Phương thức ứng xử với thời cuộc trong tư tưởng triết học Nguyễn Bỉnh Khiêm

1<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> CHUYÊN MỤC<br /> <br /> TRIẾT HỌC - CHÍNH TRỊ HỌC - LUẬT HỌC<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> PHƢƠNG THỨC ỨNG XỬ VỚI THỜI CUỘC TRONG<br /> TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC NGUYỄN BỈNH KHIÊM<br /> HUỲNH NGỌC BÍCH*<br /> <br /> <br /> Trong lịch sử tư tưởng Việt Nam, Nguyễn Bỉnh Khiêm là một trong số ít người có<br /> cuộc đời với tư tưởng và phương thức ứng xử với thời cuộc khá đặc biệt. Sống<br /> trọn thế kỷ XVI với nhiều biến động về chính trị, chiến tranh liên miên, đạo đức<br /> xã hội suy đồi, thời cuộc loạn ly, lòng người chao đảo, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã<br /> chủ động lựa chọn cho mình một phương thức ứng xử phù hợp và thức thời - khi<br /> thì nhập thế giúp nước cứu đời, khi thì lui về ở ẩn để giữ vững khí tiết thanh cao,<br /> hưởng thú vui tự tại, bình yên. Qua Thơ văn Nguyễn Bỉnh Khiêm (chủ yếu qua<br /> Tổng tập thơ văn Nguyễn Bỉnh Khiêm của Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử Hải<br /> Phòng (2014)) bài viết làm rõ tư tưởng triết học Nguyễn Bỉnh Khiêm mà trong đó<br /> phương thức ứng xử với thời cuộc là một nội dung quan trọng.<br /> Từ khóa: Nguyễn Bỉnh Khiêm, phƣơng thức ứng xử, triết học Việt Nam, thế kỷ XVI<br /> Nhận bài ngày: 15/5/2019; đưa vào biên tập: 1/6/2019; phản biện: 2/7/2019; duyệt<br /> đăng: 12/8/2019<br /> <br /> 1. ĐÔI NÉT VỀ CUỘC ĐỜI NGUYỄN Nguyễn Văn Đạt, tự là Hanh Phủ, hiệu<br /> BỈNH KHIÊM VÀ TƢ TƢỞNG TRIẾT là Bạch Vân cƣ sĩ, ngƣời làng Trung<br /> HỌC CƠ BẢN Am, Vĩnh Lại, Hải Dƣơng (nay là<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm (1491 - 1585) huyện Vĩnh Bảo, tỉnh Hải Phòng). Ở<br /> không chỉ là nhà thơ, nhà tƣ tƣởng mà Nguyễn Bỉnh Khiêm toát lên vẻ uyên<br /> còn là bậc thầy về văn hóa đƣợc mọi thâm của một trí tuệ bác học, sự an<br /> ngƣời truyền tụng. Ông nổi lên nhƣ yên của một nhà thơ nhàn nhã, nhƣng<br /> một hiện tƣợng đặc biệt của thế kỷ ẩn chứa những tƣ tƣởng triết lý sâu<br /> XVI. Nguyễn Bỉnh Khiêm tên thật là sắc. Ông sinh ra trong gia đình nho<br /> học và đƣợc nuôi dƣỡng bằng những<br /> *<br /> Trƣờng Đại học Công nghiệp Thành phố<br /> luân lý của Nho giáo từ ngƣời cha là<br /> Hồ Chí Minh. ông Nguyễn Văn Định - ngƣời có kiến<br /> 2 HỲNH NGỌC BÍCH – PHƢƠNG THỨC ỨNG XỬ VỚI THỜI CUỘC…<br /> <br /> <br /> thức sâu rộng. Đặc biệt, Nguyễn Bỉnh Dịch xem thái cực là hình thái chuyển<br /> Khiêm chịu ảnh hƣởng rất lớn từ sự hóa đầu tiên dẫn đến sự hình thành<br /> giáo dục của mẹ - bà Nhữ Thị Thục, là vũ trụ. Ông viết: “Thái cực triệu sơ<br /> mẫu phụ nữ có cá tính, tinh thông lý phân. Tam tài định quyết vị. Khinh<br /> học, ấm phong là Từ Thục phu nhân, thanh thƣợng vi thiên. Địa trọc há vị<br /> con gái của Thƣợng thƣ Nhữ Văn Lan. địa. Trung tụ nhi vi nhân. Bẩm thụ thị<br /> Không chỉ hấp thụ triết lý Nho giáo nhất khí” (Thái cực lúc mới phân chia.<br /> ngay trong gia đình, Nguyễn Bỉnh Vị trí của thiên, địa, nhân đã định.<br /> Khiêm còn đƣợc theo học ngƣời thầy Trong, nhẹ bay lên là trời. Đục, nặng<br /> là một nhà nho nổi tiếng đƣơng thời - lắng xuống là đất. Ở giữa kết tụ là<br /> Lƣơng Đắc Bằng. Với trí tuệ hơn ngƣời. Sinh ra vốn cùng một khí)<br /> ngƣời, thông minh từ nhỏ, lại gặp thầy (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử Hải<br /> giỏi nên Nguyễn Bỉnh Khiêm sớm Phòng, 2014: 1344). Nhƣ vậy, nguồn<br /> thành tài năng kiệt xuất. Việc ông liên gốc của sự hình thành vũ trụ và vạn<br /> tiếp trúng tam nguyên trong ba kỳ thi: vật theo Nguyễn Bỉnh Khiêm là bắt<br /> thi Hƣơng, thi Hội, thi Đình đã chứng nguồn từ thái cực. Ông đặt thái cực<br /> minh điều đó. Phan Huy Chú nhận xét lên trên hết, nhƣng cốt lõi lại tập trung<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm là ngƣời học rộng vào “khí”. Khí là bản nguyên của vũ<br /> các sách, hiểu sâu nghĩa lý Kinh Dịch trụ. Vũ trụ xuất phát từ khí nên vũ trụ<br /> và dẫn lời viên sứ thần nhà Thanh là không ngừng vận động, biến đổi do<br /> Chu Xán đã khen ngƣời Lĩnh Nam sự tƣơng tác của âm dƣơng, phát<br /> biết lý học chỉ có Trình Tuyền - triển đến cùng cực thì quay lại vị trí<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm. xuất phát ban đầu theo nguyên lý của<br /> thái cực, vạn vật từ cỏ, cây, sông,<br /> Tài học rộng hiểu sâu của Nguyễn<br /> biển, núi, rừng… cũng từ đó mà thành:<br /> Bỉnh Khiêm phần nào thể hiện qua<br /> “Nhất khí sơ tòng thái cực hình, chí tai<br /> những tƣ tƣởng triết học của ông. Nổi<br /> bác hậu sở do danh. Hải hà Hoa Nhạc<br /> bật là những tƣ tƣởng về vũ trụ (thế<br /> khôn duy cố, nha giáp căn cai vật loại<br /> giới quan); tƣ tƣởng về luân lý đạo<br /> sinh” (Một khối khí ban đầu từ hình<br /> đức, về chính trị, xã hội (nhân sinh<br /> dạng của thái cực, rất mực rộng dày<br /> quan).