Quá trình hình thành nghệ thuật sân khấu cải lương : Từ ca ra bộ đến hình thành (Phần 1)

Chia sẻ: Nguyenhoang Phuonguyen | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:17

Thêm vào BST

Báo xấu

411
lượt xem 95
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cải lương là một hình thức ca kịch dân tộc. Nói đến ca kịch trước hết phải đề cập đến vấn đề âm nhạc, vì âm nhạc là xương sống, là linh hồn của kịch chủng. Trước khi tìm hiểu về toàn bộ lịch sử nghệ thuật sân khấu cải lương, cần tìm hiểu gốc của nó, linh hồn của nó, tức là âm nhạc.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Quá trình hình thành nghệ thuật sân khấu cải lương : Từ ca ra bộ đến hình thành (Phần 1)

Quá trình hình thành ngh thu t sân kh u c i lương : T ca ra b n hình thành (Ph n 1) C i lương là m t hình th c ca k ch dân t c. Nói n ca k ch trư c h t ph i c p nv n âm nh c, vì âm nh c là xương s ng, là linh h n c a k ch ch ng. Trư c khi tìm hi u v toàn b l ch s ngh thu t sân kh u c i lương, c n tìm hi u g c c a nó, linh h n c a nó, t c là âm nh c. NH C C Theo các tài li u xưa, dàn nh c c Vi t Nam ã có t r t lâu i. i Vi t s ký toàn thư chép: “Trư c ây (1437), Lương ăng và Nguy n Trãi vâng m nh nh nhã nh c. Nh c t u trên nhà có tám thanh như tr ng treo l n, khánh, chuông, àn c n, àn s t, kèn, sáo qu n, thư c, chúc, ng , huân, trì … Nh c t u dư i nhà thì có phương hư ng treo, không h u, tr ng qu n c , kèn qu n d ch”. Còn trong Vũ trung tùy bút c a Ph m ình H chép: “Kho ng năm H ng c nhà Lê (1470 – 1497) … t ra hai b ng văn và Nhã nh c. B ng văn thì chuyên ghép âm lu t hòa nh c, b Nhã nh c thì chuyên chú v gi ng ngư i, tr ng v ti ng hát, c hai u thu c quy n quan thái thư ng coi xét. n như âm nh c dân gian thì có t ty giáo phư ng coi gi “ … “T i Quang Hưng (1578 – 1599) v sau, hai b ng văn Nhã nh c có dùng m t lo i tr ng l n Ngư ng thiên và m t cái kèn l n b ng trúc n m vàng, cùng là cái long sinh long phách và các lo i àn ba dây, b n dây ho c mư i lăm dây, cái ng sáo, cái tr ng c nh m t m t, cái tr ng tang m ng sơn son thi p vàng, cái phách xâu ti n”.
T lúc còn mi n B c, Trung, dàn nh c c c a dân t c ta cũng ã phát tri n khá cao, có nhi u th nh c c , bài b n có ghi chép ch không ph i m c làn i u truy n mi ng. M ư ng vào khai phá mi n Nam, bên c nh gươm, giáo, búa, rìu (d ng c chi n u và s n xu t), t tiên chúng ta còn mang theo m t n n văn hóa, trong ó có m t v n nh c phong phú bao g m: 1)Nh c l (t ng ình) 2)Nh c ng bóng 3)Nh c nhà chùa 4)Nh c tu ng (hát b ) Chưa k v n nh c dân gian (dân ca) s n có trong nhân dân. M i lo i nh c có m t nhi m v nh t nh. NH C L T th i chúa Nguy n, àng Trong ã có nh ng i quân c a nhà chúa. Trong s nh ng ngư i lên ư ng vào mi n Nam khai hoang l p p có nh ng nh c công xu t thân t nh ng i quân nh c, ư c cho nh cư s n xu t t i các khu dinh i n. V n coi nh c là ngh , cho nên không còn ư c ph c v bên c nh chúa, h l i quay sang ph c v nhân dân trong các ngày t l , ma chay. Nh c l t ch ch dùng trong cung ình, ư c phát tri n r ng rãi ra ngoài nhân dân, song song v i nh c hát b i dùng trong vi c cúng ình (l xây ch u, i b i) và trong các ám ma chay (trong chay ngoài b i). T ch c dàn nh c l g m: b kéo, b gõ, b th i
