SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
RÈN LUYỆN KĨ NĂNG SỬ
DỤNG ÁT LÁT TRONG TRONG
DẠY HỌC ĐỊA LÍ 12
1
PHẦN 1. MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Trong chương trình địa lí 12, số lượng kiến thức, các bài tập liên quan đến át lát
chiếm một tỉ lệ khá lớn. Có nhiều nội dung kiến thức và kĩ năng địa lí được thể hiện
chủ yếu qua các át lát. Át lát ngoài vai trò minh hoạ, bổ sung, làm sáng tỏ kiến thức lí
thuyết, còn là một kênh tri thức giúp hình thành những kiến thức và kĩ năng mới.
Trong các đề thi, kiểm tra địa lí 12 (Từ kiểm tra thường xuyên, kiểm tra định kì
đến các kì thi tốt nghiệp, hay các kì thi học sinh giỏi các cấp), nội dung các câu hỏi
liên quan đến át lát chiếm một phần quan trọng mà học sinh rất dễ đạt điểm cao nếu kĩ
năng trên được rèn luyện tốt, ngược lại học sinh sẽ gặp rất dễ mất điểm nếu như không
nắm chắc kĩ năng đó.
Với tất cả những lí do trên, tôi đã chọn đề tài sáng kiến kinh nghiệm cho mình là: “Rèn
luyện kĩ năng sử dụng át lát trong trong dạy học địa lí 12 ”.
2. Mục đích của đề tài
Rèn luyện cho học sinh kĩ năng sử dụng át lát trong dạy học địa lí 12, từ khâu
bước đầu tìm hiểu, làm quen đến khâu trả lời, phân tích, giải thích và rút ra những kiến
thức mới từ át lát.
3. Nhiệm vụ của đề tài
* Rèn luyện cho học sinh các kĩ năng sử dụng át lát hình trong trong dạy học địa
lí 12 THPT Liễn Sơn.
4. Phương pháp nghiên cứu của đề tài
a. Phương pháp lí thuyết
b. Phương pháp thống kê toán học
c. Phương pháp thực tiễn
5. Phạm vi nghiên cứu của đề tài
Đề tài chỉ giới hạn trong việc rèn luyện kĩ năng sử dụng át lát trong dạy học địa lí
12.
6. Lịch sử nghiên cứu của đề tài
Nghiên cứu về các vấn đề có liên quan đến việc rèn luyện kĩ năng sử dụng át lát
trong dạy học địa lí đã có khá nhiều các tác giả cả đã nghiên cứu. Tuy nhiên đối với
việc cụ thể rèn luyện kĩ năng sử dụng át lát nói chung, át lát địa lí 12 nói riêng trong
2
dạy học địa lí 12 THPT chưa có nhiều. Với việc kế thừa và phát huy các công trình đã
nghiên cứu có liên quan, sáng kiến sẽ nghiên cứu cụ thể hơn về những kĩ năng sử dụng
át lát, nhằm trang bị cho học sinh kĩ hơn về rèn luyện kĩ năng sử dụng át lát trong dạy
học địa lí 12.
7. Dự kiến những điểm đóng góp mới của sáng kiến
* Tổng kết cơ sở lí luận về át lát và vai trò của chúng trong dạy học địa lí 12.
* Hướng dẫn học sinh rèn luyện kĩ năng sử dụng át lát trong dạy học địa lí 12
nhằm nâng cao kĩ năng địa lí, phục vụ tốt và có hiệu quả trong việc học tập, kiểm tra
và thi cử.
* Qua lí luận và kết quả kiểm chứng, dự kiến sáng kiến sẽ xác định được tính khả
thi của việc “Rèn luyện kĩ năng sử dụng át lát trong dạy học địa lí 12”, góp phần
quan trọng vào việc đổi mới và nâng cao chất lượng dạy và học ở trường THPT Liễn
Sơn hiện nay.
8. Cấu trúc của đề tài
Chương 1. Cơ sở lí luận và thực tiễn
Chương 2. Rèn luyện kĩ năng sử dụng át lát trong dạy học địa lí 12 .
3
Chương 3. Kết quả thực nghiệm.