<br /> nên có tên thế. Bể sông, núi non,<br /> Trƣớc hết, trong quan niệm về thế giềng đất thật là vững chắc, mầm vỏ<br /> giới quan, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã cây, gốc rễ cây… các loài nhờ vào đó<br /> trình bày tƣơng đối có hệ thống mà sinh sôi nảy nở) (Viện Văn học -<br /> những nội dung về nguồn gốc vũ trụ, Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, 2014:<br /> vạn vật, sự tồn tại vận động, biến hóa 1162). Nguyễn Bỉnh Khiêm thừa nhận<br /> của vũ trụ. sự tiến hóa của vũ trụ là một quá trình<br /> Ảnh hƣởng Kinh Dịch, khi cắt nghĩa rất phức tạp và lâu dài, do sự kết hợp<br /> khởi nguyên của trời đất, Nguyễn Bỉnh của âm dương (lưỡng nghi) sinh ra tứ<br /> Khiêm xuất phát từ nguyên lý của tượng, mọi sự biến chuyển, đổi thay<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 8 (252) 2019 3<br /> <br /> <br /> trong vũ trụ cũng phụ thuộc âm dương, sự biến chuyển đó lại mang tính chu<br /> âm dương vận động, giao hòa mà vạn kỳ, tuần hoàn khép kín. Nguyễn Bỉnh<br /> vật đƣợc sinh ra, quá trình phát sinh Khiêm mới chỉ thấy những biểu hiện<br /> này tức là biến đổi: “Dịch có thái cực, bề ngoài chứ chƣa tìm ra đƣợc nguồn<br /> thái cực sinh ra lƣỡng nghi (âm gốc bên trong của sự vận động và<br /> dƣơng), lƣỡng nghi sinh ra tứ tƣợng biến đổi. Mặc dù vậy, bỏ qua những<br /> (bốn mùa), tứ tƣợng sinh ra bát quái hạn chế do yếu tố lịch sử thì quan<br /> (tám quẻ)… Từ bát quái cấu tạo thành niệm của ông cũng chứa đựng yếu tố<br /> 64 quẻ”. Nhờ âm, dương vần xoay mà biện chứng duy vật thô sơ, chất phác<br /> cội nguồn vạn vật đƣợc lý giải cũng tích cực. Quan niệm thừa nhận sự<br /> nhƣ biết đƣợc thời thế thịnh, suy. biến đổi liên tục của vạn vật trong vũ<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm viết: “Âm dƣơng trụ bao la. Vạn vật luôn chứa đựng<br /> vãng phục nghiệm tiền tri” (Khí âm khí những khuynh hƣớng ngƣợc chiều<br /> dƣơng đi qua rồi trở lại, suy ra có thể nhau, sự mâu thuẫn là một tất yếu, ẩn<br /> biết trƣớc) (Viện Văn học - Hội đồng chứa bên trong sự vật, hiện tƣợng<br /> Lịch sử Hải Phòng, 2014: 1206), hay: làm nên sự biến chuyển xoay vần của<br /> “Tĩnh nghiệm âm tiêu dƣơng trƣởng mọi vật, mọi việc. Trong tự nhiên, đó<br /> xứ, Ƣ viêm thử hậu hữu phồn sƣơng” là sự thay đổi lên xuống của các hiện<br /> (Khi tĩnh, ngẫm những sự tiêu tan và tƣợng thiên nhiên: “Vũng nọ ghê khi<br /> lớn lên của khí âm khí dƣơng sau làm bãi cát. Doi kia có thuở lúc hòn<br /> mùa nắng nóng sẽ đến tiết sƣơng thai” (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử<br /> đậm) (Viện Văn học - Hội đồng Lịch Hải Phòng, 2014: 53). Còn trong xã<br /> sử Hải Phòng, 2014: 1197). hội là sự thay thế tuần tự nhau giữa<br /> Thừa nhận trời đất, vạn vật biến đổi, thời trị và thời loạn, “nhất trị nhất loạn”,<br /> chuyển hóa không ngừng, không gì là có loạn ắt phải có trị, và cứ thế chúng<br /> mãi mãi theo sự kết hợp của âm luân phiên thay thế nhau, nối tiếp<br /> dương, nhƣng sự biến đổi, vận động nhau: “Thế nhất trị nhất loạn, thời<br /> trong quan niệm của Nguyễn Bỉnh hữu thân hữu khuất. Ỷ phục chung vô<br /> Khiêm là sự biến đổi tuần hoàn, sự cùng, mãn tổn kiến hƣ thực” (Viện<br /> phát triển mang tính chất khép kín, Văn học - Hội đồng Lịch sử Hải Phòng,<br /> xoay vần. Mọi chuyện trong trời đất, 2014: 40). Hay “Đạo bất chung cùng,<br /> nhân tình thế thái đều cùng chung khốn tất hanh - Khốn đốn hết rồi phải<br /> nhau ở chỗ đến rồi đi, đi rồi lại, ông hanh thông, đạo chẳng bao giờ cùng<br /> viết: “Thế sự tuần hoàn hay đắp đổi, quẫn mãi” (Viện Văn học - Hội đồng<br /> từng xem thua đƣợc một hai phen” Lịch sử Hải Phòng, 2014: 367). Hết<br /> (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử Hải “bĩ cực” ắt sẽ “thái lai”. Với quan niệm<br /> Phòng, 2014: 1503). Đây chính là về thế giới quan nhất nguyên mà<br /> hạn chế trong quan niệm về sự biến trong đó khí là bản nguyên của vũ trụ<br /> dịch, biến hóa của vạn vật của không ngừng vận động, Nguyễn Bỉnh<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm vì suy cho cùng Khiêm đã đóng góp tích cực cho<br /> 4 HỲNH NGỌC BÍCH – PHƢƠNG THỨC ỨNG XỬ VỚI THỜI CUỘC…<br /> <br /> <br /> dòng chảy lịch sử tƣ tƣởng của Việt cùng, mà nhân nghĩa ở đời, các<br /> Nam. chuẩn mực đạo đức mới là những cái<br /> Từ những quan niệm về sự hình đáng đeo đuổi.<br /> thành, vận động và biến đổi của vũ trụ Trong triết lý về đạo làm ngƣời của<br /> và vạn vật, Nguyễn Bỉnh Khiêm chiêm Nguyễn Bỉnh Khiêm, điểm có ý nghĩa<br /> nghiệm đến những vấn đề thuộc về và có giá trị lịch sử lớn lao đó là tấm<br /> bản chất con ngƣời và xã hội loài lòng thƣơng yêu con ngƣời, yêu<br /> ngƣời, ông đặc biệt chú ý đến đạo làm thƣơng dân chúng. Sống gần trọn thế<br /> ngƣời và triết lý sống ở đời. kỷ XVI, là ngƣời có kiến thức sâu rộng<br /> Sinh ra trong thời kỳ loạn lạc, các thế và đƣợc vua Mạc trọng vọng, nhƣng<br /> lực phong kiến tranh giành quyền lực, hầu nhƣ trong suốt quãng đời của<br /> Nam - Bắc phân tranh, nhân dân điêu mình, Nguyễn Bỉnh Khiêm không sống<br /> đứng, cƣơng thƣờng đảo lộn. Chứng trong giàu sang danh vọng mà chấp<br /> kiến cảnh nhiễu nhƣơng ấy cùng với nhận cuộc sống thanh bạch của một<br /> thực trạng “nhân nghĩa tựa vàng nhà nho ẩn dật. Hòa trong cuộc sống<br /> mƣời”, “thớt có tanh tao ruồi mới đậu”, của dân chúng, Nguyễn Bỉnh Khiêm<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm nhận ra con nhìn thấy đƣợc nỗi thống khổ của<br /> ngƣời đã dần xa bản tính lƣơng thiện nhân dân, hiểu đƣợc tâm tƣ, nguyên<br /> vốn có, những chuẩn mực đạo đức, vọng của họ. Nguyễn Bỉnh Khiêm<br /> đạo lý con ngƣời dần phai nhạt. Do đó, không bỏ sót bất kỳ đối tƣợng nào, từ<br /> trong tƣ tƣởng triết học của mình, ngƣời tàn tật cho đến ngƣời bình<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm rất chú ý đến việc thƣờng, từ ngƣời “vợ góa, con côi”<br /> đề cao đạo làm ngƣời, ông nêu ra cụ đến ngƣời nông phu, điền phụ… tất<br /> thể, chi tiết một loạt những chuẩn mực cả những ngƣời mà thân phận nhỏ bé,<br /> đạo đức đối với từng mối quan hệ xã mong manh, bị áp bức bóc lột là đối<br /> hội nhƣ: hiếu - trung, thuận - hòa… tƣợng mà ông hết lòng quan tâm và<br /> nhƣng đầu mối của tất cả các chuẩn mong muốn cho họ có cuộc sống an<br /> mực đều tập trung ở chữ trung. Về bình, no ấm.