Rối nước đồng bằng Bắc Bộ và sự phục hồi từ thời kỳ đổi mới đến nay

RèI N¦íC §åNG B»NG B¾c bé<br /> Vµ Sù PHôC HåI Tõ thêi kú §æI MíI ®Õn nay<br /> <br /> Vò tó quúnh(*)<br /> <br /> <br /> ghÖ thuËt rèi n−íc ®ång b»ng B¾c I. §«i nÐt vÒ rèi n−íc ®ång b»ng B¾c bé tr−íc §æi míi<br /> N bé cã lÞch sö tån t¹i kho¶ng h¬n<br /> ngµn n¨m vµ tr¶i qua nhiÒu thêi kú biÕn<br /> Rèi n−íc lµ trß diÔn d©n gian th−êng<br /> xuÊt hiÖn trong lÔ héi truyÒn thèng cña<br /> ®éng. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lÞch sö, c¸c lµng quª vïng ®ång chiªm tròng B¾c<br /> rèi n−íc còng cã thêi kú ph¸t triÓn hay bé. ViÖc ng−êi n«ng d©n s¸ng t¹o vµ biÓu<br /> suy tµn. Thùc tÕ ®· cã nh÷ng ph−êng rèi diÔn rèi n−íc cã liªn quan tíi mét yÕu tè<br /> bÞ mÊt nghÒ hoÆc bÞ thÊt truyÒn nh÷ng tù nhiªn rÊt quan träng ®èi víi cuéc<br /> trß rèi ®Æc s¾c. sèng n«ng nghiÖp, ®ã lµ n−íc, cô thÓ h¬n<br /> lµ n−íc m−a - ®−îc coi nh− thø n−íc cña<br /> Tõ §æi míi ®Õn nay, rèi n−íc lµ mét trêi lµm ra thãc lóa.(*)<br /> trong nh÷ng lo¹i h×nh v¨n ho¸ d©n gian Khi nghiªn cøu vÒ c¸c trß rèi, chóng<br /> ®ang phôc håi m¹nh mÏ vµ thu hót sù t«i nhËn thÊy nhiÒu dÊu hiÖu rÊt gÇn gòi<br /> quan t©m cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu víi nh÷ng lÔ thøc n«ng nghiÖp mang tÝnh<br /> còng nh− nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c biÓu t−îng, ®Æc biÖt lµ lÔ thøc cÇu n−íc<br /> qu¶n lý v¨n hãa. Nghiªn cøu vÒ sù phôc mµ ng−êi d©n vÉn thùc hiÖn trong lÔ héi.<br /> håi cña rèi n−íc trong giai ®o¹n hiÖn Nãi chung, nh÷ng trß rèi m« t¶ lao ®éng<br /> nay lµ cÇn thiÕt vµ mang tÝnh thêi sù. n«ng nghiÖp hÇu hÕt ®Òu cã liªn quan<br /> Bªn c¹nh viÖc t×m hiÓu nh÷ng t¸c nh©n, tíi n−íc. B»ng c¸ch diÔn rèi, con ng−êi<br /> ®éng c¬ khiÕn cho rèi n−íc cã ®−îc sù h−íng tíi c¸c thÕ lùc siªu nhiªn víi −íc<br /> phôc håi, nh÷ng thay ®æi trong quan väng mïa mµng tèt t−¬i vµ niÒm tin vÒ<br /> niÖm cña nghÖ nh©n vµ trong c¸ch lµm sù no ®ñ, b×nh an. Cho ®Õn ngµy nay, tuy<br /> nghÒ, gi÷ nghÒ hay sù xuÊt hiÖn cña vÉn cã mèi d©y liªn hÖ víi qu¸ khø qua<br /> nh÷ng yÕu tè míi..., chóng t«i cßn quan nh÷ng trß rèi ®−îc diÔn ®Ó d©ng th¸nh<br /> t©m tíi nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi rèi tæ, d©ng thµnh hoµng trong ngµy héi<br /> n−íc hiÖn nay ®Ó lo¹i h×nh v¨n ho¸ d©n lµng, nh−ng ý nghÜa t©m linh cña c¸c trß<br /> gian nµy thÝch øng ®−îc víi cuéc sèng rèi ®· trë nªn mê nh¹t hoÆc ®· mÊt ®i do<br /> hiÖn ®¹i, ®Æc biÖt lµ trong bèi c¶nh x·<br /> héi cã nhiÒu biÕn ®éng trªn c¸c mÆt kinh<br /> tÕ, v¨n hãa... (*)<br /> TS., ViÖn Nghiªn cøu V¨n ho¸.<br /> Rèi n−íc ®ång b»ng B¾c bé... 45<br /> <br /> qu¸ tr×nh thÕ tôc hãa, trë thµnh trß diÔn Mét ®iÒu c¬ b¶n lµ søc sèng cña lo¹i<br /> mang tÝnh vui ch¬i, gi¶i trÝ. h×nh nghÖ thuËt nµy g¾n chÆt víi héi<br /> Rèi n−íc th−êng ®−îc biÓu diÔn t¹i lµng, nh−ng do ®iÒu kiÖn kinh tÕ khã<br /> ao lµng, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ao g¾n víi c¸c kh¨n, do sù bµi trõ mª tÝn dÞ ®oan, héi<br /> c«ng tr×nh kiÕn tróc quan träng cña lµng lµng ®· kh«ng cßn lµ sinh ho¹t th−êng<br /> nh− ®×nh, chïa, miÕu. C¸c ph−êng rèi cã niªn cña ng−êi d©n. Kh«ng gian cña héi<br /> nh÷ng quy ®Þnh, luËt lÖ kh¾t khe ®−îc lµng chÝnh lµ kh«ng gian cña rèi n−íc.