PHẦN 2. NỘI DUNG
Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
1.1. Cơ sở lí luận
1.1.1. Khái niệm bản đồ, át lát
Bản đồ là hình ảnh thu nhỏ của toàn bộ hay một khu vực của bề mặt trái đất.
Trên bản đồ có thể hiện các yếu tố địa lí tự nhiên và kinh tế xã hội.
Át lát là một tập các bản đồ của một bộ phân lãnh thổ hay toàn bộ bề mặt trái
đất. Thông thường để tiện sử dụng, át lát được biên tập có khổ nhỏ hơn so với các loại
bản đồ treo tường.
Át lát địa lí Việt Nam là tập các bản đồ về tự nhiên, dân cư, kinh tế ngành, kinh
tế vùng của Việt Nam, chủ yếu được phục vụ cho nghiên cứu, học tập, giảng dạy địa li
lớp 8, 9 và 12.
1.1.2. Vai trò át lát
- Át lát là hình ảnh trực quan sinh động của các đối tượng đại lí
- Át lát là phương tiện dạy học để học sinh khai thác tri thức: Át lát là hình ảnh
trực quan thể hiện sự phân bố và mối quna hệ của các đối tượng địa lí, do đó Át lát là
một phương tiện để học sinh khai thác kiến thức, tìm hiểu sự phân bố và giải thích mối
quan hệ của các yếu tố địa lí.
- Át lát là phương tiện dạy học để học sinh rèn luyện kĩ năng về bản đồ.
1.2. Cơ sở thực tiễn
1.2.1. Về mục tiêu giáo dục
* Về kiến thức: Hiểu và trình bày được những kiến thức phổ thông, cơ bản, cần
thiết về đặc điểm tự nhiên, dân cư và tình hình phát triển KTXH của Việt Nam.
* Về kĩ năng: Tiếp tục củng cố và phát triển các kĩ năng địa lí nhằm phát triển hơn
nữa tư duy địa lí cho học sinh, đó là tư duy tổng hợp, gắn với lãnh thổ, có liên hệ thường
xuyên với thực tiễn đời sống và sản xuất.
1.2.2. Về cấu trúc chương trình
Chương trình địa lí được cấu tạo theo đường và đồng tâm nâng cao, kiến thức địa
lí Việt Nam đã được đề cập hệ thống tuy với thời lượng không nhiều ở lớp 8 (23 tiết).
Địa lí KTXH Việt Nam được dạy cơ bản ở lớp 9 (52 tiết). Nay chương trình địa lí 12
(52 tiết) gồm cả địa lí tự nhiên và KTXH. Do ở nước ta đang tiến tới phổ cập Trung
4
học cơ sở, không phải mọi học sinh đều có điều kiện hoàn thành giáo dục THPT, nên
cấu tạo chương trình là đồng tâm và nâng cao như hiện nay là hợp lí. Điểm khác biệt
quan trọng trong chương trình địa lí 12 là ở tính nâng cao, đòi hỏi học sinh không chỉ
nhận biết, mà còn phải giải thích các hiện tượng địa lí tự nhiên và KTXH, là ở việc lựa
chọn và trình bày các nội dung dưới hình thức các vấn đề. Các kĩ năng được nâng cao
nhiều hơn, với những bài tập đòi hỏi phải tổng hợp kiến thức và có nhiều thao tác tư
duy, trình bày các báo cáo ngắn. Bên cạnh các bài tập cá nhân, các hoạt động theo
nhóm được chú ý nhằm tăng cường khả năng hợp tác của học sinh.
1.2.3. Thực trạng của việc rèn luyện kĩ năng Át lát trong dạy học địa lí 12 ở
trường THPT Liễn Sơn
Việc rèn luyện kĩ năng Át lát cho học sinh trong dạy học đia lí ở trường THPT
Liễn Sơn hiệu quả còn thấp, chưa phát huy được tác dụng vốn có của nó.
Trong quá trình dạy học, giáo viên mới chỉ dừng lại ở việc hướng dẫn sơ thảo về
5
Át lát mang tính chất minh hoạ cho kiến thức lí thuyết.