Xa tri u ình, g n v i qu n chúng nhân dân trong sinh ho t m i, tm i i tư ng m i, dòng nh c l d n d n thay i ch t và có i u ki n phát tri n. Trong các ám cúng t , nh t là ma chay, nhân dân c n m t th sinh ho t âm nh c khác ngoài nh c l . Nh t là ma chay: gia ch và ngư i trong nhà c n th c. Trong êm cúng t , nhân dân mu n gi cho không khí m cúng, v khuya, gia ch t ti n cho dàn nh c l ti p t c hòa t u nh ng bài b n nh nhàng. Trong bu i hòa t u này, dàn nh c l tư c b t nh ng nh c c như: tr ng, kèn, nh c c gõ, còn l i ch có “ àn cây”. Nghĩa là cũng t u nh ng bài nh c l , nhưng không dùng b gõ và b th i, ch dùng b kéo và thêm b kh y. Sinh ho t âm nh c “chơi àn cây" ư c ph bi n và ư c nhi u ngư i ưa thích. Ngư i ta thi nhau h c nh c c , làn i u bài b n. Các t ng l p u nô n c h c: nông dân, trí th c, nhà nho, ti u tư s n … Khi sinh ho t này ph bi n r ng rãi thì i tư ng c a nh c l thay i: t i tư ng trư c kia là th n linh, chuy n sang i tư ng ngày nay là qu n chúng lao ng, l n l n t nó ph i thay i ch t. T tính ch t t l , trang nghiêm chung chung, nh c l chuy n sang ch t m i cho phù h p v i i tư ng m i. S thay i ch t c a dòng nh c l là m t s chuy n bi n r t h p quy lu t: văn ngh ph i ph c v cho nhu c u th m m c a ông o qu n chúng lao ng. Danh t nh c tài t ra i. NH C TÀI T G i là nh c tài t phân bi t v i nh c l , nh c hát b . Tài t t c là không ph i nh c công chuyên nghi p, như ch amateur c a Pháp. Xưa nh ng nhà nho am tư ng các môn c m, kỳ, thi, h a ư c g i là nh ng ngư i tài t . S chuy n bi n thay i v ch t t nh c l sang nh c tài t ư c th hi n r t rõ ba i m:
a) T ch c dàn nh c: Mu n i sâu ph n ánh tâm tư tình c m c a nhân dân thì ph i b b t nh ng nh c c n ào, g i nh ng không khí th n linh như tr ng phách (b gõ), kèn sáo (b th i); ngoài b kéo (h nh ), b sung thêm b kh y ( àn kìm, tranh, s n, tam …) di n t ti ng lòng c a con ngư i n t ng phím tơ m t, dàn nh c tách ra, qui mô nh , ít t n kém, phù h p v i i u ki n kinh t phân tán. Sinh ho t này m t h n tính ch t l bái mà i vào cu c s ng tr n t c (bi u di n trong nh ng d p cư i g , ti c tùng, h p m t nhà hàng, chơi b i trong nh ng êm trăng sau ngày lao ng). Do “chơi àn cây” hòa t u t ng nhóm nh hay c t u, nên k thu t di n t u ngày càng ư c trau chu t và phát tri n b ng nh ng ngón, nh ng k x o tinh t . Nhi u nh c c c ư c c i cách, ng th i nhi u nh c c m i ư c s d ng chơi nh c tài t , khi n cho dàn nh c tài t ngày càng phong phú và a d ng. b) V bài b n, làn i u: Nh c l v i nh ng bài như Long ngâm, Long ăng, Ti u Khúc, V n Giá … mang tính ch t trang nghiêm không phù h p v i vi c di n t tâm tư tình c m c a qu n chúng, vì v y ngư i ta th y c n sáng tác nh ng bài b n m i trên cơ s ti p thu nh ng tinh hoa c a dân ca, trên cơ s âm i u dân t c. Dòng nh c tài t – ngoài vi c s d ng m t s bài nh c l – ã phát tri n nh ba ngu n ch y u: 1/ S d ng, ph i nh c và nâng cao các bài dân ca Hu và Nam B như: Lý con sáo, Lý ng a ô, Lý cây chanh, Lý bánh bò, Lý chu n chu n, Lý giao duyên, Lý v ng phu …
2/ S d ng và c i biên m t s bài nh c c Trung B như: Kim ti n Hu , Hành vân Hu , Nam xuân, Nam ai, Xuân tình, Lưu th y, Phú l c, Xuân phong, Long h , T u mã … 3/ Sáng tác m i trên cơ s âm i u dân t c như: Giang nam, Ph ng hoàng, T i, Ph ng c u, Văn Thiên Tư ng, Bình sa l c nh n, ư ng thái tôn, Chiêu quân, Ái t kê, Bát man t n c ng, Tương tư, Duyên kỳ ng , Qu ph hàm oan… Theo s phân tích c a các nh c sĩ am tư ng nh c m i thì các b n nh c tài t : a)V m t lu t sáng tác: ư c sáng tác theo m t c u trúc tương i hoàn ch nh, v giai i u và khúc th c. b)V ký âm và hòa thanh: có b n nh c riêng cho t ng nh c c (tuy s ghi chép không khoa h c l m), nên khi hòa t u ã hình thành m t s hòa t u t nhiên. c)V m t n i dung tình c m: d th hi n ư c nhi u s c thái tình c m, ngoài nh ng b n nh c trong nh c l ư c phát tri n cách di n t u, các nh c sĩ còn s p x p các bài b n theo t ng lo i i u th c: - i u th c B c: mang tính ch t trong sáng, vui v , kho . - i u th c Nam: mang tính ch t man mác, nh nhàng ( ng th i ư c phân chia thành Nam Xuân, Nam Ai, Nam o). - i u th c Oán: mang tính ch t bi ai, bu n th m, là i u th c ư c sáng t o sau này, hoàn toàn thoát ly nh ng hình th c c u t o theo ki u nh c l , nó có kh năng th hi n tâm tư tình c m c a con ngư i ương th i m t cách tinh vi, sâu s c.