<br /> duy tr× qua nhiÒu ®êi nh− viÖc b¶o mËt Khi ®êi sèng khã kh¨n, ng−êi d©n kh«ng<br /> nghÒ, thê tæ nghÒ, truyÒn nghÒ theo cã ®iÒu kiÖn më héi, ®×nh lµng trë thµnh<br /> dßng hä, kh«ng cã phô n÷ trong ph−êng s©n kho, s©n ph¬i hîp t¸c x·, nhu cÇu<br /> héi, linh thiªng hãa c¸c con rèi (kh«ng t©m linh bÞ chÕ ngù do bÞ hiÓu lµ mª tÝn<br /> gi÷ con rèi trong nhµ, tr−íc lóc diÔn dÞ ®oan... th× ®−¬ng nhiªn rèi n−íc<br /> ph¶i cã lÔ xin th¸nh...). kh«ng cßn ®iÒu kiÖn ®Ó tån t¹i.<br /> Kho¶ng nh÷ng thËp niªn 70, 80 cña Còng cã thÓ xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm<br /> thÕ kû XX, rèi n−íc r¬i vµo t×nh tr¹ng coi v¨n hãa truyÒn thèng lµ l¹c hËu vµ<br /> suy tµn, c¸c ph−êng héi kh«ng cßn gi÷ thÊp kÐm nªn còng nh− nhiÒu hiÖn<br /> ®−îc ho¹t ®éng, cho dï chØ lµ mçi n¨m t−îng v¨n hãa d©n gian kh¸c, rèi n−íc<br /> mét, hai lÇn. Ph−êng héi tan r·, c¸c trß ®· ch×m vµo c¸c ho¹t ®éng bÞ coi lµ quª<br /> rèi bÞ quªn l·ng, con rèi háng hãc vµ mÊt mïa theo c¸i ý lµ thÊp kÐm vµ l¹c hËu.<br /> m¸t dÇn lµ t×nh tr¹ng chung ë hÇu hÕt Víi tÊt c¶ sù mÊt m¸t nµy, ®iÒu kiÖn ®Ó<br /> c¸c ph−êng rèi d©n gian cña ®ång b»ng cho mét ph−êng rèi n−íc cã thÓ ho¹t<br /> B¾c bé. Chóng t«i nh×n nhËn sù suy tµn ®éng ®−îc d−êng nh− ®· ë t×nh tr¹ng<br /> cña rèi n−íc tõ hai vÊn ®Ò lín, thø nhÊt xÊu nhÊt.<br /> lµ sù thiÕu thèn cña ®êi sèng kinh tÕ<br /> II. Nh÷ng thay ®æi vµ sù phôc håi cña rèi n−íc tõ<br /> thêi bao cÊp, thø hai lµ sù suy gi¶m cña<br /> thêi kú §æi míi ®Õn nay<br /> v¨n hãa truyÒn thèng mµ c¬ b¶n lµ v¨n<br /> hãa lµng bÞ ph¸ vì, kÌm theo ®ã lµ Tõ n¨m 1986, víi chÝnh s¸ch ®æi míi<br /> nh÷ng quan ®iÓm vµ c¸ch øng xö kh«ng cña Nhµ n−íc, c¬ cÊu lµng x· ®−îc t¸i<br /> thÝch hîp ®èi víi v¨n hãa truyÒn thèng. lËp, c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa ®−îc kh«i<br /> phôc, ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n<br /> Còng trong giai ®o¹n nµy, phong trµo<br /> còng ®−îc quan t©m, ®ã lµ nh÷ng dÊu<br /> bµi trõ mª tÝn dÞ ®oan víi nh÷ng quan<br /> hiÖu më ®Çu cho thêi kú phôc h−ng cña<br /> niÖm, chÝnh s¸ch cùc ®oan, ®· dÉn tíi viÖc<br /> v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt Nam nãi<br /> ph¸ hñy ®×nh chïa, l¨ng tÈm, di s¶n v¨n<br /> chung vµ cña rèi n−íc nãi riªng.