Chương 2. RÈN LUYỆN KĨ NĂNG SỬ DỤNG ÁT LÁT TRONG DẠY
HỌC ĐỊA LÍ 12
2.1. Cách đọc átlát địa lí
- Nắm được nội dung yêu cầu cần đọc.
- Nắm được mục đích, yêu cầu khi đọc átlát để tìm kiếm và rút ra được những
thông tin cần thiết.
- Cần kết hợp với những kiến thức đã học để giải thích các hiện tượng địa lí
được thể hiện trong bản đồ.
- Đọc átlát theo trình tự từ khái quát đến chi tiết .
2.2. Các mức độ đọc átlát địa lí
- Mức độ 1 (đơn giản): Học sinh chỉ cần đọc kĩ chú giải, tìm và xác định đối
tượng trên bản đồ.
- Mức độ 2: Học sinh cần dựa vào màu sắc, kí hiệu, ước hiệu để tìm ra những
đặc điểm không thể hiện trực tiếp trên bản đồ
- Mức độ 3: Cần phải kết hợp nhiều bản đồ và những kiến thức đã học để tìm
ra kiến thức liên quan, đồng thời giải thích các hiện tượng địa lí được thể hiện trên
átlát.
2.3. Các bước sử dụng átlát Địa lí
2.3.1. Tìm hiểu cấu trúc của átlát
- Gồm những trang nào, mục nào
- Sắp xếp các trang, các mục
2.3.2. Xem chú giải của át lát
- Xem chú giải (trang 1) để biết nội dung thể hiện của các kí hiệu thể trên bản
đồ. Trên thực tế có rất nhiều kí hiệu khác nhau, trong đó có những kí hiệu đơn giản
đễ dàng nhận biết, nhưng cũng có những kí hiệu tương đối lạ, phức tạp. Trong quán
trình tìm hiểu các chú giải, học sinh cần cố gắng ghi nhớ các kí hiệu để thuận tiện
trong việc sử dụng át lát.
Ví dụ:
- Nắm vững các kí hiệu, ước hiệu của từng loại mỏ khi đọc bản đồ khoáng sản.
6
- Biết sử dụng màu sắc khi đọc bản đồ khí hậu, địa hình,...
- Biết sử dụng ước hiệu khi đọc bản đồ nông nghiệp, ngư nghiệp, công
nghiệp...
2.3.3. Khai thác kiến thức từ các biểu đồ, số liệu thống kê
Thông thường mỗi bản đồ kinh tế có từ 1- 3 át lát thể hiện sự tăng giảm về giá
trị tổng sản lượng, cơ cấu của các ngành kinh tế. Vì vậy GV cần rèn luyện cho học
sinh kĩ năng dựa vào kí hiệu, ước hiệu của bản đồ để tìm ra qui mô sản lượng, cơ cấu
của các ngành (Căn cứ chiều cao các cột, độ lớn các hình tròn, át lát trên bản đồ)
Trong át lát địa lí Việt Nam có rất nhiều bảng số liệu, biểu đồ để khai thác kiến
thức (Trang 14, 15, 16, 17, 19, 20...).
2.3.4. Chú ý khi trả lời câu hỏi khai thác átlát địa lí
- Nội dung, mục đích của câu hỏi.
- Trên cơ sở nội dung của câu hỏi cần phải xem phải trả lời một hay nhiều vấn
đề từ đó xác định những trang bản đồ cần thiết trong átlát.
a. Dạng câu hỏi chỉ cần sử dụng một bản đồ:
Ví dụ 1: Dựa vào átlát địa lí Việt Nam, hãy trình bày sự phân bố
nguồn tài nguyên khoáng sản của nước ta?
Với dạng câu hỏi như trên Học sinh chỉ cần sử dụng bản đồ địa chất - khoáng
sản (trang 6) là đủ để nêu lên được sự phân bố của khoáng sản nước ta.
* Gợi ý trả lời:
- Tài nguyên khoáng sản nước ta phong phú và đa dạng, bao gồm:
+ Khoáng sản kim loại đen: Sắt, Mănggan...
+ Khoáng sản kim loại màu: Đồng, kẽm,....
+ Khoáng sản phi kim loại: Apatit,
+ Khoáng sản vật liệu xây dựng: Đá vôi, đất sét, ...
