Quan điểm giáo dục hoàn thiện con người trong tư tưởng của Phan Bội Châu

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 7 (32) - Thaùng 9/2015<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Quan điểm giáo dục hoàn thiện con người<br /> trong tư tưởng của Phan Bội Châu<br /> <br /> Educational point of view for personality perfection in Phan Boi Chau’thought<br /> <br /> ThS. Trịnh Thị Kim Chi<br /> Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia TP.HCM<br /> <br /> M.A. Trinh Thi Kim Chi<br /> University of Social Sciences and Humanities – National University Ho Chi Minh City<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Phan Bội Châu (1867 - 1940) là một trong những nhà tư tưởng, nhà cách mạng, nhà văn, nhà thơ, nhà giáo<br /> dục tiêu biểu của Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. Trong cuộc đời hoạt động của mình, ông đã<br /> để lại nhiều tư tưởng có giá trị, là bài học bổ ích trong quá trình phát triển đất nước ta hiện nay. Một trong<br /> những tư tưởng quan trọng trong hệ thống tư tưởng của Phan Bội Châu là tư tưởng về giáo dục.<br /> Trong quan điểm về giáo dục của mình, Phan Bội Châu không những chỉ rõ mục đích, đối tượng, nội<br /> dung giáo dục mà còn chỉ ra những phương pháp, nhằm mở mang trí thức, hoàn thiện nhân cách, nâng<br /> cao tinh thần và ý chí của người Việt Nam; để từ đó đứng lên đánh đuổi thực dân Pháp, giành lại độc<br /> lập, tự do cho dân tộc, xây dựng đất nước ngày càng giàu mạnh. Đó là một trong những quan điểm thể<br /> hiện tầm nhìn có giá trị nhân văn rất sâu sắc của Phan Bội Châu.<br /> Từ khóa: Phan Bội Châu, quan điểm về giáo dục, giá trị nhân văn…<br /> Abstract<br /> Phan Boi Chau (1867-1940) is one of the thinkers, revolutionaries, writers, poets, educators of Viet Nam<br /> at the end of the 19th century and the early 20th century. During his active life, he has left many valuable<br /> ideas, useful lessons for the process of developing our country today. One of the important thoughts in<br /> Phan Boi Chau’s ideological system is educational ideology.<br /> In his education’s view, Phan Boi Chau not only specifies the purpose, objective and the content of<br /> education but also points out the educational methods, in order to expand knowledge, improve<br /> personality, elevates the sense and will of the Vietnamese; from which to stand up to expel the French<br /> colonial government, struggle for the independence and freedom of the nation, building the country<br /> more wealthy. This is one of the views expresses the kindness of Phan Boi Chau, with deeply<br /> humanistic value.<br /> Keywords: Phan Boi Chau, educational view, deeply humanistic value…<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề Nam, cũng như tiếp thu có chọn lọc tinh<br /> Trên cơ sở đặc điểm, yêu cầu của lịch thần nhân văn trong văn hoá phương Đông<br /> sử xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu và phương Tây, những giá trị nhân văn<br /> thế kỷ XX, bằng sự kế thừa những giá trị trong tư tưởng Phan Bội Châu đã hình<br /> nhân văn trong truyền thống văn hoá Việt thành và phát triển.