<br /> ho¸ truyÒn thèng cña tiÒn nh©n. Quan<br /> ®iÓm coi v¨n hãa cæ truyÒn lµ v¨n hãa Sù bïng ph¸t trë l¹i cña nhiÒu<br /> phong kiÕn, l¹c hËu, cÇn xãa bá ®· g©y ra ph−êng rèi n−íc còng nh− sù gia t¨ng<br /> phong trµo ®Ëp ph¸, hñy ho¹i c¸c c«ng c¸c ho¹t ®éng rèi n−íc trong c¸c sù kiÖn<br /> tr×nh v¨n ho¸, tÝn ng−ìng, lÞch sö, nhiÒu v¨n ho¸ tÇm cì quèc gia lµ nh÷ng dÊu<br /> phong tôc cæ truyÒn bÞ cÊm ®o¸n, nhiÒu hiÖu ®Çu tiªn cho thÊy sù phôc håi cña<br /> h×nh thøc tÝn ng−ìng bÞ xo¸ bá, lÔ héi mét hiÖn t−îng v¨n hãa d©n gian sau<br /> cña lµng x· thui chét dÇn. §êi sèng t©m giai ®o¹n suy tµn. Trong sè gÇn 30<br /> linh cña quÇn chóng nh©n d©n bÞ can ph−êng rèi n−íc d©n gian cña ®ång b»ng<br /> thiÖp vµ bÞ quy kÕt lµ mª tÝn dÞ ®oan. B¾c bé tr−íc ®©y, hiÖn cã 15 ph−êng ®·<br /> 46 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2012<br /> <br /> <br /> phôc håi vµ duy tr× ho¹t ®éng. TÊt c¶ cã ®iÒu kiÖn diÔn ra th−êng nhËt h¬n ®Ó<br /> nh÷ng ph−êng rèi nµy ®Òu ®· cã tªn tuæi phôc vô nhu cÇu cña du kh¸ch. Kh¸c<br /> tõ x−a, kh«ng cã ph−êng nµo ®−îc thµnh h¼n víi tr−íc ®©y, rèi n−íc lµ sinh ho¹t<br /> lËp míi hoµn toµn. Ph−êng rèi ®−îc cña riªng céng ®ång, mét n¨m xuÊt hiÖn<br /> phôc håi gÇn ®©y nhÊt lµ ph−êng NghÜa ®«i ba lÇn trong héi lµng, hiÖn nay rèi<br /> H−ng (Nam §Þnh) n¨m 2004. n−íc ®−îc biÓu diÔn quanh n¨m khi cã<br /> Bªn c¹nh 15 ph−êng rèi n−íc d©n ®¬n ®Æt hµng cña c¸c c«ng ty du lÞch vµ<br /> gian, hai ®¬n vÞ chuyªn nghiÖp lµ Nhµ nã ®· trë thµnh mét sù hÊp dÉn ®Æc biÖt<br /> h¸t móa rèi n−íc Th¨ng Long vµ Nhµ ®èi víi nh÷ng ng−êi yªu thÝch du lÞch<br /> h¸t móa rèi ViÖt Nam còng ph¸t triÓn lµng quª. Tõ ho¹t ®éng biÓu diÔn phôc vô<br /> m¹nh ho¹t ®éng rèi n−íc. du lÞch, c¸c nghÖ nh©n cã thu nhËp,<br /> ph−êng rèi ®−îc cñng cè vÒ tæ chøc.<br /> Bªn c¹nh nh÷ng h×nh thøc truyÒn<br /> Ng−êi d©n rÊt tÝch cùc h−ëng øng cho<br /> thèng, rèi n−íc mi ni chÝnh lµ mét s¸ng ho¹t ®éng nµy v× nã ®em l¹i nguån lîi cho<br /> t¹o míi. S¸ng kiÕn nµy cña Phan Thanh céng ®ång c¶ vÒ vËt chÊt vµ danh tiÕng.<br /> Liªm, mét nghÖ nh©n ph−êng Nam<br /> ChÊn (Nam §Þnh), tá ra thÝch hîp víi §Ó thu hót kh¸ch du lÞch, nhiÒu<br /> kh«ng gian ®« thÞ chËt hÑp, kh«ng cã lµng quª cßn ®Çu t− söa sang, quy ho¹ch<br /> nhiÒu ao hå vµ ®Êt trèng. Gän nhÑ, ®−êng lµng, ngâ xãm s¹ch ®Ñp, vÖ sinh,<br /> chiÕm Ýt kh«ng gian, dÔ dµng vµ thuËn thuËn tiÖn cho giao th«ng, x©y dùng<br /> tiÖn trong di chuyÓn, rèi n−íc mi ni cña thñy ®×nh, quy ho¹ch kh«ng gian diÔn<br /> Phan Thanh Liªm tiÕn tíi khai ph¸ thÞ rèi cã chç ngåi, cã m¸i che ®Ó cã thÓ biÓu<br /> tr−êng kh¸n gi¶ ë c¶ c¸c vïng kh¸c, diÔn trong c¶ nh÷ng ngµy m−a hay<br /> thËm chÝ c¶ kh¸n gi¶ ngoµi biªn giíi n¾ng, n©ng cao chÊt l−îng phôc vô.<br /> quèc gia. L−u diÔn lµ ho¹t ®éng ph¸t triÓn<br /> Xu h−íng thÞnh hµnh rèi n−íc m¹nh tõ thêi kú §æi míi ®Õn nay. Kh¾c<br /> kh«ng chØ thóc ®Èy ho¹t ®éng cña c¸c phôc t×nh tr¹ng bÞ cè ®Þnh bëi s©n khÊu<br /> ph−êng rèi d©n gian cã lÞch sö l©u ®êi n−íc, nhiÒu ph−êng rèi nh− §µo Thôc,<br /> mµ cßn lan réng ra khái vïng ®ång b»ng Nam ChÊn, Chµng S¬n, Phó §a, Thanh<br /> B¾c bé. Sù xuÊt hiÖn cña rèi n−íc ë ®¶o H¶i ®· trang bÞ bÓ rèi l−u ®éng vµ thñy<br /> Phó Quèc, biÓu diÔn rèi n−íc ë Nhµ h¸t ®×nh l¾p ghÐp b»ng phªn tre ®Ó mang rèi<br /> rèi Rång Vµng thµnh phè Hå ChÝ Minh n−íc ra khái lµng quª, ®i ®Õn nhiÒu vïng<br /> lµ hai ®Þa chØ míi cña rèi n−íc ngoµi miÒn cña ®Êt n−íc vµ c¶ n−íc ngoµi.