Quan hệ văn chương và văn hóa ở Việt Nam - GS. Phan Ngọc

QUAN HỆ VĂN CHƯƠNG VÀ VĂN HÓA Ở VIỆT NAM<br /> <br /> GS. Phan Ngọc<br /> <br /> Nói đến văn chương làm nền tảng cho văn hoá Việt Nam, trước hết<br /> phải nói đến cái tư tưởng gần như bất biến làm nền tảng cho nền văn hoá<br /> ấy. Tư tưởng ấy theo tôi là tinh thần yêu nước, đoàn kết của những đứa con<br /> trong cùng một gia đình, tuy thân phận có thể khác nhau, người sang kẻ<br /> hèn, người giàu kẻ nghèo, nhưng đều phải đoàn kết nhau, chia ngọt sẻ bùi<br /> để cùng sống cho độc lập dân tộc.<br /> <br /> I.<br /> <br /> 1. Nước nào cũng có những quan hệ gắn bó giữa văn chương và văn<br /> hoá. Riêng ở Việt Nam mối quan hệ này biểu hiện dưới một hình thức rất<br /> đặc biệt, khác nhiều nền văn hoá khác.<br /> <br /> Bước vào một ngôi nhà Việt Nam, dù giàu hay nghèo, điều đập vào<br /> mắt một người nước ngoài, đó là tủ sách cha ông để lại và gia đình làm cho<br /> phong phú thêm. Một gia đình không có tủ sách thì bị làng xóm coi thường.<br /> Những người nước ngoài nhận thấy, tuy cùng là người Đông Nam Á,<br /> nhưng ngoài việc mua đồ gia dụng, người Việt Nam đặc biệt ham mua sách<br /> và trong khi trò chuyện, người Việt Nam không kể nam nữ, giàu nghèo<br /> thường dẫn những câu thơ, những truyện kể và các cổ tích. Trước Cách<br /> mạng tháng 8, tôi còn thấy một tục rất thú vị là tục “xin chữ”. Mỗi khi một<br /> gia đình có một công việc quan trọng như làm nhà mới, con cái đỗ đạt, gia<br /> đình hiếm sinh con trai, đặc biệt các dịp thượng thọ hay tang ma, thế nào<br /> ông chủ gia đình cũng đến gặp những người nổi tiếng trong huyện để “xin<br /> chữ”. Chữ đây có thể là một đôi câu đối, một bài thơ, một bài văn nói về sự<br /> kiện này. Rồi tác phẩm này sẽ được một người viết chữ Hán tốt viết lại để<br /> đem khắc vào gỗ hay đem thêu thành câu đối, hoành phi, trướng, và điều<br /> này duy trì sinh hoạt cho những người làm nghề thêu, nghề chạm khắc. Sau<br /> đó, tác phẩm thường được treo lên, và nếu câu đối, bài phú là hay thì nó sẽ<br /> được lưu truyền khắp tỉnh, thậm chí khắp nước. Tôi đã được nghe nhiều<br /> câu đối, bài thơ như vậy của Nguyễn Khuyến, Phan Bội Châu.<br /> <br /> 2. Nói đến văn chương làm nền tảng cho văn hoá Việt Nam, trước<br /> hết phải nói đến cái tư tưởng gần như bất biến làm nền tảng cho nền văn<br /> hoá ấy. Tư tưởng ấy theo tôi là tinh thần yêu nước, đoàn kết của những đứa<br /> con trong cùng một gia đình, tuy thân phận có thể khác nhau, người sang kẻ<br /> hèn, người giàu kẻ nghèo, nhưng đều phải đoàn kết nhau, chia ngọt sẻ bùi<br /> để cùng sống cho độc lập dân tộc. Chúng ta biết người Việt Nam tự gọi<br /> mình là người nước Nam. Đó là vì ở phía Bắc là nước đông dân nhất thế<br /> giới, văn hoá rất cao, và có một tham vọng là bình thiên hạ. Người Việt<br /> Nam phải bắt buộc tạo ra truyền thuyết “Con tiên, cháu rồng”, những người<br /> của cùng một gia đình, không kể miền xuôi hay miền ngược. “Bầu ơi<br /> thương lấy bí cùng, tuy là khác giống nhưng chung một giàn”. Ý thức bảo<br /> vệ độc lập dân tộc phát triển rất sớm và được khẳng định lần này lượt khác<br /> trong thơ Lý Thường Kiệt, hịch Trần Hưng Đạo, đặc biệt trong “Bình Ngô<br /> đại cáo” của Nguyễn Trãi khẳng định văn hiến Việt Nam trong sự đối lập<br /> với văn hoá Hán. Trung Hoa không tự đặt cho mình một từ ngữ nào để chỉ<br /> nước mình. Từ Trung Hoa là xuất hiện từ cách mạng Tân hợi 1911. Còn<br /> trước đó, Trung Quốc tự gọi mình là “thiên hạ” (dưới trời) và tên nước<br /> được gọi theo tên của triều đại. Nước do đó là vật sở hữu của triều đại. Còn<br /> tên nước của Việt Nam tách khỏi triều đại. Nước Đại Việt là chung cho các<br /> triều đại từ Lý đến Nguyễn.