d)V l i ca vi t theo nh c: nh c l trư c ây không có l i ca. Khi chơi àn cây trong các bu i ma chay, cúng l , có ngư i u ng rư u say. H ng chí ca cương m y câu theo nh c, sau ó có nh ng trí th c Nho h c nghĩ cách so n l i ca cho nh c. Y u t thanh nh c thêm vào khí nh c, ó là m t bư c phát tri n quan tr ng c a nh c tài t , nhưng i u quan tr ng hơn c là qua vi c sáng tác l i cho nh c, các tác gi ph n nào ã ph n ánh tâm tư ư c v ng c a qu n chúng cũng như tâm tư c a chính h . L i vi t thư ng d a theo thơ ca c : Ki u, L c Vân Tiên … Sinh ho t âm nh c tài t r t h p d n ông o qu n chúng, do ó phát tri n r t m nh. Vào kho ng năm 1900, sinh ho t này ã ph bi n kh p Nam B . Xã nào cũng có ngư i chơi nh c tài t . Sau i chi n th gi i l n th nh t, sinh ho t này phát tri n m nh nh t, nguyên nhân là n n kinh t ã ư c n nh t m th i. Nhi u ban nh c, nh c công và ca sĩ n i ti ng ã xu t hi n. Trung tâm phát tri n c a phong trào nh c tài t là các t nh M Tho, Vĩnh Long, Sa éc, C n Thơ, B c Liêu, Sài Gòn … là nh ng t nh trù phú, nhi u lúa g o, có ư ng giao thông thu n ti n. Có th l y năm 1909 là năm xu t b n t p sách d y n ca c a Ph ng Hoàng Sang (nhà in inh Thái Sơn) làm năm ánh d u cái m c nh hình c a nh c tài t . Trong t p này ã có nh ng bài b n ch y u c a nh c tài t như: Lưu th y, Phú l c, Bình bán ch n, Xuân tình, Bình bán v n, Bát man t n c ng, T i, Ph ng hoàng, Nam Xuân, Nam ai … Năm 1915, năm m màn c a phong trào ca ra b – nhà in Phát Toán cho in các t p sách d y n ca c a Ph m ăng àn, Nguy n Tùng Bá, Văn Y … Ngoài nh ng bài mà t p sách năm 1909 ã có, ch thêm ư c m t bài Lý ng a ô Nam mà thôi. CA RA B Kho ng 1912 n 1915, sinh ho t n ca tài t có m t chuy n bi n m i. Hình th c ng i trên b ván n ca quá tĩnh, không th a mãn qu n chúng n a.
Ngư i ngh sĩ trong lúc n ca ã c m th y có nhi u nhu c u di n t b ng ng tác c th , hành ng c th theo n i dung l i ca. Do ó ra m t hình th c m i là ca ra b (ca có ng tác kèm theo). Theo nhi u tư li u, lo i ca ra b phát kh i t Vũng Liêm (Vĩnh Long) nhà th y Phó Mư i Hai T ng H u nh t năm 1916. T ng H u nh ngư i làng Long Châu, làm phó t ng Bình Long, t ng tham gia phong trào Duy Tân, mư n lý do trùng tu văn mi u Vĩnh Long (nơi có th Võ Trư ng To n, Phan Thanh Gi n và Nguy n Thông) phát ng cu c d ng bia v i thân hào nhân sĩ a phương. Tính ham mê n ca, chi u chi u ông thư ng cho m i nh ng ngư i yêu thích nh c tài t n nhà chơi như các ông Nguy n Thành i n, c h c Lê Ninh Thi p, trư ng tòa Tr n Chí Giang, kinh l ch Tr n Quang Qu n, giáo sư Nguy n Văn Hanh, nh c sĩ Tr n Văn Di n t c Năm Di n, Ba Phương, Hai Gi i, Hai Ngh , Tr n Văn Thi t (ch r p hát C u L u), Lê Văn Hi n (t c Hai Hi n ch gánh xi c Thái Anh Tinh, gánh xi c này ã có xen k các ti t m c ca tài t ). Th y m t ngư i ca hoài, ông Phó Mư i Hai có sáng ki n em bài T i oán Bùi Ki m mê s c Nguy t Nga ra phân vai, ngư i ca o n Bùi Ông, k ca o n Bùi Ki m, ngư i ca o n Nguy t Nga, i áp nhau v a ca v a ra b . Do n i dung bài ca có k ch tính l i ư c ngư i bi u di n khá linh ho t nên l p ca d ư c hoan nghênh, và ngày càng ư c ph bi n r ng rãi. T t ta 1917 t i Sa éc, gánh th y Th n ra m t mang tên “Gánh hát Th y Th n Cirque Jeune Annam et Ca ra b Sadec – amis”. Th y André Nguy n Văn Th n (làm cò tàu cho công ty ư ng sông c a Pháp) m gánh xi c, xen nh ng màn ca nh c tài t , ca ra b v i nh ng ngh sĩ như: Tư Hương (vai Bùi Ông), B y Thông ( ày t c a Bùi Ki m), Tám Cang (Bùi Ki m), cô Hai Cúc (Nguy t Nga) … Hình th c ca ra b xen k vào các ti t m c xi c, v a có tác d ng gi i trí, v a làm giãn th n kinh c a khán gi nên r t ư c hoan nghênh. Hình th c này phát tri n t 1 n 2, 3 nhân v t i áp, t ơn gi n n có ph c trang và hóa trang
