Quá trình hình thành ngh thut
sân khu cải lương
Cải lương là một hình thc ca kch dân tộc. Nói đến ca kịch trước hết phải đề cp
đến vấn đề âm nhc, vì âm nhạc là xương sống, là linh hn ca kch chủng. Trước
khi tìm hiu v toàn b lch s ngh thut sân khu ci lương, cần tìm hiu gc
ca nó, linh hn ca nó, tc là âm nhc.
NHC C
Theo các tài liệu xưa, dàn nhc c Việt Nam đã t rất lâu đi. Đại Vit s
toàn thư chép: “Trước đây (1437), Lương Đăng Nguyn Trãi ng mệnh đnh
nhã nhc. Nhc tấu trên nhà tám thanh như trống treo lớn, khánh, chuông, đàn
cần, đàn sắt, kèn, sáo quản, thược, chúc, ng, huân, trì … Nhc tấu dưi nhà thì
phương hưởng treo, không hu, trng qun c, kèn qun dch”.
Còn trong Vũ trung tùy bút ca Phạm Đình H chép: “Khoảng năm Hồng Đức nhà
Lê (1470 1497) … đt ra hai bĐồng văn và Nhã nhc. BĐồng văn thì chuyên
ghép âm luật đ a nhc, b Nhã nhc thì chuyên chú v giọng người, trng v
tiếng hát, chai đu thuc quyền quan thái thường coi xét. Đến như âm nhc dân
gian thì có đặt ty giáo phưng coi gi “Tđời Quang Hưng (1578 1599) v
sau, hai b Đồng văn Nhã nhc dùng mt loi trng lớn Ngưỡng thiên mt
cái kèn ln bng trúc nm vàng, cùng cái long sinh long phách các loại đàn
ba dây, bn y hoặc mười lăm dây, cái ng sáo, cái trng cnh mt mt, cái trng
tang mỏng n son thiếp vàng, cái phách xâu tin”.
T lúc còn min Bc, Trung, dàn nhc c ca dân tc ta cũng đã phát trin khá
cao, nhiu th nhc c, bài bn ghi chép ch không phi mức làn điệu
truyn ming.
Mđường o khai phá min Nam, bên cnh gươm, giáo, a, rìu (dng c chiến
đu và sn xut), t tiên chúng ta còn mang theo mt nền văn hóa, trong đó có một
vn nhc phong phú bao gm:
1)Nhc l (tụng đình)
2)Nhạc đồng bóng
3)Nhc nhà chùa
4)Nhc tung (hát b)
Chưa k vn nhc dân gian (dân ca) sn trong nhân dân. Mi loi nhc mt
nhim v nhất định.
NHC L
T thi chúa Nguyn, Đàng Trong đã có những đội quân ca nhà chúa. Trong s
những người lên đường vào min Nam khai hoang lp p nhng nhc công xut
thân t những đội quân nhạc, được cho định đ sn xut tại các khu dinh điền.
Vn coi nhc là ngh, cho nên không còn được phc v bên cnh chúa, h li quay
sang phc v nhân dân trong các ny tế l, ma chay. Nhc l t ch ch dùng
trong cung đình, đưc phát trin rng rãi ra ngoài nhân dân, song song vi nhc
t bi dùng trong việc cúng đình (l y chu, đi bi) và trong các đám ma chay
(trong chay ngoài bi).
T chc dàn nhc l gm: b kéo, b gõ, b thi
Xa triều đình, gn vi qun chúng nhân dân trong sinh hot mi, đt mới đi
tượng mi, dòng nhc l dn dần thay đi cht điều kin phát trin. Trong
các đám cúng tế, nht ma chay, nhân dân cn mt th sinh hot âm nhc khác
ngoài nhc l. Nht ma chay: gia ch người trong nhà cn thức. Trong đêm
cúng tế, nhân dân mun gi cho không khí m ng, v khuya, gia chđt tin
cho dàn nhc l tiếp tc hòa tu nhng bài bn nh nhàng. Trong bui hòa tu này,
dàn nhc ltước bt nhng nhc cnhư: trống, kèn, nhc c gõ, còn li ch
“đàn y”. Nghĩa là cũng tấu nhng bài nhc lễ, nhưng không dùng b b
thi, ch dùng b kéo và thêm b khy.
Sinh hot âm nhạc “chơi đàn y" đưc ph biến được nhiều người ưa thích.
Người ta thi nhau hc nhc cụ, làn điệu bài bn. Các tng lp đu nc hc:
nông dân, trí thc, nhà nho, tiểu tư sản …
Khi sinh hot này ph biến rng rãi thì đối tượng ca nhc l thay đổi: t đối
tượng trước kia thn linh, chuyển sang đối ng ny nay qun chúng lao
động, ln ln t phải thay đi cht. T tính cht tế l, trang nghiêm chung
chung, nhc l chuyn sang cht mi cho phù hp với đối tượng mi. Sthay đi
cht ca dòng nhc l mt s chuyn biến rt hp quy luật: văn nghệ phi phc
v cho nhu cu thm m ca đông đo quần chúng lao động. Danh t nhc tài t
ra đời.
NHC TÀI T
Gi nhc tài tđ phân bit vi nhc l, nhc hát b. Tài t tc không phi
nhc công chuyên nghiệp, như chữ amateur ca Pháp. Xưa nhng nhà nho am
tường các môn cm, k, thi, ha được gi là những người tài t.
S chuyn biến thay đi v cht t nhc l sang nhc tài tđược th hin rt
ba điểm:
a) T chc dàn nhc:
Muốn đi sâu phản ánh tâm tư tình cm ca nhân dân thì phi b bt nhng nhc c
n ào, gi nhng không khí thần linh như trống phách (b ), kèn sáo (b thi);
ngoài b kéo (h nh), b sung thêm b khyàn kìm, tranh, sến, tam … ) để din
t tiếng lòng ca con người đến từng phím tơ một, dàn nhc tách ra, qui mô nh, ít
tn kém, phù hp với điều kin kinh tế phân tán. Sinh hot này mt hn tính cht
lbái mà đi o cuộc sng trn tc (biu din trong nhng dịp cưới g, tic tùng,
hp mt ở nhà hàng, chơi bi trong những đêm trăng sau ngày lao đng).
Do “chơi đàn yhòa tu tng nhóm nhhay độc tu, nên k thut din tu ny
càng được trau chut phát trin bng nhng ngón, nhng k xo tinh tế.Nhiu
nhc c c được ci cách, đng thi nhiu nhc c mi đưc s dụng để chơi nhạc
tài t, khiến cho dàn nhc tài tử ny càng phong phú và đa dng.
b) V bài bn, làn điệu:
Nhc l vi những bài như Long ngâm, Long đăng, Tiu Khúc, Vn Giá mang
tính cht trang nghiêm không phù hp vi vic din ttâm tình cm ca qun
chúng, vy người ta thy cn sáng tác nhng bài bn mới trên sở tiếp thu
nhng tinh hoa của dân ca, trên cơ sở âm điệu dân tc.
Dòng nhc tài t ngoài vic s dng mt s bài nhc l đã phát trin nh ba
ngun ch yếu:
1/ S dng, phi nhc và nâng cao các bài dân ca Huế và Nam Bộ như: Lý con sáo,
nga ô, cây chanh, bánh bò, chun chun, giao duyên, vng
phu …
2/ S dng và ci biên mt s bài nhc c Trung Bộ như: Kim tin Huế, Hành vân
Huế, Nam xuân, Nam ai, Xuân tình, Lưu thủy, Phú lc, Xuân phong, Long h, Tu
mã …