<br /> những tƣ tƣởng giáo huấn khuyên răn, Nghiên cứu triết lý nhân sinh Nguyễn<br /> ông không những nói về “tam cƣơng”, Bỉnh Khiêm cho thấy những luận giải<br /> “ngũ thƣờng” mà còn khuyên con của ông hƣớng vào việc khuyên răn,<br /> ngƣời sống nhân ái, lƣơng thiện trong giáo huấn con ngƣời về mặt đạo đức,<br /> gia đình, trong cộng đồng làng xóm. về lẽ sống và cách xử thế ở đời. Điều<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm viết: “xƣa nay này đã làm nên nét độc đáo trong<br /> trọng ngƣời chân thật, nào ai ƣa kẻ phƣơng cách ứng xử với thời cuộc<br /> đãi bôi” (Viện Văn học - Hội đồng Lịch của ông, giúp chúng ta dễ dàng nhận<br /> sử Hải Phòng, 2014: 113) và khuyên ra ông trong rất nhiều nhà tƣ tƣởng<br /> làm ngƣời không nên quá xem trọng của dân tộc. Đó là cách ứng xử ung<br /> tiền bạc, của cải là mục đích cuối dung, tự tại, vô sự không màng danh<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 8 (252) 2019 5<br /> <br /> <br /> lợi nhƣng lại mang nặng nỗi ƣu tƣ về Bỉnh Khiêm đã vội quay về. Sự quay<br /> tình đời, nợ nƣớc. về của ông không phải là sự trở lui vì<br /> 2. PHƢƠNG THỨC ỨNG XỬ VỚI nhụt chí, không phải là sự quay lƣng<br /> THỜI CUỘC CỦA NGUYỄN BỈNH với đời mà là lui về để bảo toàn khí<br /> KHIÊM tiết, giữ gìn phẩm giá, cho nên<br /> 2.1. Thái độ sống tự tại Nguyễn Bỉnh Khiêm rất hài lòng với<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm sinh ra trong gia phƣơng châm sống tự tại của mình.<br /> đình nhà nho, đƣợc giáo dục luân lý Với ông tự tại là: “Đèo núi vỗ tay cƣời<br /> nho gia, nên lý tƣởng trọn đời của ông khúc khích. Rặng thông vắt cẳng hát<br /> hƣớng về mô hình quân chủ Nho giáo nghêu ngao” hay “Cửa trúc vỗ tay<br /> với “vua sáng tôi hiền”, xã hội Đƣờng, cƣời khúc khích, hiên mai vắt cẳng<br /> Nghiêu. Tuy nhiên, thời kỳ lịch sử ông hát nghêu ngao” (Viện Văn học - Hội<br /> sinh sống, Nho giáo gần nhƣ bất lực đồng Lịch sử Hải Phòng, 2014: 125).<br /> trƣớc thực trạng luân thƣờng đạo lý Nguyễn Bỉnh Khiêm thích thú với cuộc<br /> ngả nghiêng, đạo đức suy đồi. Thực sống thảnh thơi sau một thời gian “đã<br /> tiễn đó khiến ông một mặt tâm niệm: no mùi thế tình” và chán cảnh thị<br /> “đạo thánh hiền xƣa, luống chóc thành đua tranh giành giật. Ông rong<br /> mòng”, mặt khác lại thấy xã hội “của rủi với cỏ cây, hoa lá chim muông,<br /> nặng hơn tiền”, lòng ngƣời đảo điên, sống chan hòa cùng cảnh đẹp của<br /> nên ông lựa chọn lui về sống nhàn dật thiên nhiên. Sống cuộc sống: “Một mai<br /> mà phƣơng thức ứng xử đầu tiên ông một cuốc một cần câu… Khát uống<br /> lựa chọn là sống tự tại. chè mai hơi ngọt ngọt. Sốt kề hiên<br /> Tự tại là quan niệm sống tự do, không nguyệt gió hiu hiu. Giang sơn tám bức<br /> chịu sự ràng buộc, níu kéo, không bận là tranh vẽ. Phong cảnh tƣ mùa ấy<br /> tâm suy nghĩ, tính toán thiệt hơn, sống gấm thêu” (Viện Văn học - Hội đồng<br /> tự nhiên thuần phác, tùy theo ý thích Lịch sử Hải Phòng, 2014: 1474). Việc<br /> của mình. Nguyễn Bỉnh Khiêm bày tỏ: Nguyễn Bỉnh Khiêm dựng quán Trung<br /> “Am quán ngày nhàn rồi mọi việc. Dầu Tân với mục đích trƣớc hết là làm nơi<br /> ta tự tại mặc dầu ta” (Viện Văn học - nghỉ ngơi cho ngƣời qua đƣờng và để<br /> Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, 2014: 64) vui với thiên nhiên, cây cỏ, đã phần<br /> “Song hiên ngõ cửa ngồi xem sách, tự nào thể hiện lối sống ung dung tự tại,<br /> tại ngày qua mấy kẻ bằng” (Viện Văn không bon chen danh lợi của ông.<br /> học - Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, Tự tại của Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng<br /> 2014: 110) hay “Yên đòi phận dầu tự chính là một hình thức biểu hiện của<br /> tại, lành dữ khen chê cũng mặc ai” một triết lý sống, một phong thái sống<br /> (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử Hải tự do cởi mở, chan hòa, lối sống của<br /> Phòng, 2014: 164). sự thanh thản trong thời buổi nhiễu<br /> Hơn bốn mƣơi tuổi mới đi thi, làm nhƣơng. Đó là lối sống “tiên” nơi trần<br /> quan chƣa đƣợc bao lâu, Nguyễn thế. Ông tự hào nói: “Cao khiết thùy vi<br /> 6 HỲNH NGỌC BÍCH – PHƢƠNG THỨC ỨNG XỬ VỚI THỜI CUỘC…<br /> <br /> <br /> thiên hạ sĩ, an nhàn ngã thị địa trung bằng”; “Già đã khỏi áng công danh.<br /> tiên” (Trong sạch thanh cao ai là kẻ sĩ Tự tại nào âu lụy đến mình” hay “Đến<br /> trong thiên hạ, an nhàn ta đây chính là chốn nào vui chốn ấy. Dầu ta tự tại, có<br /> tiên nơi trần thế) (Viện Văn học - Hội ai hay” (Viện Văn học - Hội đồng Lịch<br /> đồng Lịch sử Hải Phòng, 2014: 199), sử Hải Phòng, 2014: 362). Tìm hiểu<br /> hay “Rỗi nhàn thì ấy tiên vô sự”, cuộc đời của Nguyễn Bỉnh Khiêm, có<br /> “Thanh nhàn ấy ắt là tiên khách. Đƣợc thể cảm nhận cách ứng xử của ông<br /> thú ta đà có thú ta” (Viện Văn học - với các triều đại và với cuộc đời hoàn<br /> Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, 2014: toàn tự chủ. Hầu nhƣ khó có thế lực<br /> 301). Nguyễn Bỉnh Khiêm nhiều lần nào có thể trói buộc hay gây sức ép<br /> nói đến từ “tiên” trong tƣ tƣởng của đƣợc với ông. Ra làm quan triều Mạc<br /> mình, khi thì ông cho mình là ông tiên cũng là sự lựa chọn của riêng ông, lui<br /> nơi trần thế, là khách tiên, khi tự nhận quan về ở ẩn cũng là quyết định từ<br /> cách sống của mình chẳng khác gì ông. Các thế lực phong kiến có một<br /> cách sống của tiên, “vô sự thì tiên lọ thái độ trọng vọng nhất định với con<br /> phải tìm… già vô sự ấy là tiên” hay ngƣời khí tiết này hoặc là kính trọng<br /> “Ngày ngày tiêu sái nhân vô sự. Tuy hoặc là không thể gây sức ép, nên<br /> chửa là tiên ắt ấy tiên” (Viện Văn học - Nguyễn Bỉnh Khiêm mới có thể chủ<br /> Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, 2014: động quyết định sự lựa chọn của mình.