ơn sơ. Trang trí g n b ván ng a nh tài t bi u di n, hai bên bày hai ch u ki ng. Ngoài ti t m c Bùi Ki m mê s c Nguy t Nga, gánh th y Th n còn bi u di n nh ng ti t m c: Th ng Lãnh bán heo (B y Thông óng vai th ng Lãnh), Hương H hà ti n (B y Thông óng Hương H , cô Hai Cúc óng v Hương H , Tám Cang óng y t ). Gánh xi c c a th y Th n t ng che r p trư c ch B n Thành, di n r t ăn khách r i l p gánh hát v i s ti n v n c a vài công t t nh. Năm 1920, gánh này rã, th y Châu Văn Tú (t c th y Năm Tú) M Tho rư c ngh nhân và sang như ng tranh c nh ưa v t nh nhà, l p gánh hát chuyên nghi p, l n h i tr thành gánh hát có uy th , có qu n chúng r ng rãi, g m nh ng ngh nhân ng u Nam B , do ó hãng dĩa Pathé – phone ch u thâu âm em v Pháp, ép dĩa nh a, dành cho máy hát. Th y Năm Tú m i ông Trương Duy To n so n tu ng. Nguyên t khi b an trí C n Thơ, ông Trương Duy To n – t ng là chi n sĩ trong phong trào Duy Tân – ã so n nh ng bài ơn ca như: Lão quán ca, Vân Tiên mù, Khen chàng T Tr c, Thương nàng Nguy t Nga (Rút t ng o n trong L c Vân Tiên) ho c Ki u oán, T H i (rút t Truy n Ki u) cho ban tài t Ái Nghĩa Phong i n (C n Thơ) bi u di n. n khi giúp cho gánh th y Th n v i ban tài t B y ng, ông l i nghĩ cách vi t nh ng bài liên ca như : Bùi Ki m mê s c Nguy t Nga (g m ba vai Bùi Ki m, Bùi Ông, Nguy t Nga), Kim Ki u h nh ng (g m hai vai Kim Tr ng, Thúy Ki u). Khi giúp cho gánh th y Năm Tú, t nh ng bài liên ca “Kim Ki u h nh ng ”, “Viên ngo i hàm oan”, “Ki u m ng m Tiên”, “T H i”, ông so n l i v Kim Vân Ki u I. V này là v c i lương u tiên ư c trình di n năm 1920, ánh d u cái m c hình thành c a sân kh u c i lương. Nh ng nguyên nhân hình thành ngh thu t sân kh u c i lương
Ngh thu t sân kh u c i lương là m t hi n tư ng văn hóa, s hình thành và phát tri n c a nó có nh ng nguyên nhân khách quan và ch quan nh t nh. Chúng ta hãy l n lư t tìm hi u nh ng nguyên nhân ó th y b i c nh xã h i và th i i ã tác ng n con ngư i ngh sĩ như th nào có th khai sinh ra m t k ch ch ng m i. NGUYÊN NHÂN KHÁCH QUAN A – NGUYÊN NHÂN XÃ H I Mu n hi u t i sao sân kh u c i lương l i hình thành Nam B vào kho ng sau i chi n th gi i l n th nh t (1914 – 1918), ph i tìm nguyên nhân tình hình kinh t , chính tr , văn hóa xã h i Nam B th i b y gi , th y sân kh u c i lương ra i là m t t t y u l ch s , b t ngu n t nh ng i u ki n xã h i và th i i nh t nh. a) V m t kinh t : T trư c i chi n th nh t, t ng l p tư s n Vi t Nam ã ra i và phát tri n. H là ch nh ng công trư ng th công d t the nhi u, làm bát ĩa, làm g ch, x g , làm ư ng; ch nh ng xí nghi p có tính ch t cơ khí như nhà máy xay g o, nhà máy in, xư ng s a ch a xe hơi và ch nh ng công ty buôn bán l n có tính ch t tư b n ch nghĩa. Tuy v y t ng l p tư b n dân t c m i xu t hi n này chưa hình thành m t giai c p. Cu c i chi n th gi i l n th nh t n ra, th c dân Pháp vì b n chi n tranh nư c Pháp ph i ng ng cu c khai thác ông Dương. Do ó, m t s ông nhà tư s n Vi t Nam nhân d p b v n kinh doanh, m xí nghi p. M t s nhà tư b n thương m i cũng có nhi u chi nhánh trong nư c và xu t c ng ra nư c ngoài.