<br /> <br /> 81<br /> QUAN ĐIỂM GIÁO DỤC HOÀN THIỆN CON NGƯỜI TRONG TƯ TƯỞNG CỦA PHAN BỘI CHÂU<br /> <br /> <br /> “Nhân văn”, nguyên nghĩa là cái đẹp mở mang, dân khí sẽ lớn mạnh, dân quyền<br /> của con người, hay rộng hơn là văn hoá sẽ phát đạt”(1) - một trong những cơ sở và<br /> con người. Chủ nghĩa nhân văn là chủ phương thức để duy tân, cách mạng, đánh<br /> nghĩa lấy con người làm trung tâm, đề cao đuổi giặc Pháp, giải phóng cho nhân dân và<br /> giá trị và phẩm chất cao đẹp của con người. dân tộc Việt Nam, xây dựng, kiến thiết đất<br /> Cùng với những quan điểm đề cao vai nước ta hùng cường, phồn vinh. Giáo dục,<br /> trò, giá trị con người và lòng yêu thương, theo Phan Bội Châu còn là cái gốc để xây<br /> quý trọng con người, yêu quý giống nòi, dựng nền chính trị - xã hội. Vì thế, trong<br /> đất nước; đặc biệt là lý tưởng giải phóng tác phẩm Tân Việt Nam, Phan Bội Châu đã<br /> con người, quan điểm về việc giáo dục viết: “Việc giáo dục là cái khuôn đúc<br /> hoàn thiện con người của Phan Bội Châu người. Quan lại, binh lính cũng từ đó mà<br /> cũng là một trong những nội dung thể hiện ra. Giáo dục cũng là cái gốc để gây dựng<br /> tinh thần và giá trị nhân văn sâu sắc. Nếu nền chính trị. Thuế khoá, hình pháp, mọi<br /> bỏ qua những hạn chế do sự chế định của sự đều do đó mà định”(2).<br /> điều kiện lịch sử, quan điểm giáo dục của Nhưng theo Phan Bội Châu, giáo dục<br /> Phan Bội Châu vẫn có ý nghĩa nhất định trở thành nhiệm vụ hết sức cơ bản và cấp<br /> đối với sự nghiệp giáo dục đào tạo ở Việt bách đối với nước ta, không chỉ vì vai trò<br /> Nam hiện nay. to lớn của nó đối với việc hoàn thiện con<br /> 2. Nội dung cơ bản trong quan điểm người và sự phát triển đất nước, mà còn vì<br /> giáo dục của Phan Bội Châu người dân nước ta vẫn còn chìm đắm trong<br /> 2.1. Quan điểm của Phan Bội Châu ngu muội, tối tăm, khiến cho dân trí kém,<br /> về vai trò và mục đích của giáo dục dân khí yếu, cuộc sống nghèo hèn; người<br /> Là một nhà văn hoá lớn và một nhà dân chỉ biết cam chịu, phục tùng, cung đốn<br /> cách mạng nhiệt thành, với lòng yêu nước, cho bọn độc phu, dung nhân. Đó chính là<br /> thương dân thiết tha và lòng tự tôn dân tộc điều kiện cho thực dân Pháp cai trị, áp bức<br /> cao cả, Phan Bội Châu rất quan tâm đến nước ta, là nguyên nhân để bọn thống trị đè<br /> việc giáo dục cho người dân Việt Nam. đầu cưỡi cổ, bóc lột dân ta. Phan Bội Châu<br /> Hơn thế nữa, chính trong quá trình hoạt viết: “Người nước ta ngày nay còn chìm<br /> động thực tiễn vận động duy tân, cách đắm trong giấc ngủ miên man, còn rúc sâu<br /> mạng hết sức sôi nổi, Phan Bội Châu có vào trong cái ngu dại, cuồng si”(3). Ông<br /> nhiều điều kiện để quan sát, học hỏi, đúc đau xót, lo lắng cho đời sống cực khổ, trình<br /> kết kinh nghiệm về giáo dục của các nước; độ thấp kém, tinh thần nhu nhược, ý thức<br /> và cũng chính từ thực tiễn đó đã giúp ông lạc hậu, tầm nhìn thiển cận