học nhi bất tư, tắc võng, tư nhi bất<br /> học, tắc đãi - Luận ngữ, Vi Chính, 15). Khổng Tử hết sức bất bình đối với những học trò<br /> lười suy nghĩ, không chịu động não. Ông nói rằng: “Người nào chẳng ra công tìm tòi, như<br /> làm việc chi, chẳng tự hỏi: tôi phải làm cách nào? tôi phải làm sao? Người như vậy, ta<br /> cũng chẳng có cách gì mà chỉ bảo cho được” (Luận ngữ, Vệ Linh Công, 15).<br /> Khổng Tử luôn khuyến khích học trò phải biết suy nghĩ sâu sắc, tìm tòi cho sáng tỏ.<br /> Nếu học trò chưa khao khát muốn biết, chưa hổ thẹn vì không biết thì ông chưa dạy bảo.<br /> Khi học trò nôn nóng muốn học thì ông lại tùy tính cách và khả năng của từng người mà<br /> có phương pháp riêng. Rõ ràng, Khổng Tử luôn chú trọng đến sự nỗ lực, tính tích cực,<br /> tự giác của người học. Cách dạy của ông không gò bó, mà cốt ở sự chỉ dẫn, gợi ý cho<br /> người học để phát huy tính tích cực, tự giác của học trò. Thông qua sự gợi mở của<br /> người thầy, người học tự khám phá những điều mình chưa rõ, chưa có chứ không phải<br /> thụ động tiếp thu những tri thức mà thầy truyền đạt cho. Phương pháp này ngày nay vẫn<br /> được đánh giá cao không chỉ ở Việt Nam, Trung Quốc mà còn ở hầu hết các nước có nền<br /> giáo dục phát triển ở phương Đông lẫn phương Tây.<br /> 2. Phương pháp nêu gương<br /> Nêu gương là một phương pháp được Khổng Tử đặc biệt chú trọng nhằm để giáo hóa<br /> cho các môn đồ, ông sử dụng phương pháp này như là một công cụ giáo hóa tích cực<br /> nhất. Điều đó được phản ánh trong các buổi đàm đạo về chính sự với quan lại triều đình<br /> và những lời khuyên dành cho học trò. Ông thường thường lấy gương tốt người xưa làm<br /> “thông giám”, lấy nhân cách của các bậc thánh hiền để khai mở cho học trò, bởi những<br /> tấm gương có giá trị hơn cả những bài thuyết giảng. Nếu đối sánh với giáo dục hiện đại,<br /> chúng ta không thể tìm ra sự luận giải của Khổng Tử về “phương pháp nêu gương”. Tuy<br /> nhiên, từ sự nghiên cứu cuộc đời và sự nghiệp của Khổng Tử qua các tài liệu, chúng ta<br /> có thể thấy rõ ông đã sử dụng hiệu quả phương pháp này như thế nào. Bản thân ông là<br /> một người thầy mẫu mực, một tấm gương về nhân cách đạo đức cũng như tinh thần dạy<br /> - học cho người học noi theo. Ông cho rằng: “Học nhi bất yếm, hối nhân bất quyện”<br /> (học tập mà không chán, dạy người mà không thấy mệt).<br /> Sau này, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã vận dụng linh hoạt, sáng tạo phương thức giáo dục của<br /> người xưa. Trong giáo dục đạo đức, Bác rất coi trọng nguyên tắc “nêu gương”. Bác thường<br /> xuyên nhắc nhở và yêu cầu mỗi cán bộ, đảng viên “Tự mình phải chính trước, mới giúp<br /> được người khác chính” [3, tr. 644]. Bác cho rằng, việc nêu gương đạo đức tác dụng giáo<br /> dục quần chúng rất cao, chính vì vậy mà Bác đã phát động phong trào thi đua sôi nổi, sâu<br /> rộng trong toàn xã hội - phong trào “Người tốt, việc tốt”. Theo Bác, việc nêu gương “Người<br /> <br /> PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC CỦA KHỔNG TỬ VÀ Ý NGHĨA CỦA NÓ...<br /> <br /> 137<br /> <br /> tốt, việc tốt” sẽ có tác dụng giáo dục đạo đức rất lớn. Qua đó, mỗi người đều tự nhận thấy<br /> mình có thể noi theo gương tốt và làm việc tốt để trở thành người có ích cho xã hội. Bác căn<br /> dặn: “Lấy gương người tốt, việc tốt hằng ngày để giáo dục lẫn nhau là một trong những<br /> cách tốt nhất để xây dựng Đảng, xây dựng các tổ chức cách mạng, xây dựng con người<br /> mới, cuộc sống mới” [4, tr. 558].