Ngoài l c lư ng tư s n dân t c Vi t Nam ph i k n l c lư ng tư s n m i b n Vi t Nam. Có nh ng nhà buôn l n chuyên buôn bán ho c làm i lý c quy n cho các hãng tư b n ngo i qu c. Có nh ng nhà tư s n Vi t Nam ã chung v n v i tư b n ngo i qu c thành l p nh ng công ty buôn bán hay nh ng xí nghi p. Có nh ng công ty l n chuyên th u nh ng công vi c chính cho tư b n Pháp hay chính ph th c dân … Khi giai c p tư s n Vi t Nam ang trên à phát tri n thì cu c i chi n th gi i l n th nh t ch m d t. Tư b n Pháp ông Dương, sau m t th i kỳ b ình tr vì m c chi n tranh bên nư c Pháp ã ho t ng tr l i. Cu c khai thác l n th hai b t u, tư b n Pháp b v n kinh doanh ngày càng nhi u. Trư c kia chúng chú ý vào vi c tiêu th hàng hóa, em hàng hóa bên Pháp sang c chi m th trư ng ông Dương, thì nay, ngoài vi c bán hàng hóa, chúng ã y m nh vi c xu t c ng tư b n v i giá nhân công r m t ông Dương ki m cho ư c nhi u l i. Do s tăng cư ng khai thác c a th c dân Pháp, quy n l i kinh doanh c a tư s n Vi t Nam b h n ch l i. N u giai c p tư s n Vi t Nam th i y ư c t do phát tri n thì trên con ư ng ti n t i c a nó t t nhiên theo l i i c a giai c p tư s n các nư c tư b n. Nhưng giai c p tư s n Vi t Nam l i s n sinh ra t m t nư c thu c a, dư i s th ng tr c a th c dân Pháp nên ã gây nên m t mâu thu n sâu s c gi a s c phát tri n c a tư s n Vi t Nam v i quan h c a th c dân Pháp. M t khác, do s s n xu t theo phương pháp tư b n ch nghĩa phát tri n ã t o nên c nh ph n vinh gi t o. V m t nông nghi p v i k ho ch ào kinh xáng phát tri n giao thông v n t i và cho trưng kh n t hoang bên kia sông H u, do viên toàn quy n Dumer kh i xư ng. Giai c p a ch Nam B ng ra chiêu m tá i n, bóc l t a tô và cho vay n ng lãi khi n i s ng nông dân càng thêm cơ c c. T ng l p “ i n ch m i” thành hình. Nhi u ngư i phía H u Giang nhưng không ít ngư i xu t thân
làm công ch c l n nh phía Ti n Giang và Sài Gòn lãnh ph n béo b . Gi i này làm giàu nhanh, tích lũy ư c chút ít v n nhưng trư c m t v n th y ba tr l c. M t là, th c dân Pháp ang kh ng ch v thu v , giá c . Hai là, gi i m i b n Hoa ki u Ch L n ưa v n t Hương C ng và Singapo sang, c quy n v thu mua t n mi n quê, n m luôn phương ti n chuyên ch (ghe chài, t i) và nh ng chành (kho) kh p các i m thu n l i, t n ch qu n l i còn n m g n như c quy n v nhà máy xay xát. Ba là, gi i “sét-ty” n ki u chuyên ngh cho vay và u th u thu hoa chi các ch , b n ò. i n ch ngư i Vi t làm ăn khá gi , nh vay v n c a tư b n Hoa ki u ho c n ki u, em v cho tá i n vay l i. Sau i chi n th gi i l n th nh t, ru ng t càng t p trung nhi u, trái l i, nông dân càng phá s n nhi u. Ngoài nh ng ru ng t b chi m o t, ngư i nông dân còn ph i n p tô n p t c cho a ch , phú nông, n p thu tr c thu và gián thu cho b n th ng tr càng ngày càng n ng thêm. Do ó, mâu thu n gi a giai c p nông dân v i a ch và th c dân ngày càng thêm sâu s c. b) V m t chính tr : Sau khi chi m ư c Nam Kỳ, th c dân Pháp l p m t chính quy n quân s ng u là tên ô c, các tên ch t nh, ph huy n