<br /> vïng ®ång b»ng B¾c bé.<br /> * Thñy ®×nh ®−îc x©y t¹i lµng<br /> Bªn c¹nh sù xuÊt hiÖn thªm cña mét<br /> Chóng ta ®· quen víi h×nh ¶nh cña<br /> vµi ®Þa chØ biÓu diÔn rèi n−íc, trong b¶n<br /> rèi n−íc ®−îc biÓu diÔn trong s©n khÊu<br /> th©n mçi ph−êng rèi d©n gian còng diÔn<br /> n−íc cã tßa thñy ®×nh, vµ ch¾c h¼n trong<br /> ra nhiÒu thay ®æi do t×nh h×nh thùc tÕ<br /> suy nghÜ cña nhiÒu ng−êi, thñy ®×nh ®·<br /> cung cÇu cña x· héi. ë ®©y chóng t«i xin<br /> trë thµnh mét trong nh÷ng biÓu t−îng<br /> nªu mét sè nÐt chÝnh.<br /> cña rèi n−íc. Tuy nhiªn tr−íc ®©y, t¹i c¸c<br /> * TÇn suÊt ho¹t ®éng lµng rèi n−íc d©n gian cña ®ång b»ng<br /> Do sù ph¸t triÓn m¹nh cña ho¹t B¾c bé, tÝnh ®Õn thêi ®iÓm tr−íc §æi míi,<br /> ®éng du lÞch, biÓu diÔn rèi n−íc t¹i lµng kh«ng mét lµng rèi nµo cã thñy ®×nh ®−îc<br /> Rèi n−íc ®ång b»ng B¾c bé... 47<br /> <br /> x©y g¹ch kiªn cè nh− hiÖn nay, cho dï dÔ dµng h¬n cho nhiÒu ph−êng rèi phôc<br /> hµng n¨m, rèi n−íc vÉn ®−îc diÔn t¹i håi, ngay c¶ khi nghÖ nh©n n¬i ®ã kh«ng<br /> lµng trong nh÷ng ngµy cã héi. cã kh¶ n¨ng t¹c ®Ïo con rèi.<br /> N¨m 1987, c¸c nghÖ nh©n ph−êng * Sù hç trî cña c¸c yÕu tè céng<br /> rèi Nam ChÊn ®· tù s¸ng t¹o mét mÉu h−ëng<br /> h×nh thñy ®×nh dùa trªn h×nh th¸i kiÕn Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu ®¸ng chó<br /> tróc ®×nh chïa. Thñy ®×nh lµng Phó §a ý cña giai ®o¹n phôc håi lµ rèi n−íc ®−îc<br /> (Th¹ch ThÊt, Hµ Néi) còng ®−îc x©y dÇn hoµn thiÖn bëi sù céng h−ëng cña<br /> dùng n¨m 1992. KÓ tõ n¨m 2000, víi nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ thuËt vµ cã xu<br /> ch−¬ng tr×nh tµi trî tõ Quü Ford, hµng h−íng chuyªn biÖt ho¸ chøc n¨ng cña<br /> lo¹t thñy ®×nh ®· ®−îc x©y dùng t¹i c¸c c¸c thµnh viªn. C¸c nghÖ nh©n biÓu diÔn<br /> ph−êng rèi n−íc d©n gian. Thñy ®×nh rèi tr−íc ®©y ph¶i kiªm nhiÖm nhiÒu<br /> Nguyªn X¸ (Th¸i B×nh) x©y dung n¨m c«ng viÖc cïng mét lóc. Hä võa diÔn rèi<br /> 2000, thñy ®×nh §µo Thôc (§«ng Anh, võa h¸t, ®äc lêi tho¹i, lµm khÈu thuËt<br /> Hµ Néi) x©y dung n¨m 2001, thñy ®×nh cho c¸c nh©n vËt rèi cña m×nh. Nh−ng<br /> Chµng S¬n (Th¹ch ThÊt, Hµ Néi) x©y hiÖn nay rÊt nhiÒu ph−êng rèi ®· thµnh<br /> dung n¨m 2004...… lËp ban nh¹c rèi ®¶m nhiÖm chøc n¨ng<br /> ViÖc xuÊt hiÖn thuû ®×nh ë c¸c lµng ©m thanh.<br /> rèi mét mÆt cho chóng ta thÊy h×nh ¶nh Ban nh¹c rèi ra ®êi quy tô nh÷ng<br /> cô thÓ vÒ mét s©n khÊu rèi n−íc, bæ nghÖ nh©n h¸t chÌo, d©n ca, quan hä,<br /> khuyÕt cho sù t¹m bî vµ thiÕu æn ®Þnh nh÷ng nghÖ nh©n ch¬i nhÞ, nguyÖt, s¸o...<br /> cña n¬i diÔn rèi n−íc trong suèt chiÒu mµ lµng quª nµo d−êng nh− còng cã.