của người dân<br /> nhận thức rất rõ vai trò và sự cần thiết của nước ta. Ngoài cuộc sống ăn uống, trai gái<br /> giáo dục đối với công cuộc đấu tranh giải tầm thường, người dân không hề biết đến<br /> phóng dân tộc và kiến thiết đất nước. Theo dân quyền, quốc mệnh và sự nghiệp; ngoài<br /> Phan Bội Châu, giáo dục không chỉ là cái đời sống chật hẹp, quẩn quanh với cửa nhà,<br /> khuôn đúc đào tạo, rèn luyện con người, để làng xóm của mình, người dân cũng không<br /> từ đó mở mang tri thức, phát triển tâm hồn hề biết đến một thế giới nào khác hơn.<br /> và nhân cách con người Việt Nam, mà còn Phan Bội Châu viết: “dân ta ngu ngốc dại<br /> là cơ sở nâng cao tinh thần yêu nước và ý khờ, không biết giành dân quốc, giữ quốc<br /> thức dân tộc, góp phần phát triển hoàn mệnh. Chỉ ngày đêm lo hết lòng hết sức<br /> thiện con người Việt Nam. Phan Bội Châu đem máu mỡ của mình cung đốn cho bọn<br /> khẳng định, giáo dục là làm cho “dân trí sẽ độc phu, dung nhân uống nuốt! Than ôi!<br /> <br /> 82<br />  TRỊNH THỊ KIM CHI<br /> <br /> <br /> Thật đáng thương thay!”(4); và “ngoài cửa giáo dục, qua các bài viết và các tác phẩm<br /> nhà làng xóm của mình, dân nước ta không của ông, như Tân Việt Nam, Hải ngoại<br /> biết còn có cái thế giới nào nữa; ngoài ăn huyết thư, Vấn đề giáo dục - công dụng và<br /> uống gái trai, không biết còn có cái sự giá trị của văn chương, Nam quốc dân tu<br /> nghiệp gì nữa. Thật là cực kỳ ngu dại”(5). tri, Nữ quốc dân tu tri, Thuốc chữa bệnh<br /> Không những thế, từ khi xâm lược và cai nghèo, Thiên hồ, Đế hồ!… Ông đã phân<br /> trị nước ta, với chiêu bài “khai hoá”, thực tích, giải nghĩa làm rõ quan niệm về giáo<br /> dân Pháp đã dùng chính sách ngu dân hiểm dục; ông cũng đã trình bày khá hệ thống về<br /> độc, không chú ý đến phát triển giáo dục; phương châm, nội dung giáo dục; và ông<br /> một mặt, chúng vẫn chủ trương duy trì một cũng đã chỉ rõ mục đích, ý nghĩa cao cả<br /> nền giáo dục hủ lậu; và mặt khác, hơn thế, nhất của giáo dục, trong đó theo ông, giáo<br /> sau đó chúng lại chú tâm xây dựng một nền dục là để nâng cao trí tuệ, tâm hồn và ý<br /> giáo dục nô lệ, khiến cho dân ta chỉ biết thức của con người Việt Nam; từ đó người<br /> ngoan ngoãn phục tùng, để chúng dễ bề cai Việt Nam mới có đủ trình độ, bản lĩnh<br /> trị. Trong tác phẩm Thiên hồ! Đế hồ! Phan đứng lên đánh đuổi thực dân Pháp, giành<br /> Bội Châu đã vạch rõ dã tâm ấy của thực lại quyền tự do, độc lập cho chính mình và<br /> dân Pháp, rằng: “Từ sau khi mất nước, cố cho dân tộc. Giáo dục không chỉ có ý nghĩa<br /> nhiên người Pháp chẳng những không đem và tác dụng đối với việc nâng cao giá trị<br /> lại cho người Việt Nam một nền giáo dục làm người của mỗi người, mà rộng lớn<br /> tốt đẹp, mà họ ngày càng cưỡng bức người hơn, nó còn có ý nghĩa to lớn đối với vận<br /> Việt Nam theo nền giáo dục nô lệ, trâu mệnh và sự phát triển của quốc gia, dân<br /> ngựa. Khi mới chiếm Việt Nam, người tộc. Giáo dục sẽ góp phần làm cho mọi<br /> Pháp rất khuyến khích cái học từ chương, người biết hy sinh lợi ích riêng tư cho lợi<br /> khoa cử, như văn bát cổ, thơ phú, huấn hỗ, ích chung, làm cho đất nước giàu mạnh.