<br /> Vận dụng quan điểm giáo dục của Khổng Tử và tư tưởng giáo dục của Chủ tịch Hồ Chí<br /> Minh, các nhà giáo dục ngày nay vẫn sử dụng phương pháp nêu gương để giáo huấn học trò,<br /> đặc biệt là trong lĩnh vực giáo dục đạo đức, nhân cách, lối sống cho học trò rất có hiệu quả...<br /> đồng thời bản thân người thầy giáo phải thực hiện tốt cuộc vận động của ngành giáo dục:<br /> “Mỗi thầy cô giáo là một tấm gương đạo đức, tự học và sáng tạo”.<br /> 3. Phương pháp dẫn luận<br /> Phương pháp dẫn luận được sử dụng khá nhiều trong các bài giảng của Khổng Tử.<br /> Thông qua những câu nói ngắn gọn, súc tích được lưu truyền có ý nghĩa giáo dục, được<br /> coi như chuẩn tắc sống và hoạt động của con người, Khổng Tử thường trích dẫn những<br /> câu cổ ngữ để giảng dạy cho các đệ tử. Trong Luận ngữ có một số câu châm ngôn có từ<br /> thời trước, nhiều câu bắt đầu với “Tử viết: Khổng Tử nói”, nhưng thực ra là thu thập từ<br /> truyền thống truyền khẩu mà Khổng Tử áp dụng khi giảng dạy học trò. Chẳng hạn: “Tử<br /> viết: Học nhi bất tư, tắc võng; tư nhi bất học, tắc đãi” (Khổng Tử nói: Học mà không<br /> suy nghĩ ắt mờ tối, suy nghĩ mà không học hỏi ắt mỏi mệt - Luận ngữ, Vi chính, 15);<br /> hay “Tử viết: Xảo ngôn, lệch sắc, tiển hỹ nhân” (Khổng Tử nói: Khéo mồm khéo<br /> miệng, mặt mũi tươi tỉnh, người như thế ít có nhân - Luận ngữ, Học nhi, 3).<br /> Khổng Tử cũng thường mượn nội dung những câu chuyện để răn dạy, hoặc thông qua<br /> cách cư xử, lời nói của thánh nhân hoặc của bản thân ông để gián tiếp giáo dục cách cư<br /> xử cho học trò. Chẳng hạn như: Một hôm, từ triều về nhà, nghe tin chuồng ngựa cháy,<br /> Khổng Tử hỏi: “Có ai bị thương không?” (Luận Ngữ, Hương đảng, 12), ông không hề<br /> hỏi về ngựa mà chỉ hỏi đến người dù một con ngựa thời đó có thể đắt gấp 10 lần một nô<br /> lệ. Khổng Tử không quan tâm đến vật chất mà thể hiện sự quan tâm lớn nhất đến con<br /> người. Qua đó, không cần dạy trực tiếp nhưng học trò của ông có thể suy nghĩ và định<br /> hình về lối sống đạo đức của mình.<br /> Dẫn luận những câu chuyện hoặc trích dẫn kinh điển, lời dạy của thánh nhân để dạy<br /> học trò, qua đó Khổng Tử đã giúp người học tự nhận thức, tự suy luận ra vấn đề vừa<br /> nhẹ nhàng, vừa sâu sắc. Phương pháp này ngày nay vẫn được sử dụng khá phổ biến<br /> trong quá trình giáo dục bởi những giá trị, ưu điểm của nó.<br /> 4. Phương pháp ôn cũ biết mới<br /> Khổng Tử khẳng định rằng: “Người nào ôn lại những điều đã học, do nơi đó mà biết<br /> thêm những điều mới, người ấy có thể làm thầy thiên hạ đó” (Ôn cố nhi tri tân, khả dĩ<br /> vi sư kỹ - Luận ngữ, Vi chính, 11). Theo đó, Khổng Tử muốn nói đến tầm quan trọng<br /> của việc học và ôn tập. Điều quan trọng hơn cả, ôn tập không chỉ để củng cố kiến thức<br /> mà còn biết thêm cái mới. Học tập là để hiểu biết cái hiện chưa biết, cũng tức là hiểu<br /> <br /> 138<br /> <br /> NGUYỄN THỊ HOA PHƯỢNG<br /> <br /> biết cái còn mới lạ đối với mình để nắm bắt cái mới lạ đó. Đây thực sự là phương pháp<br /> dạy học phổ biến, bổ ích, thiết thực và đúng đắn.