<br /> <br /> 3. Để nêu bật sự khác nhau trong cách nhìn văn chương của Việt<br /> Nam tôi xin dẫn đoạn văn dưới đây của Neil L.Jamieson, trong tác phẩm<br /> “Việc hiểu Việt Nam” (Understanding Vietnam), tác phẩm theo tôi là có giá<br /> trị bậc nhất để hiểu văn hoá Việt Nam qua cách nhìn của Phương Tây. Tác<br /> giả vì say mê văn học dân gian Việt Nam đã học tiếng Việt ở Mỹ rồi gia<br /> nhập quân đội Mỹ sang Việt Nam, làm việc trong lĩnh vực cải tiến nông<br /> nghiệp.<br /> <br /> <br /> <br /> “Trong mọi hoạt động của tôi, cả hoạt động nghề nghiệp và hoạt<br /> động xã hội, vì tôi nói được tiếng Việt, tôi thấy mình phải giải thích người<br /> Mỹ cho người Việt và giải thích người Việt cho người Mỹ. Con số và phạm<br /> vi những hiểu lầm là không thể tưởng tượng nổi. Sau khi đã học một giáo<br /> trình nhân loại học ở trường Cao đẳng, và đã đọc có lẽ năm hay sáu quyển<br /> sách, tôi bị các biến cố đẩy tới việc học nhân loại học một cách chính quy.<br /> Các cố gắng của tôi để đọc văn học Việt Nam thường đều dựa vào một tình<br /> trạng không hiểu biết của tôi về các ước lệ văn học cũng như ngôn ngữ cổ<br /> điển và các điển tích. Đồng thời, lòng mong muốn của tôi để học thêm về<br /> văn học Việt Nam lại tăng lên khi những người tôi gặp trong các cuộc đi<br /> của tôi cứ tiếp tục kể cho tôi những bài thơ hay quyển tiểu thuyết mà tôi<br /> phải đọc để hiểu, và trả lời một vài câu hỏi đã được nêu lên. Tới một trình<br /> độ sẽ là sửng sốt ở Mỹ, người Việt Nam ở mọi đường đời có thể dẫn những<br /> đoạn dài từ các bài thơ, và các truyền thuyết và thảo luận về những quyển<br /> tiểu thuyết cách đây ba mươi năm tựa hồ như các nhân vật là ở nhà bên<br /> cạnh”.<br /> <br /> Tác giả bắt buộc phải rời bỏ quân đội để quay về Mỹ học văn học<br /> Việt Nam đặng hiểu Việt Nam hơn.<br /> <br /> II.<br /> <br /> 1. Các nguyên nhân dẫn tới sự ham mê văn học của người Việt có<br /> nhiều, nhưng cũng như mọi hiện tượng phổ biến toàn dân, khó lòng tìm ra<br /> nguyên nhân nào là chính. Một trong những nguyên nhân có thể xuất phát<br /> từ chế độ thi cử bắt đầu vào đời Lý năm 1070. Tuy chế độ thi cử chỉ dựa<br /> vào chữ Hán nhưng nó cũng góp phần tạo nên lòng ham mê văn học. Sự<br /> ham mê văn chương ở Việt Nam còn tiêu biểu ở chỗ nhiều ông vua Việt<br /> Nam thường đồng thời là một nhà thơ. Một trong những tác phẩm đầu tiên<br /> bằng chữ Hán mà ta biết được là tập thơ chữ Hán thời Lý-Trần có phần<br /> đóng góp của các vị vua đã được xuất bản chủ yếu với bản dịch của cha tôi,<br /> Phan Võ. Các vua đời Lê như Lê Thánh Tông, đời Nguyễn như Minh<br /> Mạng, Tự Đức đồng thời là những nhà thơ. Đây là một hiện tượng có thể<br /> nói hiếm thấy trong văn học thế giới.