cũng u là sĩ quan Pháp. Năm 1880, chúng t ch c th ng c, bên c nh ó chúng t ra H i ng qu n h t Nam Kỳ, g m sáu ngư i Pháp và sáu ngư i Vi t do m t s c tri nh c ra. Nhưng cái màn thưa che y ch c tài lõa l y không l a b p n i ai. Cái h i ng y không có quy n gì ngoài quy n t thu v , ngân sách. Th c dân g p rút l p trư ng thông ngôn, trư ng dòng … có ngư i làm tay sai cho chúng. n năm 1887, Pháp l p ph Toàn quy n cai tr c ba x Nam Trung B c, thì Nam Kỳ H i ng qu n h t m t b t quy n hành, nh t là v ngân sách. Sau i chi n th gi i l n th nh t, c ng c b máy chính quy n có m t quy mô r ng l n trên m t n n kinh t tư b n thu c a ương phát tri n và tìm
m t ch d a cho giai c p a ch và giai c p tư s n m i ra i, th c dân Pháp chú ý m r ng các cơ quan dân c , kéo m t s a ch , tư s n và trí th c tham gia chính quy n, ào t o nh ng tay chân m i t m t l p ngư i m i thay cho l p ngư i cũ. C n b m t các thành th cũng ư c trang i m thêm: công vi c tuyên truy n cho chính sách “khai hóa” cũng ph i ráo ri t hơn. Cũng trong th i gian này, các th thu tr c thu và gián thu t ra càng nhi u, v a tinh vi v a n ng n hơn trư c. T t c các th thu m i ngày m t ch ng ch t lên u nhân dân Vi t Nam, làm cho i s ng c a nhân dân ngày càng cơ c c. Do b áp b c bóc l t n ng n , nhân dân Nam Kỳ ã nhi u l n ng d y ch ng th c dân Pháp. Nhưng sau khi phong trào C n Vương th t b i, trong kho ng th i gian vài ch c năm t cu i th k XIX n u th k XX , cách m ng Vi t Nam không ư c b t kỳ m t giai c p nào lãnh o. Trư c tình hình “nư c sôi l a b ng” y, m t t ng l p sĩ phu yêu nư c – b ph n ti n b nh t ư c phân hóa t giai c p phong ki n, có h p thu ít nhi u “tân h c” – ng ra m nhi m s m nh lãnh o cách m ng Vi t Nam. Gi a lúc ang băn khoăn tìm phương hư ng c u nư c, thì h ti p nh n ư c ngu n nh hư ng bên ngoài ưa l i: Cu c v n ng Duy Tân Trung Qu c, m t trào lưu tư tư ng có tính ch t c i lương tư s n do Khang H u Vi, Lương Kh i Siêu xư ng. ó là s ki n nư c Nh t B n t sau cu c Duy Tân ã ti n lên theo con ư ng tư b n ch nghĩa v i t c khá nhanh: Năm 1904 ánh th ng h m i Nga hoàng L Thu n … Nh ng “tân thư, tân văn” t Trung Qu c, Nh t B n t i t p tràn vào Vi t Nam. Nh ng h c thuy t m i như tư tư ng tri t h c ti n hóa lu n c a ác-Uyn, v i nh ng Xpen-xơ, H t-xlây, nh ng lý lu n v xã h i h c v i nh ng Rút-xô, Mông-tét-xki-ơ, Von-te … ã lóe lên trong u óc nh ng nhà yêu nư c Vi t Nam ang i tìm ư ng c u nư c, bi n thành nh ng g i ý yh pd n gi i áp các v n l ch s ang t ra. H ã ón nh n nh ng lý lu n chính tr ,
tư tư ng tri t h c và nh ng quan i m o c ó như là m t th vũ khí m i ng d ng trong cu c chi n u m i c a mình. T óh ã x c lên ư c phong trào c u nư c mang màu s c c a th i i m i, v i cái tên “C i cách duy tân” (1906 – 1908). u năm 1905, phong trào ông Du sang Nh t u tiên c a Phan B i Châu, Tăng B t H , k ó là m t s chí sĩ khác trong ó có Cư ng . Năm 1907 Phan B i Châu so n ra bài văn “Ai cáo Nam Kỳ ph lão” làm tài li u v n ng ng bào Nam Kỳ. Phong trào ông Du phát