+ Khoáng sản năng lượng: Than, dầu mỏ, khí đốt.
- Phân bố:
+ Sắt: Thái Nguyên, Yên Bái, Hà Giang
7
+ Măng gan: Cao Bằng.
+ Đồng, vàng: Lao Cai; đồng, Niken: Sơn La; chì, kẽm: Bắc Kạn; vàng: Quảng
Nam .....
+ Apatit: Lào Cai; đất hiếm: Lai Châu.
- Ý nghĩa: Sự phong phú của tài nguyên khoáng sản thuận lợi cho phát triển
các ngành công nghiệp nặng.
Ví dụ 2: Dựa vào Átlat địa lí Việt Nam:
a. Hãy kể tên các vùng có diện tích trồng cây công nghiệp so với tổng diện
tích gieo trồng đã sử dụng ở các mức: trên 40%; từ 15% - 40%
b. Nêu sự phân bố các cây công nghiệp lâu năm.
Gợi ý: Với câu hỏi trên thì học sinh chỉ cần sử dụng Bản đồ cây công
nghiệp (trang 14) là đủ và trả lời các nội dung sau:
a. Các vùng có diện tích trồng cây công nghiệp so với tổng diện tích gieo trồng đã
sử dụng ở mức:
- Trên 40%: Vùng Tây Nguyên và Đông Nam Bộ
- Từ 15% - 40%: Vùng Trung du và miền núi Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ và
Duyên hải Nam Trung Bộ...
b. Vùng phân bố của các cây công nghiệp lâu năm:
+ Cà phê: Tây Nguyên, Đông Nam Bộ, Bắc Trung Bộ
+ Cao su: Đông Nam Bộ, Tây Nguyên
+ Chè: Trung du miền núi Bắc Bộ, Tây Nguyên
+ Dừa: các tỉnh Duyên hải Nam Trung Bộ, Nam Bộ (Bến Tre)......
b. Dạng câu hỏi dùng nhiều bản đồ trong átlát.
* Những câu hỏi đánh giá tiềm năng (thế mạnh) để phát triển một ngành
VD 1: Đánh giá tiềm năng để phát triển công nghiệp:
Cần sử dụng nhiều bản đồ để khai thác như:
+ Bản đồ địa hình để phân tích ảnh hưởng của địa hình đến sự phân bố các cơ
sở sản xuất công nghiệp...
8
+ Sử dụng bản đồ khoáng sản để thấy được cơ sở nguyên liệu để phát triển
công nghiệp nặng;
+ Sử dụng bản đồ nông nghiệp để thấy được cơ sở nguyên liệu để phát triển công
nghiệp chế biến.
+ Sử dụng bản đồ dân cư để thấy được nguồn nhân lực và nguồn tiêu thụ để
phát triển công nghiệp...
VD2: Đánh giá tiềm năng để phát triển nông nghiệp
Cần sử dụng các bản đồ để khai thác như:
+ Bản đồ địa hình, bản đồ khí hậu, bản đồ phân bố các loại đất, động thực vật
để thấy được ảnh hưởng của các nhân tố đó đến sự phát triển và phân bố nông
nghiệp;
+ Bản đồ dân cư để thấy được tiềm năng về lao động và nguồn tiêu thụ sản
phẩm...
* Những câu hỏi đánh giá thế mạnh của một vùng kinh tế:
+ Học sinh phải tìm Bản đồ nông nghiệp chung (trang 13) để xác định giới
hạn của vùng, phân tích những thuận lợi và khó khăn của vị trí vùng. Đồng thời đối
chiếu với các bản đồ: địa hình, đất, động thực vật... để phân tích tiềm năng phát triển
nông nghiệp; đối chiếu với bản đồ địa chất - khoáng sản để phân tích thế mạnh phát
triển công nghiệp; đối chiếu với bản đồ dân cư để phân tích nguồn lao động và
nguồn tiêu thụ sản phẩm của vùng...
* Đối với những câu hỏi yêu cầu phải giải thích thì không những cần sử dụng
nhiều bản đồ mà còn phải vận dụng những kiến thức đã học để giải thích các hiện
tượng địa lí thể hiện trên bản đồ .