<br /> 68). “Tiên” trong quan niệm của Ông chọn cách sống: “Thu ăn măng<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm không phải là một trúc, đông ăn giá, Xuân tắm hồ sen,<br /> khái niệm siêu hình. Sống “tiên” không hạ tắm ao. Rƣợu uống cội cây, ta sẽ<br /> phải là sống nhƣ trong cõi cực lạc vô uống. Nhìn xem phú quý tựa chiêm<br /> hình, huyền bí nào đó mà chính là bao” (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử<br /> cảm nhận đƣợc cái “vô sự”, “lâng Hải Phòng, 2014: 573).<br /> lâng”. Ngƣời “tiên” nhƣng có cuộc Tự tại ở Nguyễn Bỉnh Khiêm còn là<br /> sống hết sức trần tục, thƣởng thức cách sống thuận theo tự nhiên, hòa<br /> cuộc sống thanh thản, chan hòa với tự hợp với tự nhiên. Nguyễn Bỉnh Khiêm<br /> nhiên. Ông cảm nhận cuộc sống gần tiếp thu tinh thần này trong tƣ tƣởng<br /> thiên nhiên, gần suối, gần mây trắng Lão - Trang và trong cả nét văn hóa<br /> là cuộc sống không phải mua bằng truyền thống của ngƣời Việt Nam.<br /> tiền nhƣng vẫn cứ tƣơi đẹp, cuộc Đạo giáo quan niệm phải để con<br /> sống ấy chính là cõi tiên. ngƣời về với tự nhiên. Nguyễn Bỉnh<br /> Tự tại ở Nguyễn Bỉnh Khiêm ngoài ý Khiêm cũng sống một cuộc đời nhƣ<br /> nghĩa là sống ung dung, thanh thản, vậy. Ông hòa mình với thiên nhiên,<br /> nó còn thể hiện hàm ý về sự tự làm thƣ thái trƣớc trăng, tuyết, gió, mây,<br /> chủ đƣợc bản thân, hoàn toàn chủ hoa, trúc. Nguyễn Bỉnh Khiêm miêu tả:<br /> động đối với cuộc sống, không bị ép “Hàng giang một dãi tuyết pha vàng.<br /> buộc bởi ai: “Tự tại ngày qua mấy kẻ Trƣớc cửa mƣời hai ngọn núi chồng”<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 8 (252) 2019 7<br /> <br /> <br /> hay “Yêu hoa dầu dãi vẻ thu dung. bạch không màng lợi danh, chức vị,<br /> Tựa lầu trông núi hay cho núi. Lấp an nhiên, thanh thản giữa đất trời,<br /> loáng màu xanh mấy vạn trùng” (Ngụ sống hòa hợp, thuận theo tự nhiên.<br /> hứng). Nguyễn Bỉnh Khiêm đã từng Do vậy, Nguyễn Bỉnh Khiêm tìm tới<br /> xem thiên nhiên nhƣ là ngƣời bạn tri thiên nhiên nhƣ tìm về với tri kỷ, tìm<br /> âm, xem hoa là khách để chuyện trò về với tính chân phƣơng của con ngƣời,<br /> “Ngày chầy họp mặt hoa là khách. nuôi dƣỡng thiên chân. Nguyễn Bỉnh<br /> Đêm vắng hay lòng nguyệt ấy đèn” Khiêm sống giữa thôn quê, với mái<br /> (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử Hải nhà tranh, đơn sơ, yên ả, “Vài gian<br /> Phòng, 2014: 239). Không phải ngẫu nhà cỏ ở bên sông, nhàn tản thân ta<br /> nhiên mà Nguyễn Bỉnh Khiêm chọn đƣợc thỏa lòng” (Viện Văn học - Hội<br /> cảnh vật thiên nhiên để bày tỏ chí ẩn đồng Lịch sử Hải Phòng, 2014: 342).<br /> dật, tự tại của mình, mà vì “theo quan Có thể nói, tự tại ở Nguyễn Bỉnh<br /> niệm của Nho giáo, cái mẫu mực Khiêm mang ý nghĩa cá nhân hơn thời<br /> thuộc về quá khứ, còn cái trong sạch đại, nghĩa là mỗi ngƣời tự lựa chọn<br /> chủ yếu lại ở thiên nhiên. Các nhà cho mình một phƣơng cách sống, tự<br /> nho theo quan niệm xuất xử của Nho mình đƣợc phép thỏa mãn nhu cầu<br /> giáo – gặp thời thịnh thì ra làm việc, của cá nhân. Triết lý tự tại là triết lý tự<br /> phò vua giúp nƣớc, gặp thời loạn thì do cho cá nhân, đó không chỉ là sự<br /> lui về ở ẩn, lấy thiên nhiên để di thong dong của một con ngƣời trong<br /> dƣỡng tính tình. Họ tìm thấy trong cuộc sống mà còn là sự tự do của cá<br /> thiên nhiên những phẩm chất đạo đức nhân thoát khỏi sự ràng buộc bởi<br /> cao quý của con ngƣời theo quan những lễ nghi, trật tự phong kiến Nho<br /> niệm Nho giáo. Cây tùng là hình ảnh giáo với quan niệm về nghĩa, về phận,<br /> ngƣời đại trƣợng phu, cây trúc là hình quy định chặt chẽ những mối quan hệ<br /> ảnh ngƣời sĩ quân tử, cúc mai là biểu của con ngƣời. Trong xã hội phong<br /> hiện của sự trắng trong, tinh khiết, kiến nhƣ vậy, con ngƣời không đƣợc<br /> ngƣ, tiều, canh mục là những nghề coi mình là một cá nhân độc lập,<br /> nghiệp trong sạch, tuyết, nguyệt, không đƣợc nghĩ đến lạc thú cho<br /> phong, hoa là các thú thanh tao... họ riêng mình. Do đó quan niệm tự tại<br /> làm thơ vịnh về thiên nhiên là vậy” của Nguyễn Bỉnh Khiêm ở khía cạnh<br /> (Nguyễn Hữu Sơn, 2003: 53). này mang ý nghĩa tích cực, muốn tự<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm đã chọn thiên chủ cuộc đời mình, sống tự tại với tƣ<br /> nhiên để gởi gắm cách nhìn, cách cách một cá nhân độc lập, không bị<br /> sống của ông. Thiên nhiên tạo cho ràng buộc bởi những quy định nghĩa<br /> con ngƣời cảm giác dễ chịu, êm đềm, phận của nho gia cũng nhƣ trật tự của<br /> thanh thản. Thậm chí, sống chan hòa xã hội phong kiến. Ông toại nguyện<br /> với thiên nhiên có thể làm con ngƣời khi: “Ngoài năm mƣơi tuổi đã tự tại, ắt<br /> dịu lại cảm giác đua tranh, sống thanh đã trọn mừng nƣớc một bầu” (Viện<br /> 8 HỲNH NGỌC BÍCH – PHƢƠNG THỨC ỨNG XỬ VỚI THỜI CUỘC…<br /> <br /> <br /> Văn học - Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, trung, phải