<br /> từ chương”(6). Còn với nền giáo dục mới, Phan Bội Châu viết: “Có chú trọng giáo<br /> mà sau này thực dân Pháp đem ra thi hành dục thì mới bỏ được việc riêng tư mà theo<br /> ở nước ta, Phan Bội Châu cho rằng đó chỉ công lợi, mà làm cho nước nhà giàu mạnh<br /> là nền giáo dục có tính nô dịch, “chỉ làm tiến tới”(9).<br /> cho người Việt Nam trở thành những con 2.2. Quan điểm của Phan Bội Châu về<br /> trâu, con ngựa cực kỳ ngoan ngoãn, những khái niệm giáo dục và đối tượng giáo dục<br /> tên nô lệ mắt mù, tai điếc, chân tay tê liệt Trong quan điểm giáo dục hoàn thiện<br /> mà thôi. Đáng thương biết chừng nào!”(7). con người, Phan Bội Châu đã phân tích và<br /> Vì thế, nhiệm vụ phát triển giáo dục để mở lý giải khá sâu sắc ý nghĩa của khái niệm<br /> mang tri thức, phát triển nhân cách, nâng giáo dục. Trong bài Vấn đề giáo dục - công<br /> cao giá trị và ý thức của người dân Việt dụng và giá trị của văn chương, ông viết:<br /> Nam, theo Phan Bội Châu, càng trở thành “hai chữ giáo dục nguyên ở Hán văn mà<br /> nhiệm vụ cấp thiết. Đó cũng chính là điều bây giờ đã thành ra tiếng Quốc ngữ, giáo<br /> Phan Bội Châu ngày đêm trăn trở, tâm nghĩa là dạy, dục nghĩa là nuôi”(10), “vô<br /> niệm. Trong bài Vấn đề giáo dục ở nước luận Âu hay Á, Đông hay Tây, giống da<br /> ta, Phan Bội Châu đã khẳng định: “Vấn đề trắng hay da vàng, nhất thiết phải lo sự<br /> thuộc về giáo dục là một việc cần thiết của sống, mà sở dĩ bảo tồn được sự sống, tất<br /> nước ta lúc bấy giờ”(8). cần phải có nuôi. Sự nuôi tất phải có hai<br /> Phan Bội Châu đã giành rất nhiều tâm phương pháp, một là nuôi xác thịt, hai là<br /> huyết nghiên cứu, đề xuất những vấn đề về nuôi tinh thần, tinh thần có được khôn<br /> <br /> 83<br /> QUAN ĐIỂM GIÁO DỤC HOÀN THIỆN CON NGƯỜI TRONG TƯ TƯỞNG CỦA PHAN BỘI CHÂU<br /> <br /> <br /> thiêng, thì xác thịt mới là hữu dụng, mà lại “Người lính có nhiệm vụ giúp người ruộng,<br /> xác thịt có được mạnh giỏi, thì tinh thần người đi buôn, mở đất dời dân, làm cho thế<br /> mới có chỗ dựa vào. Vì vậy mà giáo dục nước thêm mạnh, quyền dân thêm lớn. Nếu<br /> không thể một này nào thiếu được”(11). không có giáo dục chu đáo thì làm sao<br /> Phan Bội Châu cho rằng giáo dục là người lính dám bỏ mình vì nước, vì thương<br /> công việc chung của chính phủ và toàn xã yêu đồng bào, gây dựng cơ nghiệp, nước<br /> hội. Đó là việc cần thiết cho mọi người, bởi nhà ngày một thịnh…”(15).<br /> “chúng ta học cốt là để học làm người”(12), “Phụ nữ là người có trách nhiệm làm<br /> không phân biệt lớn hay nhỏ, trai hay gái, mẹ tốt, làm vợ hiền, biết việc văn thơ, hay<br /> giàu hay nghèo, sang hay hèn. Phan Bội nghề buôn bán, khéo đường dạy dỗ con<br /> Châu đã viết: “Mọi việc mà dân ta cần học em, giúp đỡ quân lính. Mẹ tốt thì sinh được<br /> đều mời thầy, mở trường để cho người con ngoan, vợ hiền thì được chồng<br /> nước ta bất kỳ giàu nghèo, sang hèn, trai giỏi”(16). Hơn thế, Phan Bội Châu còn<br /> gái, hễ từ năm tuổi trở lên, thì vào học ở khẳng định, nếu trong nước “không có phụ<br /> trường ấu trĩ viện để chịu sự giáo dục của nữ yêu nước, thì nước ấy sẽ làm đầy tớ cho<br /> bậc ấu trĩ; tám tuổi trở lên, thì vào trường người mà thôi. Nước mà được duy tân thì<br /> tiểu học để chịu sự giáo dục của bậc tiểu việc giáo dục nữ giới là quan trọng lắm.