<br /> <br /> 2. Bên cạnh nền văn học bằng chữ Hán, xuất hiện nền văn học bằng<br /> chữ Nôm. Hiện nay vẫn chưa có công trình nào quy định được ngày ra đời<br /> của chữ Nôm. Sử sách nói đến chuyện Nguyễn Thuyên đời Trần Nhân<br /> Tông (1279-1298) làm bài văn tế cá sấu bằng chữ Nôm và người ta ví ông<br /> với Hàn Dũ đời Đường nên gọi là Hàn Thuyên. Cuối đời Trần, Hồ Quý Ly<br /> dùng chữ Nôm để dịch Kinh thư. Công trình thơ chữ Nôm của Nguyễn Trãi<br /> đã được xuất bản với sự đóng góp của các cụ Trần Lê Nhân, Ngô Lập Chi,<br /> Phan Duy Tiếp, Phan Võ. Đặc biệt Lê Thánh Tông đã có bộ “Hồng Đức<br /> quốc âm thi tập” chứng tỏ chữ nôm đã được ngay cả vua chúa quý trọng.<br /> <br /> 3. Dĩ nhiên văn học Việt Nam tiếp thu Nho giáo, Phật giáo. Nhưng<br /> cả Nho giáo và Phật giáo đều không nói đến tổ quốc, còn các nhà Nho và<br /> các hoà thượng Việt Nam đều phục vụ tổ quốc Việt Nam. Chính dưới thời<br /> Lý- Trần khi Phật giáo là tư tưởng chủ đạo, Việt Nam đã đánh bại không<br /> chỉ quân Tống mà cả quân Nguyên xưa nay vô địch. Phật giáo Việt Nam<br /> gần như không nói đến Niết bàn mà nói đến cuộc sống dưới đất, mối quan<br /> hệ gắn bó của con người với làng xã Việt Nam và dạy con người ta thân để<br /> góp phần làm cuộc sống hài hoà, yên ổn.<br /> <br /> III.<br /> <br /> 1. Vào thế kỷ XVII và XVIII, có một sự đứt đoạn trong văn học.<br /> Vấn đề bảo vệ tổ quốc lúc này lùi xuống hàng thứ yếu vì không có chiến<br /> tranh xâm lược. Trong cuộc nội chiến giữa chúa Trịnh và chúa Nguyễn câu<br /> chuyện chuyển sang vấn đề thân phận của con người. Nói đến thân phận<br /> trước hết phải nói đến nữ giới vì ở một nước phong kiến, nữ giới là thiệt<br /> thòi nhất. Lúc này xuất hiện bản Chinh phụ ngâm của Đoàn Thị Điểm dịch<br /> tác phẩm Hán văn của Đặng Trần Côn và Cung oán ngâm khúc của Nguyễn<br /> Gia Thiều. Dĩ nhiên các tác giả không thể vươn tới người đàn bà nói chung<br /> của tục ngữ, ca dao, mà chỉ bó hẹp vào thân phận những cô gái đẹp khuê<br /> các. Với hai tác phẩm này, thể song thất lục bát đã đạt đến đỉnh điểm đến<br /> nỗi sau này nó là hình thức của thơ tâm sự.<br /> <br /> 2. Thể thơ này tiêu biểu ở chỗ với hai câu thất có số chữ ngang nhau,<br /> nó sẽ gây áp lực tới câu lục và câu bát làm hai câu này tách đôi thành 3-3<br /> và 4-4 và có thể có đối xứng. Thơ lục bát của Truyện Kiều là một thơ lục<br /> bát kiểu mới, khác lục bát của dân ca, truyện nôm trước đó. Những cấu trúc<br /> như<br /> <br /> Làn thu thuỷ, nét xuân sơn<br /> <br /> Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh<br /> <br /> là thuộc loại này. Vấn đề thân phận trở thành một đề tài chủ yếu từ thế kỷ<br /> XVIII trở đi, bao gồm nhiều thể loại (truyện nôm, truyện ngắn, thơ, phú…)<br /> <br /> 3. Nhà Nguyễn sau khi thống nhất đất nước, bác bỏ các cải cách văn<br /> hoá của thời Tây Sơn chống xu hướng Hán hoá (lấy chữ Nôm làm văn tự<br /> chính thức, chống lại xu hướng Tống Nho). Nhà Nguyễn lấy chữ Hán làm<br /> văn tự chính thức, lấy Tống Nho làm học thuyết chủ đạo của hệ tư tưởng<br /> Việt Nam, trong nghi lễ, kiến trúc có xu hướng bắt chước nhà Thanh ở<br /> Trung Quốc. Nhưng cũng chính “Truyện Kiều” tác phẩm nôm lớn nhất của<br /> văn học Việt Nam lại ra đời vào đầu thế kỷ XIX và dù Tự Đức có thiên về<br /> chữ Hán đến đâu, cũng phải “mê nôm Thúy Kiều”.<br /> IV.