biết đủ. Nguyễn Bỉnh<br /> 2014: 514). Vì vậy, “ông không có bi Khiêm cho rằng việc hám danh lợi,<br /> kịch gì về bản thân mình, về thân thế, tranh giành quyền thế, tham lam chỉ<br /> vật chất, cũng nhƣ về tinh thần, ông đem lại tai họa cho bản thân. Ông nói:<br /> luôn luôn khẳng định cách sống của “Đoái nhìn ta ở vào thế nguy nan, mà<br /> mình trong thơ, dù ở bất kỳ hoàn cảnh sợ lòng tự mãn trong cảnh giàu sang”<br /> nào một cách vừa nhũn nhặn vừa tự (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử Hải<br /> hào” (Đinh Gia Khánh, 1997: 58). Phòng, 2014: 232). Ông cho rằng<br /> ngƣời ta ở địa vị càng cao lại càng<br /> 2.2. Không màng danh lợi, vô sự<br /> phải thận trọng đừng để cho quá đầy:<br /> trƣớc sự biến chuyển vần xoay của<br /> “Đầy quá, xƣa nay tránh mới thành”,<br /> thời cuộc<br /> “Giữ khí, gìn tinh, lại dƣỡng thần; Ít lo,<br /> Tinh thông Dịch lý, Nguyễn Bỉnh<br /> ít muốn, ít lao thân” (Viện Văn học -<br /> Khiêm nắm rõ quy luật “vật cực tắc<br /> Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, 2014:<br /> phản”: đầy ắt phải vơi, nhọn quá phải<br /> 865).<br /> cùn, cho nên trƣớc thực tế loạn lạc,<br /> Bên cạnh thái độ “yên đòi phận”, vô<br /> con ngƣời tranh giành, đua chen,<br /> sự ở Nguyễn Bỉnh Khiêm là thái độ<br /> chạy theo phù phiếm lợi danh,<br /> sống phóng khoáng, bình thản, không<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm chủ động chọn<br /> phải bận tâm lo lắng việc gì. Cái vô sự<br /> cho mình lối sống yên phận, vô sự.<br /> của Nguyễn Bỉnh Khiêm là cái vô âu,<br /> Vô sự của Nguyễn Bỉnh Khiêm thể<br /> vô lo, hoàn toàn thảnh thơi để đắm<br /> hiện trƣớc hết ở quan niệm sống yên<br /> mình vào thiên nhiên. Ông xem vô sự,<br /> phận, biết đủ. Thái độ yên phận đƣợc<br /> yên phận là cách tốt nhất để giữ gìn<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm nêu lên nhiều lần<br /> nhân cách thanh cao, “vô sự là hơn<br /> trong thơ: “Cày ăn, đào uống, yên đòi nọ ngọc vàng”, “vô sự tiểu thần tiên”,<br /> phận” hay “Sang khó miễn yên đòi “vô sự thì hơn kẻo phải lo”, “vô sự<br /> phận”, hay “Thanh nhàn ta miễn yên ngáy pho pho”, “Vô sự chẳng hơn có<br /> đòi phận” (Viện Văn học - Hội đồng sự ru. Dẫu nhẫn chê khen dầu miệng<br /> Lịch sử Hải Phòng, 2014: 231). Do thế; Cơ mầu tạo hóa mặc tự nhiên”<br /> ảnh hƣởng bởi thế giới quan thiên (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử Hải<br /> mệnh của Nho giáo, nên Nguyễn Bỉnh Phòng, 2014: 287). Cách sống vô sự<br /> Khiêm chủ trƣơng sống yên phận theo của Nguyễn Bỉnh Khiêm là: “Thấy<br /> mệnh trời, có bao nhiêu hƣởng bấy nguyệt tròn thì kể tháng. Nhìn hoa nở<br /> nhiêu. Ông nói: “Yên phận mà thôi mới hay xuân. Cày ăn, đào uống yên<br /> chớ có cầu. Gặp sao hay vậy, có làm đòi phận. Sự thế chẳng hay đã Hán<br /> sao?” (Viện Văn học - Hội đồng Lịch Tần” (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử<br /> sử Hải Phòng, 2014: 1474). Hải Phòng, 2014: 194). Ông nhìn mọi<br /> Theo Nguyễn Bỉnh Khiêm, muốn đƣợc sự, mọi đổi thay một cách bình thản,<br /> nhàn, đƣợc “yên phận” thì không “gác bên ngoài”, “dầu đƣợc dầu thua<br /> đƣợc để quá đầy, phải giữ ở mức ai mặc ai”. Ở đây chúng ta thấy quan<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 8 (252) 2019 9<br /> <br /> <br /> niệm vô sự của Nguyễn Bỉnh Khiêm phi”, không đâu là khởi điểm, cứ tiếp<br /> có nét gần với quan niệm “vô vi” của nối tuần hoàn nhƣ trên một vòng tròn.<br /> Lão Tử. Theo Lão Tử, “vô vi” nghĩa là Do việc phải trái, đúng sai chỉ là tƣơng<br /> sống và hành động theo lẽ tự nhiên, đối nên ngƣời đạt đạo là ngƣời đã<br /> sống thuần phác, không làm những gì vƣợt lên trên thị phi, chứ không phải<br /> trái với bản tính tự nhiên của con là không phân biệt đƣợc thị phi, phải<br /> ngƣời, không can thiệp vào guồng trái.<br /> máy của tự nhiên. Vô vi còn là giữ gìn<br /> Với Nguyễn Bỉnh Khiêm, bậc trí thức<br /> bản tính tự nhiên của mình và của vạn<br /> phải biết đứng ngoài cái vòng lẩn<br /> vật. Chính vì vậy, Lão Tử phản đối quẩn ấy để khỏi phải bận tâm, nhọc<br /> mọi chủ trƣơng “hữu vi”. Ông cho xác: “Thanh nhàn hƣởng đƣợc là mừng,<br /> rằng “hữu vi” sẽ gây xáo trộn trật tự tự thị phi gác bỏ xin đừng nhọc thân”.<br /> nhiên và sẽ làm mất đi bản tính tự Nguyễn Bỉnh Khiêm còn chỉ rõ mọi<br /> nhiên của con ngƣời. Còn với Nguyễn việc ở thế gian chỉ là tạm thời, cho<br /> Bỉnh Khiêm, vô sự mang một nội dung nên chỉ có những kẻ ngây ngô mới cố<br /> khác. Vô sự nhƣng không quay lƣng chấp bàn chuyện thị phi: “Ở đời mọi<br /> với thời cuộc, không xa lánh sự thế việc không mà sắc, phải trái còn bàn<br /> mà vẫn quan sát sự thế vần xoay với rõ chán chƣa” (Viện Văn học - Hội<br /> tƣ cách của ngƣời đứng bên ngoài đồng Lịch sử Hải Phòng, 2014: 237).<br /> nhìn thế sự một cách thản nhiên, Không chỉ có vậy, vô sự trong quan<br /> không can thiệp vào trật tự của nó. niệm của Nguyễn Bỉnh Khiêm còn là<br /> “Thanh vắng thú quê dầu mấy nả; Dữ thái độ thản nhiên trƣớc những sự<br /> lành miệng thế mặc khen chê” (Viện sống chết, đƣợc mất, cùng thông. Là<br /> Văn học - Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, một triết nhân với triết lý nhân sinh<br /> 2014: 535); “Cảnh cũ điền viên tìm nhàn nhã, ông thấy đƣợc quy luật<br /> chốn cũ; Khách nhàn sơn thủy dƣỡng biến chuyển xoay vần của cuộc đời để<br /> thân nhàn” (Viện Văn học - Hội đồng không bám víu vào cái không thể bám<br /> Lịch sử Hải Phòng, 2014: 342). “Cƣời víu, không thể lấy cái tƣơng đối làm<br /> họ tranh nhau danh lợi một cách gay cái tuyệt đối và cũng để điềm tĩnh thản<br /> gắt, Ta lại tìm một chỗ ở thanh vắng nhiên vƣợt lên trên mọi giới hạn danh<br /> để trọn đời mình” (Viện Văn học - Hội lợi, sân si của cuộc sống nhân gian.