Ví dụ: Dựa vào átlát Địa lí Việt Nam và kiến thức đã học:
a/ Hãy kể tên các trung tâm công nghiệp theo quy mô từ lớn đến nhỏ ở khu
vực Đồng bằng sông Hồng và các vùng phụ cận.
b/ Giải thích vì sao đồng bằng sông Hồng và các vùng phụ cận có mức độ tập
trung công nghiệp theo lãnh thổ vào loại cao nhất nước ta?
* Gợi ý: Với đề bài như trên Học sinh cần sử dụng các bản đồ:
9
+ Bản đồ công nghiệp chung - trang 16
+ Bản đồ vùng kinh tế Bắc Bộ - trang 21
+ Bản đồ dân số trang 11 và bản đồ địa chất - khoáng sản - trang 6
+ Bản đồ nông nghiệp chung - trang 13
- Trả lời:
a/ Các trung tâm công nghiệp theo quy mô từ lớn đến nhỏ ở khu vực đồng
bằng sông Hồng và các vùng phụ cận:
- Trung tâm quy mô lớn (10 - 15 nghìn tỉ đồng): Hà Nội, Hải Phòng
- Trung tâm trung bình (3 - 9,9 nghìn tỉ đồng): Việt Trì, Phúc Yên, Thái
Nguyên, Cẩm Phả...
- Trung tâm nhỏ (1 - 2,9 nghìn tỉ đồng): Bắc Ninh, Hà Đông, Hải Dương, Hạ
Long, Nam Định, Thanh Hoá....
b/ Giải thích: ĐBSH và các vùng phụ cận là nơi có mức độ tập trung công
nghiệp vào loại cao nhất cả nước vì:
+ Có vị trí địa lí thuận lợi;
+ Tài nguyên thiên nhiên, nguyên liệu khá phong phú như than, sắt, vật liệu
xây dựng, tài nguyên nông - lâm - ngư nghiệp;
+ Nguồn lao động dồi dào, nhất là lao động có trình độ chuyên môn kĩ thuật;
+ Kết cấu hạ tầng và cơ sở vật chất khá mạnh.
10
CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM
3.1. Mục đích thực nghiệm
- Triển khai rèn luyện kĩ năng sử dụng át lát vào thực tiễn trong dạy học địa lí 12
ở trường THPT Liễn Sơn để kiểm chứng chất lượng, hiệu quả dạy và học bộ môn địa lí
theo phương pháp nghiên cứu. Trên cơ sở đó có những bổ sung, điều chỉnh hợp lí và
có những đề xuất để nâng cao chất lượng dạy và học bộ môn địa lí.
- Đánh giá về mặt tâm lí sư phạm để kiểm chứng tính khả thi của việc rèn luyện
kĩ năng sử dụng át lát vào việc dạy học địa lí 12 ở trường THPT Liễn Sơn.
- Kiểm tra lại mục đích, nhiệm vụ mà đề tài đã đặt ra.
3.2. Nguyên tắc thực nghiệm
- Đảm bảo tính khoa học, khách quan theo nội dung và chương trình SGK địa lí
12 do Bộ giáo dục phát hành.
- Việc dạy học phải tôn trọng thời khoá biểu của nhà trường, không làm ảnh
hưởng đến hoạt động dạy và học của các lớp thực nghiệm cũng như các lớp học khác.
- Đảm bảo thực nghiêm đúng đối tượng là học sinh 12 theo chương trình ban cơ
bản ở trường THPT Liễn Sơn
3.3. Cách chức tổ chức thực nghiệm:
* Chọn lớp:
Đối chứng 12A2: Sĩ số 43
Thực nghiệm 12A3: Sĩ số 41
* Tiến hành kiểm tra sau giờ dạy
ĐỀ KIỂM TRA NHẬN THỨC
Câu 1. Dựa vào át lát Việt Nam, anh (Chị) hãy:
- Kể tên các trung tâm công nghiệp và các nhành của mỗi trung tâm công nghiệp
của vùng Bắc Trung Bộ.
- Giải thích vì sao các trung tâm công nghiệp phân bố tập trung chủ yếu ở vùng
11
đồng bằng ven biển?