tri n m nh m Nam Kỳ, vào kho ng 1907 – 1908, con s du h c sinh c nư c ư c ch ng 200, riêng Nam Kỳ ã chi m hơn 100. Sau khi ti p xúc v i Phan B i Châu, Hương C ng, Tr n Chánh Chi u i bi u cho t ng l p tư s n dân t c m i lên có mâu thu n quy n l i v i tư b n Pháp và l i ích còn ít nhi u g n bó v i dân t c, v i nhân dân, ã ng lên c ng công khai Nam Kỳ m t phong trào g i là Cu c Minh Tân (Cu c t c là công cu c, Minh Tân t c là minh c, tân dân). Ông ra nh ng công vi c ph i làm theo gương Duy Tân c a Trung Qu c: Phát tri n trư ng d y h c, phát tri n công ngh trong nư c, m mang trư ng quân s d y th y quân, l c quân. u năm 1908, ông ng ra thành l p công ty Nam Kỳ Minh Tân Công Ngh nêu rõ k ho ch ho t ng là l p lò ch (máy kéo s i b ng ch ), lò d t, lò xà bông, thu c da và làm pha-lê. Ngoài công ty l n trên ây, áng chú ý là hai khách s n ho t ng v i m c ích là làm kinh tài cho phong trào, ng th i cũng là nơi t h p che m t b n c m quy n th c dân: Minh Tân khách s n M Tho, Nam Trung khách s n Sài Gòn. Cũng c n k n 15 t ch c khác ã hư ng ng phong trào r i rác Sài Gòn và các t nh Nam Kỳ, t Biên Hòa n R ch Giá nh m mua bán lúa g o, l p quán ăn, l p nhà in ho c nh m m c ích cho vay nh lãi, l p công ty y dư c bào ch thu c b c theo hình th c Âu dư c. L i còn sáng
ki n l p công ty tàu th y ưa ò y m tr phong trào m t t báo công khai ra i l y tên là L c T nh Tân Văn. Tháng 9-1908, xà bông c a công ty Minh Tân l i tung ra th trư ng, c nh tranh r t hi u qu v i xà bông c a ngo i qu c. ng th i L c T nh Tân Văn cũng có nhi u bài công kích ch thu c a, kêu g i ng bào oàn k t ch ng quan l i tham nhũng khi n th c dân chú ý. Cu i tháng 10-1908, ông T ng lý là Tr n Chánh Chi u b b t nên công ty Minh Tân ng ng ho t ng và gi i tán, L c T nh Tân Văn cũng b rút gi y phép. Sau v Hà thành u c tháng 6-1908, th c dân Pháp àn áp tr ng tr n, phong trào Duy Tân b tan rã. Nhưng Phan B i Châu, Cư ng v n ti p t c ho t ng. Năm 1911, cu c cách m ng Tân H i Trung Qu c giành th ng l i ã em l i ph n kh i cho các nhà cách m ng Vi t Nam và cho h có i u ki n ho t ng d dàng hơn trên t Trung Qu c. Năm 1912, Vi t Nam Quang Ph c H i ư c thành l p t i Hương C ng do Cư ng làm H i trư ng và Phan B i Châu làm T ng lý. Khi cu c i chi n th gi i l n th nh t s p n ra, Cư ng qua c v i Văn Y và Trương Duy To n nh d a vào c ánh Pháp nhưng cu c v n ng ó không có k t qu . c không ch u giúp Cư ng m c dù lúc ó c là k thù chính c a Pháp. Cũng trong th i kỳ i chi n th gi i l n th nh t, nhi u ngư i yêu nư c Vi t Nam cho r ng nhân lúc Pháp ang m c ánh nhau v i c Châu Âu mà ng lên ánh u i b n th c dân thu c a òi l i t nư c. êm ngày 23 r ng 24- 3-1913, ã có cu c n i d y c a Phan Xích Long nh m ánh chi m Sài Gòn nhưng th t b i. Phan Xích Long ch y ra Phan Thi t nhưng b b t ó. êm 14 r ng 15- 2-1916 l i n ra cu c ánh khám l n Sài Gòn v i m c ích gi i phóng nh ng chính tr ph m trong ó có Phan Xích Long. Nhưng cu c n i d y này cũng b d p t t vì l c lư ng quá ô h p và non y u.