<br /> đồng Lịch sử Hải Phòng, 2014: 542). Cũng vì vậy, đối với mọi sự hơn thua<br /> Do đó, vô sự trong quan niệm của ở đời, ông cũng dửng dƣng coi<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm còn là sự thản thƣờng. “Chán việc hơn thua đầy<br /> nhiên trƣớc thị phi, phải trái. Là ngƣời trƣớc mắt. Làm tiên nhàn nhã ở trên<br /> từng trải, am hiểu lẽ đời, Nguyễn Bỉnh đời” (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử<br /> Khiêm nhận thấy việc đời và lòng Hải Phòng, 2014: 125).<br /> ngƣời đổi thay nhanh chóng, phải rồi Có thể nói, quan niệm vô sự của<br /> lại trái, trái rồi phải, “nhân tình lại thị Nguyễn Bỉnh Khiêm chính là một<br /> 10 HỲNH NGỌC BÍCH – PHƢƠNG THỨC ỨNG XỬ VỚI THỜI CUỘC…<br /> <br /> <br /> phƣơng thức biểu hiện của sự nhàn thanh thản, trống trải. Khi ấy con<br /> nhã về mặt tinh thần - đó chính là biểu ngƣời mới khách quan và sáng suốt,<br /> hiện của nhàn trong tâm - tâm nhàn. mới hiểu đƣợc lý của tự nhiên, của<br /> Tâm nhàn là tâm trống không, hoàn trời đất, thấu đạt lẽ đời, tránh đƣợc<br /> toàn thảnh thơi không bị ràng buộc sai lầm, mê muội. Hình ảnh chiếc<br /> hay bị chi phối bởi sự thế xung quanh. thuyền không mà Nguyễn Bỉnh Khiêm<br /> Theo Nguyễn Bỉnh Khiêm, tâm trống đề cập đến không chỉ đơn thuần mang<br /> không thì mới thảnh thơi, vô sự, nghĩa là nói đến cuộc sống nhàn tản<br /> không còn tham dục, không vƣớng phóng khoáng mà còn hàm ý một triết<br /> công danh, không chấp thị phi, không lý sâu xa. Đó là sự thoát khỏi vòng<br /> định kiến. “Tâm trống rỗng” đƣợc cƣơng tỏa của danh lợi, đem cái tâm<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm đánh giá rất cao, thuần khiết mà đối xử với mọi ngƣời,<br /> ông thƣờng nói: “Thói tục, tiết ngay, mọi vật thì tâm đó sẽ càng bình thản:<br /> đâu dễ đổi, Trời già, tâm rỗng, tự “Xét thấy trong cảnh nhàn không có gì<br /> nhiên hay” (Hội đồng Lịch sử Hải là bận rộn, mặt trời đã lên cao mà vẫn<br /> Phòng, 2014: 159). Lòng có vô sự thì ngon giấc bên song cửa phía đông”,<br /> tâm mới “lâng lâng”, “tự tại”, giống “suy ngẫm đời nhàn vui rảnh việc, gần<br /> nhƣ mặt nƣớc lặng mới phản ánh rõ trƣa ngon giấc ở bên song”, “nhàn<br /> mặt trăng. Nắm đƣợc quy luật ấy nên đến đóng cửa sài cả ngày” (Viện Văn<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm bao giờ cũng “vui học - Hội đồng Lịch sử Hải Phòng,<br /> nƣớc biếc với non này. Cây cỏ tiêu 2014: 1170).<br /> dao cảnh tháng ngày”… “cơ quan liễu<br /> Với chủ trƣơng vô sự, Nguyễn Bỉnh<br /> khƣớc đều vô sự, tân quán sài môn<br /> Khiêm đã đứng bên ngoài các cuộc<br /> tận nhật khai” (trong lòng không có cơ<br /> phân tranh, vƣợt lên trên sự tranh<br /> mƣu thì tự nhiên vô sự, cửa sài ở<br /> chấp xâu xé của các tập đoàn phong<br /> quán tân cứ mở suốt ngày), “hƣ thất<br /> kiến thống trị. “Cứu đắm, phò nguy,<br /> hồn vô bán điểm ai, sài môn tận nhật<br /> thẹn bất tài,…. Trên đời mọi việc đều<br /> bạng giang khai” (nhà trống không<br /> quên hết, tân quán cửa sài mở suốt<br /> chẳng nhuốm chút bụi trần, cửa sài<br /> thôi” (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử<br /> bên sông mở suốt ngày). “Thản nhiên<br /> Hải Phòng, 2014: 1392).<br /> vô sự lòng không muốn, nhà không<br /> chẳng bợn chút trần ai” (Viện Văn Chủ trƣơng vô sự, Nguyễn Bỉnh<br /> học - Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, Khiêm đã chứng tỏ ông là ngƣời nắm<br /> 2014: 659). Theo phép tắc của lý học vững thời thế, hành động theo thời thế.<br /> Tống Nho, nếu giữ đƣợc cho lòng Nhiều lần ông đã đề cập đến việc ứng<br /> mình trống không thì sẽ có thể hiểu xử tùy thuộc thời thế, và đây có thể<br /> “cùng lý cùng tính”. Tiếp cận tƣ tƣởng xem nhƣ là một điểm tựa, một cơ sở<br /> này, Nguyễn Bỉnh Khiêm nói: “Một cho tƣ tƣởng nhàn của ông: “đêm<br /> chiếc thuyền không lánh việc đời”. Rõ trăng Giám Hồ tình thơ cao xa, Gió<br /> ràng, ông chủ trƣơng vô sự là để lòng thu Bành Trạch hứng rƣợu càng<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 8 (252) 2019 11<br /> <br /> <br /> nhiều” (Viện Văn học - Hội đồng Lịch “Có thuở đƣợc thời mèo đuổi chuột.<br /> sử Hải Phòng, 2014: 1245). Bành Đến khi thất thế kiến tha bò”, “Gặp<br /> Trạch tức Đào Uyên Minh (Đào Tiềm), thời dại cũng hóa nên khôn” và “Tri cơ<br /> từng làm quan lệnh Bành Trạch, do ứng biến thì đƣợc vẹn toàn” (Viện Văn<br /> chán cảnh quan lại luồn cúi, nên cáo học - Hội đồng Lịch sử Hải Phòng,<br /> quan về ở ẩn, đƣợc ngƣời đƣơng thời 2014: 298). Ở Nguyễn Bỉnh Khiêm, ta<br /> gọi là Tĩnh Tiết tiên sinh để khen sự thấy hình ảnh của một kẻ sĩ đối với<br /> liêm khiết của ông. Lối sống ẩn dật thời cuộc biết “tri cơ” và “kiến cơ”.<br /> của ông ảnh hƣởng đến nhiều nho sĩ Khổng Tử trƣớc đây đã dùng hình ảnh<br /> Việt Nam, trong đó có Nguyễn Bỉnh con chim biết lúc nào nên đậu, lúc nào<br /> Khiêm. Nguyễn Bỉnh Khiêm đã noi nên bay để tƣợng trƣng cho phƣơng<br /> theo Đào Tiềm, vui với thiên nhiên, xa châm xử thế tùy thời của nhà nho. Xét<br /> lánh chốn quan trƣờng, ông thƣờng thời thế để hành hay tàng, xuất hay<br /> gợi nhớ về những tấm gƣơng ẩn dật xử là con đƣờng không xa lạ đối với<br /> của các bậc tiền bối, nhƣ là một cách những ngƣời theo Nho giáo.