CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập- Tự do- Hạnh phúc
THUYẾT MINH MÔ TẢ GIẢI PHÁP
VÀ KẾT QUẢ THỰC HIỆN SÁNG KIẾN
1.
Tên sáng kiến: Một số cải tiến để nâng cao hiệu quả thực hành thí nghiệm so sánh
tốc độ thoát hơi nước ở hai mặt lá trong môn Sinh học lớp 11 tại trường THPT
Lạng Giang số 1.
2.
Ngày sáng kiến được áp dụng lần đầu hoặc áp dụng thử: Tháng 9/ 2020
3.
Các thông tin cần bảo mật: Không
4.
Mô tả các giải pháp cũ thường làm
4.1. Thực trạng thí nghiệm thực hành môn Sinh học THPT
Trong xu thế đổi mới phương pháp dạy học nhằm hình thành, phát triển phẩm
chất và năng lực cho học sinh thì vai trò của dạy học thực hành thí nghiệm tại nhà
trường vô cùng quan trọng. Sinh học là môn khoa học thực nghiệm, nghiên cứu về sự
vật, hiện tượng và các quá trình sinh học nên trong chương trình sinh học hiện hành có
nhiều nội dung thực hành thí nghiệm. Dạy học thực hành, thí nghiệm tạo niềm tin, hứng
thú nghiên cứu khoa học, cũng như rèn luyện cho học sinh khả năng nhanh nhẹn, linh
hoạt, khéo léo trong cuộc sống. Để đạt được những mục đích đó đòi học sinh phải được
thực hành. Với điều kiện cơ sở vật chất hiện tại thì mới chỉ đáp ứng cho nhu cầu tối
thiểu của dạy học và với khoảng thời gian ngắn của 1 tiết học đòi hỏi sự tập trung,
nhanh nhẹn của học sinh, sự chuẩn bị chu đáo của bộ phận thiết bị cũng như kinh
nghiệm và quá trình hướng dẫn thực hành của giáo viên.
Hiện nay số lượng và chất lượng thí nghiệm thực hành sinh học chưa đáp ứng
được yêu cầu của việc dạy học nói chung và đặc biệt là yêu cầu việc đổi mới dạy học
nói riêng. Tình trạng đó có thể có nhiều nguyên nhân, phần vì kinh phí cho khu vực
2
này còn hạn hẹp tuy đã có nhiều cố gắng nhưng nhiều đồ dùng thiết bị cho thực hành
vẫn còn thiếu, phần vì trách nhiệm của nhà sản xuất (do đồ dùng có trang bị nhưng
không dùng được do chất lượng chưa đảm bảo…). Ngoài ra hiệu quả dạy học còn tùy
thuộc vào phương pháp sử dụng các thí nghiệm thực hành, thực trạng đồ dùng, thiết bị
thực hành của nhà trường. Tuy nhiên với điều kiện thực tế tại các trường THPT hiện
nay thì có nhiều bài thực hành khó có thể thực hiện do không có đầy đủ dụng cụ, thiết
bị thực hành, hoặc có nhưng thiết bị đó không hiệu quả. Vì vậy để đáp ứng nhu cầu đó
thì cần phải có sự thay đổi, cải tiến trong các giờ thực hành để góp phần nâng cao hiệu
quả của giờ dạy sao cho phù hợp với tình hình thực tế và đáp ứng xu thế chung của
giáo dục thế giới và tương ứng với tính chất của các môn khoa học thực nghiệm.