Cho t i cu c n i d y c a Phan Xích Long, nh ng phong trào yêu nư c do t ng l p phong ki n tư s n hóa và t ng l p nông dân lãnh o u l n lư t th t b i. “Vào m y ch c năm u c a th k XX, cu c kh ng ho ng v ư ng l i cách m ng di n ra sâu s c nh t … Cu c kh ng ho ng v ư ng l i th c ch t là cu c kh ng ho ng v vai trò lãnh o cách m ng c a giai c p tiên ti n trong xã h i … Trư c năm 1920, chưa m t ngư i yêu nư c nào c a nư c ta nhìn th y ánh sáng gi i phóng trong êm t i nô l c a dân t c.” (50 năm ho t ng c a ng C ng s n Vi t Nam, Nhà xu t b n S th t, t trang 22). Trư c tình hình ó, m t s ngư i yêu nư c t ng tham gia các phong trào ông Du và Duy Tân, nhưng sau nh ng th t b i liên ti p v chính tr ã c m th y m t m i, nên chuy n hư ng qua ho t ng c i cách v văn hóa xã h i, trong ó có c m t c i cách sân kh u. c) V văn hóa xã h i: T năm 1865, trư c khi chi m tr n Nam Kỳ, th c dân Pháp ã cho xu t b n Gia nh báo b ng ch qu c ng . Tuy ban u là m t th công báo c a chính quy n xâm lư c, t Gia nh báo cũng góp ph n vào vi c ph bi n ch qu c ng Nam Kỳ. Năm 1868, xu t hi n Phan Yên báo do Di p Văn Cương làm ch bút, nhưng sau b óng c a vì nh ng bài có tính ch t chính tr , công khai ch trích chánh sách c a th c dân Pháp. Năm 1901, có t Nông C Mín àm do Lương Kh c Minh r i Nguy n Chánh S t làm ch bút. Năm 1907 có t L c T nh Tân Văn do Tr n Chánh Chi u làm ch bút. Năm 1916, t i C n Thơ có t An Hà nguy t báo do m t công ty in thành l p, trong ban tr s có Văn Y, t ng ho t ng trong phong trào Duy Tân. V ti u thuy t, năm 1887 xu t hi n cu n truy n Th y Lazaro phi n c a Nguy n Tr ng Qu n. Kho ng 1910, ã có Hoàng T Anh hàm oan c a Tr n Chánh Chi u, Phan Yên ngo i s Ti t ph gian truân c a Trương Duy To n. Năm
1912, H Bi u Chánh vi t ti u thuy t Ai làm ư c. Kho ng 1919 – 1920, Nguy n Chánh S t l ng danh v i ti u thuy t Nghĩa hi p kỳ duyên t c Chăng-Cà-Mum. Trư ng Sát-sơ-lu Lô-ba Sài Gòn thành l p năm 1885. Cũng t cu i th k XIX, trư ng trung h c M Tho ư c thành l p, ã ào t o s h c sinh có trình tương i cao, tr thành thơ ký lên huy n, ph , c ph . Tính n tháng 12-1917, trư ng trung h c M Tho là trư ng duy nh t t nh. Nh a th vào trung tâm ng b ng, trư ng này thu hút h c sinh t các vùng Gò Công, Sa éc, Vĩnh Long. Trong khi y, phía H u Giang là t m i, trư ng trung h c C n Thơ ch thành l p năm 1926. V trư ng ti u h c (g m các l p ng u, d b , sơ ng), m i xã ch có th xây c t n u t con s 900 ngư i óng thu (thu inh) có công nha (ngân sách) tài tr v phòng c, lương b ng giáo viên. N u m t xã không con s 900 nói trên, hai ho c ba xã m i ư c m m t trư ng. B i v y vùng dân cư ông úc c a M Tho, Sa éc, Vĩnh Long nh dân s ông úc thôn quê nên h u h t các làng ã có trư ng h c, trong khi phía R ch Giá, Cà Mau nhi u xã su t 80 năm thu c a, tr con ch u d t. ba t nh ông dân t t t, các trư ng h c m tương i nhi u t m g i là dân trí cao, thêm truy n th ng cũ v h c hành v i ch Nho, khá ng b v l nh c ình làng thành hình trư c t th i T c. M Tho là u m i ư ng xe l a, xe ò, tàu th y lên Sài Gòn, là th ô th nhì c a Nam Kỳ thu c a. M Tho, Vĩnh Long, Sa éc n m trên sông Ti n giao lưu v i Campuchia d dàng.Nh ng i u ki n trên ây gi i thích t i sao, trong tình hình nh ng năm u th k XX, ba t nh trên là cái nôi c a sân kh u c i lương, nh t là M Tho. V xã h i, trong phong trào Duy Tân ã có ch trương “di phong d ch t c”, thay i phong t c cũ, gi m b t nghi th c khi có ám tang, ch ng hút thu c phi n, c b c, khuy n khích th d c th thao, b mê tín d oan và xư ng n p s ng
m i như ti p khách th t ãi theo ngư i Âu, c t tóc ng n, bàn vi c làm ăn t i nhà hàng … Trong th i gian i chi n th gi i l n th nh t, gi i a ch , tư s n làm giàu nhanh chóng. H thi nhau c t nhà ngói, th m chí nhà l u. Nhà ã c i cách, qu n áo, giư ng ng theo tân th i, h ng ngày giao thi p v i công s v i phong cách m i: b i n, b ng khoán t, thu thân, cách x ki n tòa dư i, tòa trên. Xe ô tô nh p t 1906, n năm 1914 ã ph bi n trong gi i i n ch l n, tư s n và công ch c, “trên ô tô, dư i th i ca nô”. i s ng v t ch t ã thay i, t t nhiên nh ng nhu c u v tinh th n cũng thay i, ó cũng là m t trong nh ng nguyên nhân d n t i s hình thành m t hình th c sân kh u m i phù h p v i xã h i và th i i lúc b y gi .