<br /> để tự răn mình. 2.3. Nỗi niềm đau đáu về tình đời,<br /> Tƣ tƣởng vô sự của Nguyễn Bỉnh vận nƣớc và khát vọng cứu vãn xã<br /> Khiêm mang màu sắc Lão - Trang hội đƣơng thời<br /> nhƣng vẫn đậm nét Nho giáo. Vô sự ở Sống trong cảnh loạn ly, cảm thấy bản<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm không phải là trốn thân khó gánh đƣợc trọng trách “phù<br /> tránh trách nhiệm, phủi bỏ nhiệm vụ nghiêng đỡ lệch”, Nguyễn Bỉnh Khiêm<br /> của cá nhân với cộng đồng xã hội, đã chọn cách sống tự tại, vô sự, ẩn<br /> không phải là thoát ly xã hội, mà nó là dật vui thú hƣởng nhàn, nhƣng sâu<br /> một triết lý sống, một phƣơng thức thẳm trong tận lòng ông luôn đau đáu<br /> ứng xử không ham danh lợi, địa vị, vật một nỗi lo về vận nƣớc, tình dân. Việc<br /> chất tiền tài, coi thƣờng bon chen, bất lúc ra làm quan, lúc về ở ẩn gián đoạn<br /> mãn với thói đời đen bạc. Vô sự là của ông đã chứng minh điều này. Và<br /> sống lạc thiên, tri mệnh, vui thú, chính đó cũng là nét độc đáo trong<br /> khoáng đạt nhƣng vẫn “ƣu thời mẫn phƣơng thức ứng xử trƣớc thời cuộc<br /> thế”. Đây là nét đặc sắc trong phƣơng của ông - phƣơng thức ứng xử không<br /> thức ứng xử giữa thời loạn ly của đua tranh danh lợi nhƣng tình dân,<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm. vận nƣớc vẫn đeo mang. Điều này thể<br /> Ảnh hƣởng sâu sắc những triết lý của hiện ở khát vọng về xã hội hòa bình,<br /> Nho gia cũng nhƣ phƣơng châm xử thịnh trị và mong muốn “an dân” của<br /> thế trƣớc thời cuộc của các bậc tiên Nguyễn Bỉnh Khiêm.<br /> nho, Nguyễn Bỉnh Khiêm có những Là nhà thơ chỉ để ở việc hành đạo,<br /> quan niệm đặc sắc về thời cuộc. Theo giúp đời, lập chí “phù nguy chửng<br /> ông muốn hành động cho hợp lý phải nịch”, mong đem tài năng ra nâng đỡ<br /> xem xét thời thế, phải tùy thời, bởi vì: sơn hà, song, ƣớc nguyện bất thành,<br /> 12 HỲNH NGỌC BÍCH – PHƢƠNG THỨC ỨNG XỬ VỚI THỜI CUỘC…<br /> <br /> <br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm vui sống với thiên hội với những giá trị, chuẩn mực đạo<br /> nhiên, ruộng vƣờn, nén giấu nỗi niềm đức đƣợc giữ gìn, bảo tồn, con ngƣời<br /> ƣu quốc ái dân của mình vào trong, đối xử với nhau chân thành hòa nhã;<br /> ông không lúc nào không đau đáu về sung túc về kinh tế, ngƣời dân đều<br /> một xã hội thịnh trị, thái hòa, dân đƣợc lao động, có cuộc sống no cơm<br /> chúng an lạc, yên vui. ấm áo. Mọi ngƣời dân biết phân biệt<br /> Lịch sử Việt Nam từ cuối thế kỷ XV điều xấu điều tốt, biết phân biệt việc<br /> đến thế kỷ XVI là sự nối tiếp khốc liệt phải việc trái, có cuộc sống lƣơng<br /> của sự tranh giành, phân tranh dữ dội thiện, giữ gìn những giá trị đạo đức<br /> giữa các tập đoàn phong kiến. Chiến cao đẹp, không bị lợi ích làm mù<br /> tranh nối tiếp chiến tranh, 50 năm quáng, không bị kim tiền che mắt, trút<br /> chiến tranh Nam - Bắc triều (1546 - bỏ mọi tham lam tính toán cho riêng<br /> 1592), 50 năm chiến tranh Trịnh - mình. Xã hội mà Nguyễn Bỉnh Khiêm<br /> Nguyễn (1627 - 1672), xã hội Việt Nam hƣớng đến là xã hội ổn định về mọi<br /> oằn mình trong nỗi đau nồi da xáo thịt. mặt từ kinh tế, chính trị, văn hóa mà<br /> Đời sống nhân dân khốn khổ, điêu linh. đặc biệt nhất là xã hội ổn về lòng dân,<br /> Đó là thời kỳ “gian khổ đầy những khi đó dân tin, dân quý nhà cầm<br /> chiến tranh và vật lộn giữa các họ quyền nhƣ cha con, anh em, bè bạn.<br /> cầm quyền, giai đoạn phong kiến rối Để có một xã hội thái bình thịnh trị,<br /> loạn mà các nhà Khổng học không cứu vãn trật tự xã hội, Nguyễn Bỉnh<br /> ngừng nhắc đến một cách ngậm ngùi, Khiêm chủ trƣơng thực hiện đƣờng lối<br /> chua cay…” (Lƣơng Ninh, 2005: 100). cai trị bằng nhân nghĩa, dùng nhân<br /> Thực tế đó làm cho Nguyễn Bỉnh nghĩa để giáo huấn, giáo hóa con<br /> Khiêm càng khao khát về một xã hội ngƣời và duy trì trật tự ổn định của xã<br /> hòa bình, thịnh trị. Một xã hội mà bên hội. Ngƣời thực hiện tốt nhiệm vụ này<br /> trên vua sáng tôi hiền, bên dƣới dân không ai khác hơn là vua. Do vậy,<br /> chúng sống hòa bình, no ấm, không Nguyễn Bỉnh Khiêm rất chú ý đến vai<br /> còn cảnh chồng vợ phân ly, cha con trò và phẩm chất của vị vua trong xã<br /> chia lìa. Suốt đời Nguyễn Bỉnh Khiêm hội. Vua phải dùng nhân nghĩa để<br /> ôm ấp một nguyện vọng về một xã hội giáo hóa dân chứ không phải dùng<br /> nhƣ thời Nghiêu Thuấn. Rất nhiều lần quyền uy và mệnh lệnh bạo tàn. Ông<br /> ông bày tỏ mong ƣớc này: “Hà thời viết: “Thánh chủ chỉ kim nhân thắng<br /> thái tổ Đƣờng Ngu trị. Y cựu hiền bạo - Thánh chúa ngày nay chỉ lấy<br /> khôn nhất thái hòa - Bao giờ lại đƣợc nhân nghĩa để thắng bạo tàn” (Hội<br /> trông thấy thời bình trị Đƣờng Ngu để đồng Lịch sử Hải Phòng, 2015: 254).<br /> cho trời đất lại đƣợc thái bình nhƣ Theo Nguyễn Bỉnh Khiêm, vua phải là<br /> xƣa” (Viện Văn học - Hội đồng Lịch sử ngƣời công bằng, ngƣời cầm cán cân<br /> Hải Phòng, 2014: 191). Xã hội mà công lý, biết yêu nƣớc và hết lòng vì<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm khao khát là xã dân, vua phải là ngƣời nếu có bó đuốc<br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 8 (252) 2019 13<br /> <br /> <br /> sáng thì nên soi dân nơi nhà nát xóm ích của cá nhân và dòng họ thì ông lại<br /> nghèo: “Quân vƣơng nhƣ hữu quang kịch liệt lên án.