<br /> dµi lÞch sö cña nã, mÆt kh¸c kh¼ng ®Þnh Dµn nh¹c rèi tr−íc ®©y ®¬n gi¶n h¬n vÒ<br /> l¹i vai trß vµ vÞ thÕ cña rèi n−íc trong chñng lo¹i nh¹c cô vµ th−êng ngåi phÝa<br /> sinh ho¹t v¨n ho¸ cña céng ®ång lµng. trong buång trß, kh«ng xuÊt hiÖn tr−íc<br /> * Con rèi n−íc ®−îc s¶n xuÊt hµng c«ng chóng. Trong dµn nh¹c rèi hiÖn<br /> lo¹t vµ trë thµnh hµng hãa nay, ngoµi bé gâ vèn ®−îc chuyªn dïng<br /> Tr−íc ®©y, con rèi n−íc lµ nh÷ng s¶n ®Ó gi÷ tiÕt tÊu trong diÔn rèi cßn cã thªm<br /> phÈm thñ c«ng d©n gian do nghÖ nh©n bé h¬i, bé d©y ®Ó thÓ hiÖn giai ®iÖu vµ<br /> rèi n−íc tù t¹c ®Ïo, nã cÊt giÊu nh÷ng bÝ hßa thanh lµm cho ©m nh¹c trë nªn sinh<br /> mËt cña nghÒ rèi, nh÷ng kü thuËt, thñ ®éng h¬n rÊt nhiÒu, cïng víi ®ã lµ sù hç<br /> thuËt nhµ nghÒ, vµ nã chÝnh lµ gia tµi trä cña c¸c trang thiÕt bÞ t¨ng ©m hiÖn<br /> cña ph−êng rèi. NghÖ nh©n diÔn trß nµo ®¹i vµ ¸nh s¸ng ®Ó cã thÓ phôc vô mét<br /> th× tù t¹c con rèi cña trß ®ã vµ chØ hä khèi l−îng kh¸n gi¶ lín trong mét<br /> míi biÕt c¸ch ®iÒu khiÓn. Con rèi quan kh«ng gian réng.<br /> träng lµ nh− vËy nh−ng hiÖn nay, viÖc Ban nh¹c rèi ra khái buång trß,<br /> s¶n xuÊt con rèi hµng lo¹t ®Ó b¸n ra thÞ ®øng trªn bê quan s¸t con rèi ®Ó khíp<br /> tr−êng ®· trë nªn phæ biÕn, v× thÕ, víi lêi tho¹i dÔ dµng h¬n. C¸ch lµm nµy mét<br /> nhiÒu ph−êng rèi, viÖc tù lµm con rèi ®Ó phÇn cã chñ ý khoe sù ®a tµi, ®a nghÖ<br /> biÓu diÔn ®· kh«ng cßn quan träng n÷a. cña ph−êng rèi, t¹o ®iÓm nhÊn sinh<br /> Khi kh«ng cã kh¶ n¨ng tù ®ôc rèi th× ®éng vÒ dÊu Ên ®Æc s¾c cña v¨n ho¸ d©n<br /> nghÖ nh©n cã thÓ dÔ dµng mua l¹i tõ n¬i téc th«ng qua phôc trang cña nghÖ nh©n<br /> kh¸c. ChÝnh ®iÒu nµy ®· t¹o ®iÒu kiÖn vµ c¸c lo¹i h×nh nh¹c cô.<br /> 48 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2012<br /> <br /> <br /> * Më réng nguån nh©n lùc nhÊt nh»m qu¶ng b¸ h×nh ¶nh cña m×nh<br /> Nguån nh©n lùc trÎ lµ tÝn hiÖu cña ra bªn ngoµi, gióp më réng thÞ phÇn<br /> sù håi sinh. Trong nhiÒu thÕ kû, rèi n−íc kh¸n gi¶. C¸c h×nh thøc qu¶ng c¸o ®·<br /> ®· tån t¹i theo kiÓu truyÒn thõa qua ®−îc ¸p dông cã hiÖu qu¶ lµ: In tê r¬i<br /> nhiÒu thÕ hÖ. §èi t−îng ®−îc truyÒn qu¶ng c¸o, ph¸t quµ l−u niÖm cho du<br /> nghÒ hoµn toµn lµ con em trong lµng, kh¸ch sau mçi buæi diÔn, më website<br /> ®Æc biÖt lµ con ch¸u c¸c nghÖ nh©n lµm riªng, tæ chøc c¸c buæi häp b¸o, th«ng<br /> rèi. Tuy nhiªn, sù truyÒn thõa nµy c¸o b¸o chÝ, nh÷ng cuéc täa ®µm, thùc<br /> kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã thÓ thùc hiÖn xuÊt b¶n b¨ng, ®Üa h×nh... §ã lµ sù<br /> hiÖn ®−îc dÔ dµng, nhÊt lµ trong giai thÝch øng cña nh÷ng nghÖ nh©n d©n<br /> ®o¹n hiÖn nay, khi xu h−íng lµm kinh gian h«m nay víi cuéc sèng hiÖn ®¹i.<br /> tÕ, n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt ®· cuèn III. Nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong bèi c¶nh hiÖn nay<br /> hót mét bé phËn tho¸t ly quª h−¬ng ®i<br /> VÊn ®Ò truyÒn thèng vµ ®æi míi<br /> lµm ¨n xa, hoÆc cã ë nhµ th× còng tËp<br /> Nghiªn cøu sù phôc håi cña c¸c<br /> trung vµo nh÷ng ngµnh nghÒ míi theo<br /> ph−êng rèi n−íc, chóng t«i nhËn thÊy<br /> xu thÕ ph¸t triÓn cña x· héi. T×nh tr¹ng<br /> hÇu hÕt c¸c nghÖ nh©n ®Òu khai th¸c trß<br /> thiÕu diÔn viªn ë c¸c lµng rèi trë thµnh<br /> rèi n−íc truyÒn thèng ®Ó x©y dùng<br /> vÊn ®Ò nan gi¶i, ®iÒu nµy ®ång nghÜa víi<br /> ch−¬ng tr×nh biÓu diÔn cña ph−êng.