<br /> <br /> 1. Khi thực dân Pháp đã chiếm Việt Nam, trong văn học xuất hiện<br /> một hình tượng mới là con người cá nhân. Nhưng con người cá nhân ra đời<br /> dưới ách đế quốc, tất yếu chẳng hề có một chút sinh khí nào của chàng cá<br /> nhân phương Tây khi chính anh ta lật đổ chế độ phong kiến, xây dựng xã<br /> hội tư bản. Đây là một nghịch lý trong bước chuyển hoá từ một tinh thần<br /> yêu nước kiểu cũ, bó hẹp vào Việt Nam sang một tinh thần yêu nước kiểu<br /> mới trong tình quốc tế với mọi người lao động. Chính vì vậy tối đại đa số<br /> những con người phơi bày sự hoang mang của mình, thậm chí đập phá khá<br /> bừa bãi di sản cũ, nhưng khi họ tiếp thu tư tưởng mới của Bác và Đảng thì<br /> đa số đều thành những người hăng hái theo cách mạng và sự đóng góp<br /> trước đây của họ vẫn góp phần vào nền văn học mới. Nhất là khi với những<br /> cố gắng của Bác và Đảng, con đường giải phóng dân tộc đã tìm được.<br /> <br /> 2. Không phải ngẫu nhiên mà ngày 15 tháng 8 năm 1945 là ngày<br /> khai mạc Hội nghị Tân trào, cử ra Uỷ ban giải phóng toàn quốc sau khi<br /> Nhật tuyên bố đầu hàng thì cuộc khởi nghĩa cướp chính quyền của toàn dân<br /> chỉ trong mười ngày đã hoàn thành trong cả nước. Rồi cũng cái chính<br /> quyền cách mạng thành lập nhanh chóng đến như vậy trước khi quân đội<br /> đồng minh vào lại đương đầu thắng lợi chống lại thế lực của Tàu Tưởng và<br /> lực lượng võ trang, và tiền của Pháp, Mỹ trong cuộc tử chiến ba mươi năm<br /> trời để đi đến thắng lợi hoàn toàn.<br /> <br /> 3. Khi đất nước bước vào cuộc kháng chiến toàn dân, văn học tham<br /> gia tích cực và đã đóng góp to lớn. Mọi chiến dịch, mọi cuộc vận động đều<br /> có những tác phẩm văn học giá trị và số nhà văn nhà thơ hy sinh cho cách<br /> mạng không phải là ít. Tôi không có điều kiện để nghiên cứu giai đoạn văn<br /> học dưới sự lãnh đạo của Đảng bởi vì vào lúc này có nhiều yêu cầu vượt ra<br /> ngoài phạm vi văn học mà phải là người tham dự vào sự lãnh đạo văn hoá<br /> mới có thể biết được. Trong văn học có sự khác nhau về ý kiến là chuyện<br /> bình thường và có một số người bị phê phán nặng thì đều chấp nhận kỷ<br /> luật, phần lớn đổi nghề, nhưng không có ai rời bỏ tổ quốc. Tôi vui mừng<br /> thấy gần đây thái độ đánh giá của Đảng rộng rãi hơn và cuộc đời của họ<br /> cũng khá hơn trước. Chuyện văn chương là chuyện ngàn đời không thể giải<br /> quyết xong xuôi ngay trong một nguyên lý, dù nguyên lý ấy là đúng.<br /> <br /> V.<br /> <br /> Với thời đại mới có những vấn đề mới. Giờ đây, người Việt Nam<br /> nếu chỉ lo hiểu mình mà thôi như trước thì không ổn. Anh ta phải hiểu xu<br /> thế thế giới để hiểu chính mình. Rồi lại phải hiểu chính mình thực chu đáo<br /> để có cách điều chỉnh cho hợp với thế giới mà vẫn cứ là mình. Dĩ nhiên,<br /> điều này là khó khăn. Nhưng trong mọi việc từ chính trị, kinh tế đến văn<br /> hoá, văn học, một thành công đòi hỏi một quá trình tìm hiểu hết sức khó<br /> khăn. Kinh nghiệm của các nhà chính trị, quân sự Việt Nam thành công<br /> như thế nào thì kinh nghiệm văn học cũng thế. Người Việt Nam có truyền<br /> thống văn hoá trong lịch sử, và đặc biệt có những kinh nghiệm từ năm 1945<br /> đến nay, chắc chắn sẽ khắc phục được nhiều trở ngại để xây dựng một nền<br /> văn hoá tiến bộ, vừa hiện đại lại vừa Việt Nam./.<br /> <br /> Nguồn: http://www.vienvanhoc.org.vn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> PN<br /> <br /> http://www.vienvanhoc.org.vn/reader/?id=78&menu=107&t=2<br />