<br /> minh chúc. Ƣng chiếu cùng lƣ bộ ốc Có thể nói, cả cuộc đời lo toan vì nợ<br /> dân” (Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, nƣớc, vì tình dân, nhƣng Nguyễn Bỉnh<br /> 2015: 153), để “dân lầm than khổ cực Khiêm sống đầy lạc quan, hào phóng,<br /> đều đƣợc nằm trên nệm chiếu yên ổn” mong muốn “gắng sức ngày đêm” làm<br /> (Hội đồng Lịch sử Hải Phòng, 2015: việc để đất nƣớc thanh bình, nhân<br /> 242). Vua nhƣ vậy, và quan lại cũng dân yên ổn. Chí nguyện cao đẹp cả<br /> phải nhƣ vậy, theo Nguyễn Bỉnh đời ông là nét son sáng chói ghi nhận<br /> Khiêm, bầy tôi khi giúp vua cũng phải tên tuổi Nguyễn Bỉnh Khiêm trong<br /> “nhân nghĩa tựa nhƣ son”. Có đƣợc dòng chảy mênh mông của dòng sông<br /> vua sáng tôi hiền nhƣ vậy thì mô hình tƣ tƣởng dân tộc.<br /> về một xã hội thái bình sẽ trở thành<br /> 3. KẾT LUẬN<br /> hiện thực.<br /> Dù đau đáu lo đời, lo nƣớc, lo dân<br /> Đau đáu nỗi niềm thƣơng nƣớc,<br /> nhƣng ở Nguyễn Bỉnh Khiêm lại bộc<br /> thƣơng dân Nguyễn Bỉnh Khiêm luôn<br /> lộ một phong thái sống ung dung,<br /> xem trọng sức mạnh của dân chúng<br /> nhàn nhã. Sự hòa hợp tƣởng chừng<br /> và sẵn sàng “nhập thế” để ngƣời dân<br /> nhƣ mâu thuẫn này đặc biệt chỉ có ở<br /> có đƣợc cuộc sống yên vui hạnh phúc.<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm. Và đó cũng<br /> Ông luôn mong muốn đem lại cho dân chính là cách ứng xử đặc biệt, làm<br /> chúng cuộc sống bình yên, no ấm, nên dấu ấn của Nguyễn Bỉnh Khiêm<br /> đƣợc phát triển tự do, tự chủ đối với so với các nhà tƣ tƣởng đƣơng thời.<br /> cuộc đời của mình. Trong thế kỷ mà Trong thời buổi loạn lạc, Nguyễn Bỉnh<br /> Nguyễn Bỉnh Khiêm sinh sống, xã hội Khiêm chủ động chọn phƣơng thức<br /> oằn mình trong máu lửa chiến tranh. ứng xử là vận dụng hợp lý hai chữ<br /> Con ngƣời nơm nớp lo sợ, tính mạng xuất-xử vào hoàn cảnh lịch sử đầy<br /> luôn bị đe dọa. Thực tại nhƣ vậy, nên biến động mà ông là ngƣời trong cuộc.<br /> muốn dân đƣợc yên ổn, theo Nguyễn Chọn cách sống tự tại và vô sự, ông<br /> Bỉnh Khiêm, cách thiết thực nhất là đã xác lập một nhân sinh quan xử thế<br /> phải xóa bỏ chiến tranh, chấm dứt, hợp lý. Đó là thái độ sống ung dung tự<br /> loại trừ những hành động tàn ác bạo tại, tìm đến với thiên nhiên, tìm đến sự<br /> ngƣợc đối với dân. Nguyễn Bỉnh an bình trong tâm. Đó chính là đi tìm<br /> Khiêm cũng phân biệt rất rõ chiến cái tĩnh trong cái động, thấy đƣợc sự<br /> tranh phi nghĩa và chiến tranh chính đứng im tƣơng đối trong sự vận động<br /> nghĩa. Ông đề cao và tham gia vào tuyệt đối. Song, đằng sau sự vô sự,<br /> các cuộc chinh phạt nhằm chống lại dửng dƣng là cả một nỗi lo toan, day<br /> bọn giặc cƣớp tàn hại nhân dân. dứt với đời, với thời, với ngƣời, là<br /> Nhƣng đối với các cuộc chiến tranh khát vọng về một xã hội hòa bình<br /> khác, những cuộc chiến tranh vì lợi thịnh trị. Đúng nhƣ lời nhận xét của<br /> 14 HỲNH NGỌC BÍCH – PHƢƠNG THỨC ỨNG XỬ VỚI THỜI CUỘC…<br /> <br /> <br /> Vũ Khâm Lân, Nguyễn Bỉnh Khiêm là về đất nƣớc, về nhân dân. Tƣ tƣởng<br /> con ngƣời “đời dùng thì làm, đời bỏ và tình cảm cao đẹp đó không đƣa<br /> thì ẩn, đối với tiên sinh dù chẳng đắc ông vƣợt qua những hạn chế của thời<br /> dụng cũng có hề chi” (Hội đồng Lịch đại nhƣng là nền tảng tinh thần, là<br /> sử Hải Phòng, 2015: 412). Và cũng vì chất liệu cơ bản để cùng với tri thức<br /> vậy mà “tuy ở nhà bốn mƣơi tƣ năm uyên bác và tài năng sáng tạo của<br /> mà lòng không ngày nào quên đời, ƣu mình, nâng ông lên địa vị một danh<br /> thời mến tục đều lộ trong thơ. Con nhân văn hóa lỗi lạc của dân tộc, một<br /> ngƣời nhàn dật, tự tại trong Tuyết nhà thơ lớn nhất của thế kỷ XVI với uy<br /> Giang phu tử vì thế vẫn chƣa thoát tín và ảnh hƣởng rộng lớn bao trùm<br /> khỏi học thuyết Nho giáo, vẫn chƣa ra đất nƣớc lúc đó” (Hội đồng Lịch sử<br /> ngoài quan niệm “hành-tàng”, “xuất- Hải Phòng, 2015: 112). Đó cũng là<br /> xử”, “nguy bang bất nhập, loạn bang một trong những bằng chứng chứng<br /> bất cƣ” để hòa mình vào thế giới của tỏ: “Nguyễn Bỉnh Khiêm là sản phẩm<br /> Lão Trang” (Hội đồng Lịch sử Hải văn hóa điển hình của thế kỷ XVI -<br /> Phòng, 2015: 312). Ra rồi về, về rồi một thế kỷ nặng về chinh chiến và<br /> ra, quá trình hành tàng, xuất xử ấy nhiều biến động nên phải lựa chọn<br /> của Nguyễn Bỉnh Khiêm, hẳn có nhiều một phƣơng thức ứng xử văn hóa khả<br /> lý do, nhƣng dù sao đi nữa thì “cái dĩ có thể đáp ứng đƣợc nhu cầu đời<br /> đáng trân trọng và đánh giá cao nhất sống tinh thần vốn muôn phần phức<br /> ở Nguyễn Bỉnh Khiêm là dù xuất hay tạp” (Nguyễn Hữu Sơn, 2003: 28). <br /> xử, tấm lòng của ông luôn luôn hƣớng<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU TRÍCH DẪN<br /> 1. Đinh Gia Khánh, Bùi Duy Tân, Mai Cao Chƣơng. 1997. Việt Nam văn học (thế kỷ<br /> XVII - nửa đầu thế kỷ XVIII). Hà Nội: Nxb. Giáo dục.<br /> 2. Viện Văn học, Hội đồng Lịch sử Hải Phòng. 2014. Thơ văn Nguyễn Bỉnh Khiêm,<br /> tổng tập. Hà Nội: Nxb. Văn học.<br /> 3. Hội đồng Lịch sử Hải Phòng. 2015. Hội thảo “Di sản văn học – Nguyễn Bỉnh Khiêm -<br /> tư tưởng và khuynh hướng thẩm mỹ”. Hà Nội: Nxb. Văn học.<br /> 4. Lƣơng Ninh (chủ biên). 2005. Lịch sử Việt Nam giản yếu. Hà Nội: Nxb. Chính trị<br /> Quốc gia.<br /> 5. Nguyễn Hữu Sơn. 2003. Nguyễn Bỉnh Khiêm – nhà thơ triết lý thế sự. TPHCM: Nxb.<br /> Trẻ.<br /> 6. Nguyễn Nghiệp. 1997. Trạng Trình và Sấm ký. Hà Nội: Nxb. Văn hóa Thông tin.<br /> 7. Nguyễn Phan Quang, Võ Xuân Đàn. 2000. Lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến năm<br /> 1984. TPHCM: Nxb. TPHCM.<br /> 8. Vũ Minh Tâm. 1996. Tư tưởng triết học về con người. Hà Nội: Nxb. Giáo dục.<br />