<br /> học; mười bốn tuổi trở lên thì vào học ở Sách để dạy cho chị em phụ nữ phải chọn<br /> trường trung học để chịu sự giáo dục của những sách hay sách tốt. Trường học để dạy<br /> bâc trung học; đến mười tám tuổi, tài chất cho chị em phụ nữ phải chọn những thầy<br /> đã khá, thì vào trường cao đẳng để chịu sự giáo tốt và giỏi hơn… Làm thế nào để phụ<br /> giáo dục của trường cao đẳng chuyên nữ trong nước, người nào cũng muốn làm<br /> nghiệp”(13). Ngoài ra, ông còn chủ trương bà mẹ tốt, cũng muốn làm người vợ hiền,<br /> “đặt Viện từ thiện cảm hoá để giáo hoá cũng muốn làm người phụ nữ tài giỏi”(17).<br /> người bị tội phải giam cầm; lập trường dạy 2.3. Quan điểm của Phan Bội Châu<br /> người mù, người câm, người điếc, người về nội dung, phương châm và cách thức<br /> tàn tật đáng thương; lập nhà nuôi trẻ mồ giáo dục<br /> côi, nhà nuôi người già yếu, nhà hộ sinh Xuất phát từ yêu cầu cấp thiết của lịch<br /> cho bà đẻ. Trường học của trẻ nghèo khó, sử xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XIX đầu<br /> mồ côi phải do các thầy giáo có tài học, có thế kỷ XX, đó là vấn đề giải phóng con<br /> lòng thương người dạy bảo, chăm sóc người, giải phóng dân tộc, Phan Bội Châu<br /> khiến cho dân ta được hưởng thái bình rất chú trọng đến nội dung giáo dục. Ông<br /> hạnh phúc”(14). cho rằng nội dung giáo dục phải toàn diện;<br /> Đặc biệt, Phan Bội Châu rất quan tâm phải giáo dục cả trí dục, đức dục và thể<br /> đến việc giáo dục binh lính và phụ nữ. Bởi dục; giáo dục cả tri thức khoa học tự nhiên<br /> vì, binh lính là những người phải đem cả đến khoa học xã hội; giáo dục các phẩm<br /> tính mạng của mình để giữ gìn đất nước, chất đạo đức, từ nhân, nghĩa, lễ, trí, tín,<br /> bảo vệ, giúp đỡ mọi người dân trong xã kính đễ, cần, kiệm, trung thực, thành tín,<br /> hội. Còn phụ nữ là những người có trách liêm sỉ đến công, dung, ngôn, hạnh. Đặc<br /> nhiệm to lớn trong xã hội, với thiên chức biệt, với quan điểm hết sức tiến bộ, Phan<br /> làm mẹ, làm vợ, nuôi dạy con cái, giúp đỡ Bội Châu chủ trương cần phải giáo dục<br /> chồng con và là người có ảnh hưởng trực những tri thức mới về khoa học, về kinh tế,<br /> tiếp đến trí tuệ, tình cảm và nhân cách của quân sự, luật học, thông tin, về công<br /> con trẻ ngay từ nhỏ. Phan Bội Châu viết: nghiệp, nông nghiệp, thương nghiệp, lâm<br /> <br /> 84<br />  TRỊNH THỊ KIM CHI<br /> <br /> <br /> nghiệp, y học và các vấn đề mới về tư cũng đã đưa ra một phương châm giáo dục<br /> tưởng, chính trị - xã hội, như tư tưởng về cho nền giáo dục nước nhà, rằng: “nên chia<br /> dân chủ, dân quyền, quốc quyền, độc lập, ra làm ba thời