<br /> nguy c¬ thÊt truyÒn cña nghÒ cæ. Kh¾c<br /> XuÊt ph¸t tõ viÖc muèn kh¼ng ®Þnh<br /> phôc t×nh tr¹ng nµy, c¸c ph−êng rèi<br /> nghÒ rèi cña ®Þa ph−¬ng m×nh ®· cã tõ<br /> n−íc ë ®ång b»ng B¾c bé ®· ph¸ bá<br /> l©u, c¸c nghÖ nh©n hÇu nh− ®Òu h−íng<br /> nguyªn t¾c bÝ truyÒn cña nghÒ nghiÖp,<br /> vµo viÖc dùng l¹i c¸c trß rèi mang tÝnh<br /> ph¸ bá nguyªn t¾c truyÒn thõa theo<br /> khu«n mÉu cña rèi n−íc. TÔu, rång phun<br /> dßng hä ®Ó thu n¹p vµ ®µo t¹o líp nghÖ<br /> n−íc, móa tø linh, l©n tranh cÇu, móa<br /> nh©n trÎ, s½n sµng kÕ tôc sù nghiÖp cña<br /> tiªn, cµy cÊy, ®¸nh c¸, ch¨n vÞt, chäi<br /> cha «ng.<br /> tr©u, c©u Õch, ®Êu vËt, ®¸nh ®u, b¬i léi,<br /> Mét thay ®æi lín n÷a trong tæ chøc ®ua thuyÒn... lµ nh÷ng trß rèi kinh ®iÓn<br /> ph−êng héi lµ sù tham gia cña n÷ giíi mµ d−êng nh− ph−êng rèi n−íc nµo còng<br /> vèn lµ mét ®iÒu rÊt cÊm kþ ë c¸c ph−êng cã. Cã nhiÒu lý do ®Ó c¸c nghÖ nh©n tr©n<br /> rèi d©n gian tr−íc ®©y. Sù thay ®æi nµy träng truyÒn thèng vµ muèn lµm theo<br /> mét mÆt nãi lªn nh÷ng c¶i thiÖn vÒ vÞ trÝ cha «ng m×nh. Bëi häc theo «ng cha ®Ó<br /> vµ vai trß cña ng−êi phô n÷ trong gia kÕ nghiÖp gi÷ g×n nghÒ rèi lµ con ®−êng<br /> ®×nh, trong c¸c tæ chøc nghÒ nghiÖp vµ vµo nghÒ cña hÇu hÕt c¸c nghÖ nh©n d©n<br /> tæ chøc x· héi, mÆt kh¸c, nã cho thÊy sù gian. Bªn c¹nh ®ã, lµm c¸c trß rèi míi<br /> thay ®æi trong quan niÖm cña c¸c nghÖ võa khã l¹i tèn kÐm v× ph¶i cã ng−êi<br /> nh©n khi nhËn thÊy mét sè vÊn ®Ò cña dùng kÞch b¶n dï chØ ë møc ®é ®¬n gi¶n,<br /> luËt lÖ kh«ng cßn cÇn thiÕt vµ thÝch hîp. h¬n n÷a ph¶i t¹o con rèi míi phï hîp<br /> * Qu¶ng c¸o tiÕp thÞ gióp h×nh ¶nh víi néi dung. Chi phÝ v× vËy mµ t¨ng<br /> rèi n−íc ®−îc më réng cao. H¬n n÷a, mÆc dï nhu cÇu vÒ nh÷ng<br /> Ho¹t ®éng qu¶ng c¸o tiÕp thÞ lµ c«ng trß rèi míi lµ cã nh−ng trªn thùc tÕ,<br /> viÖc hÕt søc quan träng, ®−îc c¸c nh÷ng trß rèi míi khi ra ®êi l¹i kh«ng cã<br /> ph−êng rèi n−íc tËp trung thóc ®Èy nh− ®Êt diÔn. Ngoµi ra, mét thùc tÕ hiÖn nay<br /> mét kªnh th«ng tin trùc tiÕp vµ hiÖu qu¶ lµ nhu cÇu du lÞch víi thÞ hiÕu cña ng−êi<br /> Rèi n−íc ®ång b»ng B¾c bé... 49<br /> <br /> n−íc ngoµi ®ang quyÕt ®Þnh cho nhu cÇu ®−îc quan t©m, dÊu Ên ®Þa ph−¬ng bÞ<br /> cña thÞ tr−êng. Rèi cæ víi nÐt ®Ñp ®Æc mê nh¹t, kh«ng t¹o ®−îc nÐt riªng biÖt<br /> tr−ng cña ®êi sèng n«ng nghiÖp trë nªn cña tõng ph−êng.<br /> cã −u thÕ h¬n trong phôc vô du lÞch so ViÖc x©y dùng thñy ®×nh theo mét<br /> víi nh÷ng trß rèi míi, ®iÒu nµy phÇn mÉu h×nh gièng nhau ë hÇu hÕt c¸c<br /> nµo quyÕt ®Þnh cho lùa chän cña nghÖ ph−êng còng lµm cho rèi n−íc mÊt ®i vÎ<br /> nh©n khi x©y dùng mét ch−¬ng tr×nh phong phó, ®a d¹ng vµ tÝnh hÊp dÉn.