Câu 2. Dựa vào át lát dân số, anh (Chị) hãy:
- Chứng minh nước ta có nhiều dân tộc nhưng số lượng của các dân tộc khác
nhau.
- Chứng minh và giải thích về sự phân bố dân cư theo lãnh thổ?
3.4.2. Kết quả
3.4.2.1. Kết quả cụ thể
Số lượng
Tỷ lệ %
Điểm
Lớp TN
Lớp ĐC
Lớp TN Lớp ĐC
1
0
0
0.0
0
2
0
0
0.0
0
3
0
0
2.3
1
4
0
0
4.6
2
5
2
4.9
9.3
4
6
2
4.9
23.3
10
7
15
36.6
34.9
15
8
14
34.1
18.6
8
9
7
17.0
7.0
3
10
1
2.5
0.0
0
Tổng
41
43
100.0
100.0
Bảng 3.1. Tổng hợp điểm và tỷ lệ điểm của HS ớ các lớp
Bảng 3.2. Tổng hợp đánh giá xếp loại học lực của HS ớ các lớp
Giỏi Khá Trung bình Yếu, kém Lớp HS % HS % HS % HS %
TN 22 53.6 15 36.6 4 9.8 0 0
12
ĐC 11 26.5 15 34.9 14 32.6 3 7.0
7.0
9.8
26.5
32.6
53.6
36.6
34.9
Nhóm lớp TN Nhóm lớp ĐC
Hình 3.1. BIỂU ĐỐ SO SÁNH CƠ CẤU HỌC LỰC CỦA HỌC SINH
Chú giải:
Khá Giỏi
Yếu, kém Trung bình
3.4.2.2. Đánh giá kết quả TN
- Chất lượng bài kiểm tra nhận thức của các lớp thực nghiêm cao hơn các lớp đối
chứng: Tỉ lệ điểm giỏi, tỉ lệ điểm khá, tỉ lệ điểm trung bình.
- Đặc biệt các lớp thực nghiệm có một số học sinh đạt điểm tối đa và không có
học sinh bị điểm dưới 5.
* Nguyên nhân:
- Kết quả kiểm tra nhận thức ở các lớp thực nghiệm cao hơn các lớp đối chứng vì
hai nhóm lớp này chúng tôi đã sử dụng hai nhóm phương pháp giảng dạy khác nhau.
13
- Chất lượng nguồn học sinh không đồng đều giữa các lớp
Phần 3. KẾT LUẬN
Dạy học là một nghề cao quý và sáng tạo: Tính cao quý thể hiện rõ qua việc vừa
dạy người, vừa dạy chữ; còn tính sáng tạo thể hiện rõ qua quá trình sử dụng linh hoạt
và có hiệu quả các phương pháp dạy học khác nhau. Xu thế đổi mới phương pháp dạy
học hiện nay trong nhà trường ở tất các các cấp học, ngành học đều hướng đến phát
huy tính chủ động, tự giác, tích cực của học sinh, giáo viên chỉ đóng vai trò là người
hướng dẫn HS thực hiện các quy trình đó. Qua nghiên cứu tôi nhận thấy việc rèn luyện
kĩ năng sử dụng át lát trong dạy học địa lí 12 đã góp phần quan trọng trong quá trình
thực hiện đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực lấy học sinh làm trung
tâm.
Mục đích của việc rèn luyện kĩ sử dụng át lát vừa nhằm nâng cao chất lượng bài
giảng, khắc sâu kiến thức lí thuyết, rèn luyện kĩ năng địa lí cơ bản cho học, vừa tạo ra
không khí sôi nổi trong dạy học, trở nên nhẹ nhàng và gây hứng thú cho học sinh. Như
vậy, sáng kiến của tôi đã đi đúng hướng, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học môn địa
lí, đồng thời trở thành tài liệu tham khảo cho học sinh, sinh viên, giáo viên và những
người yêu thích môn địa lí.
Sáng kiến đã hoàn thành được mục đích và nhiệm vụ đặt ra, đó là: Rèn luyện kĩ
14
năng sử dụng át lát trong dạy học địa lí 12.