kỳ. Kẻ còn bé từ sáu tuổi sắp<br /> tự cường, tự do, bình đẳng. Khái quát lại, lên đến mười, sáu tuổi là thời kỳ thứ nhất,<br /> đó là giáo dục cho người Việt Nam hiểu chỉ nên cho học bằng cách giáo dục cũ,<br /> biết về đạo làm người, như: đạo làm con, luyện tập cho nó lấy luân lý đạo đức xưa,<br /> đạo làm cha, đạo làm mẹ; là giáo dục nghĩa mà công khoá ở trong thời giờ học, chuyên<br /> vụ làm người, như: nghĩa vụ đối với mình, chú trọng về Quốc ngữ và Hán văn, và cho<br /> nghĩa vụ đối với gia đình, nghĩa vụ đối với nó biết được nhiều phổ thông thường thức,<br /> xã hội, nghĩa vụ đối với quốc gia, dân ví như nuôi đứa bé con thì cứ cho nó uống<br /> tộc… Trong đó, cần chú ý giáo dục lòng sữa mẹ, đó là thời kỳ đầu hết đó vậy. Còn<br /> yêu nước, ý thức dân tộc và giáo dục lên nữa là thời kỳ thứ hai, quốc dân từ<br /> những điều có ích cho dân cho nước. Phan mười sáu tuổi sắp lên cho đến hai mươi<br /> Bội Châu viết: “trên triều đình, dưới xã hội bốn, hai mươi lăm tuổi thì dùng bằng cách<br /> đều hết lòng chăm nom về việc giáo dục, giáo dục mới, chuyên dạy cho nó bằng Tây<br /> đức dục, thể dục, không sót sự gì. Học văn, mà cũng pha vào ít Hán văn, nhưng<br /> Trung Quốc, học Nhật Bản, học châu Âu, chú trọng thứ nhất là khoa học trí thức, cốt<br /> học đủ các điều. Các ấu trĩ viện, dục anh đào tạo cho thành một nhân tài hữu dụng,<br /> viện, các trường tiểu học, trung học, đại sẽ để đón người lấy trào lưu hiện tại và<br /> học khắp thành thị thôn quê chỗ nào cũng tương lai, đó là thời kỳ thứ hai vậy. Lại tiến<br /> có… Cách thức mở trường, sắp xếp việc lên một thời kỳ nữa tức là thời kỳ thứ ba…<br /> học, việc dạy và bổ nhiệm những người Đó là giáo dục bằng một cách Âu Á hỗn<br /> học đã thành tài, đều bắt chước cái hay cái hợp, tân cựu điều hoà”(19).<br /> tốt của các nước như Nhật Bản và châu Âu. 3. Kết luận<br /> Học triết học, văn học, sử học, chính trị, Có thể nói, quan điểm về giáo dục và<br /> kinh tế, quân sự, luật pháp… Học công sự quan tâm giáo dục hoàn thiện cho con<br /> nghiệp, thương nghiệp, nông nghiệp, nữ người Việt Nam trong tư tưởng của Phan<br /> công, y thuật, lâm nghiệp… Lại trước khi Bội Châu là một trong những quan điểm<br /> vào trường tiểu học, thì mọi người đã biết thể hiện tâm huyết của ông, mang giá trị<br /> chữ Quốc ngữ, đã xem được báo chí, đọc nhân văn sâu sắc. Giáo dục, theo Phan Bội<br /> biết tin tức mới lạ; đọc được các bài luận Châu không chỉ là cái khuôn đúc nhằm đào<br /> bàn. Dân trí được mở mang từ đó. Khi đã tạo, rèn luyện, mở mang trí tuệ, phát triển<br /> vào trường tiểu học rồi, thì hết lòng học tâm hồn, nhân cách và giá trị của người<br /> hành mới gây lên tư cách dân nước được. Việt Nam, mà còn nâng cao tinh thần yêu<br /> Hơn nữa, sách học tiểu học, trung học, đại nước, ý thức dân tộc của người Việt Nam,<br /> học thời có Bộ Giáo dục biên soạn có châm hoàn thiện con người Việt Nam; để từ đó<br /> chước với lời nghị bàn, xét duyệt chung nhân dân ta có đủ tài năng và bản lĩnh đứng<br /> trong nghị viện. Tất cả mọi nội dung của lên đánh đuổi thực dân Pháp, giành lại độc<br /> sách chỉ nhằm mở mang lòng dân yêu nước lập, tự do cho dân tộc, xây dựng đất nước<br /> và lòng tin yêu lẫn nhau, khai dân trí, giúp ngày càng giàu mạnh. Những quan điểm đó<br /> dân quyền, khiến cho ai ai cũng tiến bộ của Phan Bội Châu vẫn là bài học bổ ích<br /> ngày ngàn dặm.”