<br /> biÓu diÔn. VÊn ®Ò kinh doanh nghÖ thuËt<br /> Chóng t«i hiÓu r»ng, ®Ó cã thÓ ®¹t B−íc vµo thêi kú §æi míi, ®Æc biÖt lµ<br /> kÕt qu¶ phôc håi nhanh chãng nhÊt, c¸c khi du lÞch ph¸t triÓn, mét nhu cÇu lín<br /> ph−êng rèi ®· lùa chän c¸ch lµm truyÒn vÒ th−ëng thøc v¨n hãa nghÖ thuËt<br /> thèng, v× nh− thÕ c¸c nghÖ nh©n kh«ng truyÒn thèng h×nh thµnh. Nhu cÇu nµy<br /> ph¶i ®Çu t− qu¸ nhiÒu c«ng søc cho viÖc n¶y sinh tõ nhiÒu nguyªn nh©n: tõ viÖc<br /> s¸ng t¹o c¸i míi vµ chØ cÇn tËp luyÖn khai th¸c c¸c gi¸ trÞ tinh hoa v¨n hãa<br /> mét thêi gian ng¾n lµ cã thÓ ra m¾t d©n téc ®Ó ph¸t triÓn du lÞch, tõ viÖc t«n<br /> tr×nh nghÒ. Tuy nhiªn, rèi n−íc truyÒn vinh c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa truyÒn<br /> thèng lµ h×nh ¶nh ®Ñp cña mét thêi ®ang thèng nh»m g×n gi÷ vµ b¶o l−u c¸c gi¸<br /> vµ sÏ tr«i qua. Còng gièng nh− ë nhiÒu trÞ truyÒn thèng trong x· héi hiÖn ®¹i...<br /> hiÖn t−îng v¨n hãa kh¸c, truyÒn thèng Bªn c¹nh c¸c chñ tr−¬ng cña §¶ng vµ<br /> lµ mét gi¸ trÞ vµ cµng gi¸ trÞ h¬n khi ®ã Nhµ n−íc vÒ g×n gi÷ vµ ph¸t triÓn v¨n<br /> lµ mét truyÒn thèng vËn ®éng, biÕn ®æi hãa d©n téc, b¶n th©n ng−êi d©n còng cã<br /> cho phï hîp víi thêi ®¹i chø kh«ng bÊt nhu cÇu tù thÓ hiÖn c¸c h×nh thøc v¨n<br /> biÕn ®Ó chØ cã gi¸ trÞ b¶o tån. hãa nghÖ thuËt cña ®Þa ph−¬ng trong<br /> TÝnh ®a d¹ng cña rèi n−íc nh÷ng lÔ héi cña lµng x·. Mét nguyªn<br /> VÊn ®Ò nµy ®−îc ®Æt ra trong thùc nh©n n÷a lµ viÖc t×m vÒ víi v¨n hãa<br /> tr¹ng hiÖn nay ë c¸c ph−êng rèi n−íc truyÒn thèng nh− lµ mét ®èi träng ®Ó<br /> d©n gian giai ®o¹n phôc håi, ®ã lµ sù c©n b»ng cuéc sèng hiÖn ®¹i víi nh÷ng<br /> gièng nhau vÒ c¸ch lµm rèi, diÔn rèi gi¸ trÞ míi ®ang ®−îc tiÕp nhËn mét<br /> còng nh− viÖc x©y dùng, lùa chän tiÕt c¸ch å ¹t.<br /> môc cho mét buæi biÓu diÔn... D−êng Nh÷ng trß rèi cò kü cã thÓ kh«ng<br /> nh− c¸c ph−êng rèi n−íc d©n gian kh«ng cßn nhiÒu hÊp dÉn víi ng−êi d©n trong<br /> muèn tho¸t ra khái h×nh ¶nh truyÒn n−íc, song l¹i rÊt thu hót du kh¸ch n−íc<br /> thèng mµ ®¸ng lÏ cÇn ph¶i lµm cho míi ngoµi v× sù míi mÎ vµ kú l¹ khi lÇn ®Çu<br /> vµ hÊp dÉn, cho hay vµ cã ý nghÜa, cho ®−îc xem rèi n−íc. Sù thÝch thó cña<br /> kh¸c vµ ®éc ®¸o th× míi t¹o dùng ®−îc ng−êi n−íc ngoµi ®èi víi rèi n−íc ®· më<br /> h×nh ¶nh cña m×nh víi nh÷ng s¾c th¸i ra c¬ héi kinh doanh cho c¸c nghÖ nh©n.<br /> vµ phong c¸ch riªng. Ho¹t ®éng kinh doanh t¹i thêi ®iÓm<br /> ViÖc con rèi ®−îc s¶n xuÊt ®Ó b¸n ®· nµy mÆc dï lµ ®iÒu kiÖn ®Ó rèi n−íc phôc<br /> ®¸p øng nhu cÇu cña mét sè ph−êng rèi håi song kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng thøc tån<br /> khi nghÖ nh©n n¬i ®ã kh«ng cã kh¶ n¨ng t¹i duy nhÊt. Kinh doanh rèi n−íc vÒ b¶n<br /> t¹o qu©n, ®iÒu ®ã gióp cho nhiÒu ph−êng chÊt lµ kinh doanh nÐt v¨n hãa vïng<br /> rèi cã ®iÒu kiÖn phôc håi, song còng v× ®ång b»ng B¾c bé, v× vËy nh÷ng ng−êi<br /> thÕ tÝnh ®a d¹ng cña rèi n−íc kh«ng cßn lµm rèi n−íc cÇn chó träng thÓ hiÖn s¾c<br /> 50 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2012<br /> <br /> <br /> th¸i v¨n hãa Êy nh− thÕ nµo ®Ó cã thÓ Tuy r»ng hiÖn nay rèi n−íc phôc håi<br /> võa kinh doanh thu lîi nhuËn mµ vÉn chñ yÕu nhê vµo ho¹t ®éng du lÞch, song<br /> thóc ®Èy rèi n−íc ph¸t triÓn chø kh«ng ®©y lµ mét lÜnh vùc h−íng nhiÒu h¬n tíi<br /> ph¶i lµ sù b¸n rÎ nghÖ thuËt vµ bµo mßn lîi Ých kinh tÕ vµ phôc vô du lÞch chØ lµ<br /> c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng. mét phÇn nhu cÇu cña thÞ tr−êng.