<br /> Trong quan niệm của Khổng Tử thì phương pháp “ôn cố nhi tri tân” có một ý nghĩa<br /> hết sức quan trọng. Đối với đạo, đạo trị nước, đạo tu thân, đối với cương thường luân<br /> lý, đối với cuộc sống nói chung, cái gì cũng có khuôn vàng, thước ngọc; cho nên,<br /> muốn tu thân, tề gia, trị quốc, làm cho thiên hạ trở nên hữu đạo thì phải luôn giữ gìn,<br /> thực hiện cho đúng đạo của Thánh vương thuở xưa, phải “ôn cố” cho rộng, cho nhiều,<br /> cho sâu. “Ôn cố nhi tri tân” theo Khổng Tử là ôn lại cái cũ xưa để biết cái mới ngày<br /> nay và ngày sau.<br /> Theo Quang Đạm thì “nhiều nhà giáo dục và khoa học tiến bộ ở nước ta và ở nhiều<br /> nước khác vận dụng luận điểm ôn cố nhi tri tân thành một phương pháp học tập và<br /> nghiên cứu nối liền quá khứ với hiện tại và tương lai” [5, tr.434]. Trong quá khứ,<br /> mọi mặt của đời sống đều có những thành tựu đã đạt đỉnh cao, thông thường là do<br /> các vua, các thánh để lại. Khổng Tử là người “học không biết chán, dạy đời không<br /> biết mỏi” (“Học nhi bất yếm, hối nhân bất quyện” - Luận ngữ, Thuật Nhi, 33).<br /> Người đã ôn thật kỹ mọi kiến thức cũ từ thời thánh cổ, diễn đạt và ghi chép rõ ràng,<br /> từ đó nhạy bén tìm ra cái mới trong đạo lý của mỗi vị thánh hiền rồi gộp lại những<br /> thành quả ấy để đời sau kế thừaVới việc san định tức là sắp xếp, lựa chọn, chỉnh lý<br /> những thành tựu lớn của các đấng “tiên vương”, “tiên thánh” ngày xưa, với nguyên<br /> tắc “thuật nhi bất tác” Khổng Tử mong muốn “thuật cho đúng cái cổ”, bởi đó là cái<br /> đã đạt đến đỉnh cao về mọi mặt, là những cái mới ban đầu tuyệt vời mà tiên thánh đã<br /> đặt ra mà “con cháu và các thế hệ môn đệ đời sau không thể làm gì hơn những công<br /> việc ôn cũ cho kỹ, tập thành cho dù và “thuật” cho đúng để tìm lại cái mới” [5, tr.<br /> 438]. Khổng Tử rất lo người học không biết hướng vào quá khứ mà “ôn cố” để tìm<br /> lại những đỉnh cao cần đạt tới. Đây cũng là vấn đề mà những nhà giáo dục ngày nay<br /> vẫn trăn trở, nhất là khi thế hệ trẻ đang sống trong thế giới hiện đại với sự ảnh<br /> hưởng nhiều mặt của nó. Thế nên, vấn đề giáo dục lý tưởng, truyền thống, đạo đức,<br /> lối sống, năng lực sáng tạo... cho thế hệ trẻ là không thể xem nhẹ. Tuy nhiên, nếu<br /> “ôn cố nhi tri tân” với nguyên tắc “thuật nhi bất tác” thì không chừng sẽ dẫn đến lối<br /> học vẹt, thụ động, thiếu sáng tạo. Nếu “ôn cổ” theo kiểu thuộc lòng mọi câu chữ của<br /> “cổ nhân”, thuật lại, lặp lại, làm y nguyên lại mà “bất tác” không sáng tạo, không<br /> làm ra cái mới và việc quá đề cao “ôn cố nhi tri tân” một cách phiến diện, một chiều<br /> sẽ tạo nên sự trì trệ, bảo thủ trong quá trình giáo dục và trong lĩnh vực hoạt động<br /> tinh thần nói chung. Điều đó khó có thể chấp nhận trong nền giáo dục hiện đại ngày<br /> nay. Mặt khác, nếu biết vận dụng, biết ôn lại, thuật lại cái thành quả, cái đúng, cái<br /> hay của người xưa với tinh thần nhạy bén dò tìm chân lý để “tri tân” thì lại khác, có<br /> thể đem lại hiệu quả cao trong dạy và học.<br /> 6. Phương pháp gắn lý thuyết với thực nghiệm<br /> Nghiên cứu cách thức dạy học của rằng Khổng Tử, chúng ta thấy ông luôn chú trọng<br /> mở mang trí tuệ và trau dồi đạo đức, gắn việc học với thực hành và vận dụng tri thức<br /> vào giải quyết các vấn đề của cuộc sống. Sự kết hợp giữa lý thuyết với thực hành trong<br /> <br />