(18). đối với sự nghiệp giáo dục đào tạo ở Việt<br /> Với tâm nguyện suốt đời chăm lo giáo Nam hiện nay.<br /> dục cho người dân nước ta, Phan Bội Châu<br /> <br /> 85<br /> QUAN ĐIỂM GIÁO DỤC HOÀN THIỆN CON NGƯỜI TRONG TƯ TƯỞNG CỦA PHAN BỘI CHÂU<br /> <br /> <br /> Chú thích:<br /> (18)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.184-185.<br /> (1)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t. 2, Nxb Thuận<br /> (19)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.7, sđd, tr.215.<br /> Hoá, Huế, 2001, tr. 179.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> (2)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.184.<br /> (3)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.121. 1. Phan Bội Châu (2001), Toàn tập (10 tập),<br /> (4)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.179. Nxb Thuận Hóa, Huế.<br /> (5)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.122. 2. Trần Văn Giàu (1996), Sự phát triển của<br /> tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ XIX đến<br /> (6)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.5, sđd, tr.280. Cách mạng Tháng Tám (3 tập), Nxb Chính trị<br /> (7)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.5, sđd, tr.281. quốc gia, Hà Nội,.<br /> (8)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.7, sđd, tr.213. 3. Chương Thâu (2012), Phan Bội Châu nhà<br /> yêu nước, nhà văn hóa lớn, Nxb Văn hóa -<br /> (9)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.185. Thông tin, Hà Nội.<br /> (10)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.7, sđd 001, tr.213. 4. Chương Thâu (2005), Văn thơ Phan Bội Châu,<br /> (11)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.7, sđd, tr.213. Nxb Nghệ An.<br /> (12)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.9, sđd, tr.259. 5. Shiraishi (2000), (Nguyễn Như Diệm dịch),<br /> Phong trào dân tộc Việt Nam và quan hệ của<br /> (13)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.184. nó với Nhật Bản và châu Á: Tư tưởng của<br /> (14)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.189. Phan Bội Châu về cách mạng thế giới, tập 1,<br /> Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.<br /> (15)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.185.<br /> 6. Nguyễn Q.Thắng (1991), Từ điển nhân vật<br /> (16)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t.2, sđd, tr.185. lịch sử Việt Nam, Nxb Khoa học xã hội,<br /> (17)<br /> Phan Bội Châu: Toàn tập, t. 2, sđd, tr.185 - 186. Hà Nội.<br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 28/5/2015 Biên tập xong: 15/9/2015 Duyệt đăng: 20/9/2015<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 86<br />