<br /> VÊn ®Ò kh¸n gi¶ Nh÷ng biÕn ®éng cña cuéc sèng cã thÓ sÏ<br /> lµm ho¹t ®éng du lÞch gi¶m sót, l−îng<br /> Lîi thÕ h¬n tÊt c¶ c¸c lo¹i h×nh nghÖ<br /> du kh¸ch sôt gi¶m vµ ®iÒu ®ã sÏ ¶nh<br /> thuËt kh¸c, rèi n−íc cã ng«n ng÷ nghÖ<br /> h−ëng tíi ho¹t ®éng cña c¸c ph−êng rèi.<br /> thuËt diÔn h×nh phi diÔn ng«n, ®iÒu nµy<br /> V× vËy, h−íng vµo nhu cÇu cña céng<br /> gióp nã ®Õn ®−îc víi ®«ng ®¶o kh¸n gi¶<br /> ®ång, cña ng−êi d©n trong n−íc cã thÓ<br /> cho dï hä ë nh÷ng nÒn v¨n hãa kh¸c<br /> ch−a cã nhiÒu lîi nhuËn ngay lËp tøc<br /> nhau, v−ît lªn trªn rµo c¶n cña ng«n<br /> nh−ng sÏ lµ h−íng ®i l©u dµi. Sù tån t¹i<br /> ng÷. Sù may m¾n nµy ®· gióp rèi n−íc cã<br /> cña rèi n−íc trong ®êi sèng cña ng−êi<br /> m¹ng l−íi kh¸n gi¶ réng h¬n rÊt nhiÒu so<br /> d©n b¶n ®Þa míi lµm nªn søc sèng v¨n<br /> víi c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt diÔn lêi.<br /> hãa cña lo¹i h×nh nghÖ thuËt nµy, cÇn<br /> ThÞ tr−êng kh¸n gi¶ hiÖn nay ®· cã ph¶i x¸c ®Þnh mét h−íng ph¸t triÓn ®Ó<br /> sù thay ®æi râ rÖt vµ ph©n lo¹i vÒ nhu n©ng cao tÇm vãc cña rèi n−íc, tiÕp tôc<br /> cÇu th−ëng thøc. Ng−êi ®Õn xem rèi t¹o dùng nh÷ng gi¸ trÞ míi mang tinh<br /> n−íc chñ yÕu lµ kh¸ch n−íc ngoµi, sè thÇn cña thêi ®¹i.<br /> l−îng ng−êi ViÖt Nam rÊt Ýt. ThÞ hiÕu<br /> cña kh¸ch n−íc ngoµi cã sù kh¸c biÖt víi<br /> thÞ hiÕu cña ng−êi d©n trong n−íc. Sù TµI LIÖU THAM KH¶O<br /> kh¸c biÖt vÒ v¨n hãa, ®Æc biÖt lµ nh÷ng 1. NguyÔn Huy Hång. NghÖ thuËt móa<br /> yÕu tè cña v¨n hãa truyÒn thèng ®ang rèi. H.: S©n khÊu, 2007.<br /> dÇn trë thµnh cña hiÕm vËt l¹ trong cuéc 2. NguyÔn V¨n Huy (chñ biªn). Liªn hoan<br /> sèng hiÖn ®¹i, lµ yÕu tè thu hót du kh¸ch quèc tÕ vÒ móa rèi t¹i Hµ Néi, B¶o<br /> ®Õn víi ViÖt Nam vµ ®Õn víi rèi n−íc. tµng D©n téc häc ViÖt Nam. H.: 2000.<br /> Tuy kh«ng th−êng xuyªn ®Õn nhµ 3. TrÇn §×nh H−îu. §Õn hiÖn ®¹i tõ<br /> truyÒn thèng. H.: V¨n hãa, 1996.<br /> h¸t ®Ó xem rèi, kh¸n gi¶ trong n−íc vÉn<br /> 4. Mai H¶i Oanh. Ph¸t triÓn v¨n hãa<br /> dµnh t×nh c¶m cho di s¶n v¨n ho¸ cã gi¸<br /> trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng<br /> trÞ nµy. Nh−ng nh÷ng trß rèi cò kü<br /> ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.<br /> mang ®Õn cho hä h×nh ¶nh cña qu¸ khø<br /> http://www.tapchicongsan.org.vn<br /> nhiÒu h¬n nh÷ng g× ®ang diÔn ra ë hiÖn<br /> 5. Ng« §øc ThÞnh (chñ nhiÖm ®Ò tµi).<br /> t¹i. Ng−êi xem trong n−íc chê ®îi nghÖ<br /> Nghiªn cøu v¨n hãa ViÖt Nam 20 n¨m<br /> thuËt rèi n−íc sÏ cã h×nh ¶nh míi mÎ<br /> ®æi míi, thùc tr¹ng vµ c¸c vÊn ®Ò. §Ò<br /> h¬n, hÊp dÉn h¬n, ®−¬ng ®¹i h¬n nh−ng tµi cÊp ViÖn KHXH, 2006-2007, l−u<br /> ch−a ®−îc ®¸p øng. t¹i ViÖn Nghiªn cøu V¨n hãa.<br />