4.2. Những điểm hạn chế và khó khăn gặp phải khi tiến hành thí nghiệm so sánh
tốc độ thoát hơi nước ở hai mặt lá thuộc bài 7. Thực hành thí nghiệm thoát hơi nước
và thí nghiệm về vai trò của phân bón nằm trong chương trình môn Sinh học lớp 11
cấp THPT:
Trong quá trình giảng dạy bộ môn Sinh học tại trường THPT Lạng Giang số 1,
tôi đã dạy nhiều bài thực hành và đặc biệt trong Bài 7. Thực hành thí nghiệm thoát hơi
nước và thí nghiệm về vai trò của phân bón (nằm trong chương trình Sinh học lớp 11)
tôi đã nghiên cứu rất kĩ thí nghiệm so sánh tốc độ thoát hơi nước ở hai mặt lá và thấy
rằng nếu thực hiện theo hướng dẫn như trong sách giáo khoa Sinh học lớp 11 trang 32,
33, 34 thì cần chuẩn bị và tiến hành như sau:
a) Chuẩn bị:
(1). Một chậu cây của loài cây bất kì hoặc cây mọc trong vườn trường có lá với
phiến to
(2). Cặp nhựa hoặc cặp gỗ
(3). Bản kính hoặc lam kính
(4). Giấy lọc
(5). Đồng hồ bấm giây
(6). Dung dịch côban clorua 5%
3
(7). Bình hút ẩm để giữ giấy tẩm côban clorua.
b) Nội dung và cách tiến hành:
- Dùng 2 miếng giấy lọc tẩm côban clorua đã sấy khô (có màu xanh da trời) đặt
đối xứng nhau qua 2 mặt của lá. Tiếp theo, dùng cặp gỗ hoặc cặp nhựa kẹp ép 2 bản
kính vào 2 miếng giấy này ở 2 mặt của lá tạo thành hệ thống kín
- Bấm giây đồng hồ để so sánh thời gian giấy chuyển từ màu xanh da trời sang
màu hồng ở mặt trên và mặt dưới của lá trong cùng thời gian
Học sinh thực hành theo nhóm, mỗi nhóm thí nghiệm với một cây và chọn cây ở
vườn trường để thí nghiệm
Bảng 7.1. Bảng ghi tốc độ thoát hơi nước của lá tính theo thời gian
Tên nhóm Ngày, giờ Tên cây, vị
trí của lá
Thời gian chuyển màu của
giấy tẩm coban clorua
Mặt trên Mặt dưới
Tuy nhiên, sau nhiều lần cho học sinh thực hành thí nghiệm so sánh tốc độ thoát
hơi nước qua hai mặt lá theo quy trình như hướng dẫn trong SGK thì tôi thấy có gặp
nhiều khó khăn, cụ thể là:
Thứ nhất, về dụng cụ thực hành thì hầu như các trường THPT đều chưa được
trang bị bình hút ẩm chuyên dụng trong phòng thí nghiệm nên việc giữ giấy tẩm côban
clorua ở trạng thái khô hoàn toàn (màu xanh da trời) là rất khó. Đặc biệt Việt Nam là
một nước nhiệt đới có khí hậu nóng, ẩm. Với độ ẩm cao trong không khí thì giấy lọc
tẩm côban clorua rất dễ bị ẩm trở lại và chuyển về màu hồng. Do đó tôi thấy cần phải
có thiết bị để sấy giấy tẩm côban clorua ngay trước khi thực hành.
Thứ hai, trong thao tác thực hành thí nghiệm tưởng chừng như rất đơn giản nhưng
thực sự trong lúc thực hành thí nghiệm thì học sinh lại khá lúng túng khi dùng 2 miếng
giấy lọc tẩm côban clorua đã sấy khô (có màu xanh da trời) đặt đối xứng nhau qua 2
mặt của lá. Tiếp theo, dùng cặp gỗ hoặc cặp nhựa kẹp ép 2 bản kính vào 2 miếng giấy
này ở 2 mặt của lá tạo thành hệ thống kín. Lý do là vì việc đặt 2 tấm giấy lọc để căn
4
chỉnh sao cho đối xứng nhau qua 2 mặt lá phải mất 1 khoảng thời gian. Sau đó, mới
tiếp tục đặt ép 2 bản kính vào 2 miếng giấy này ở 2 mặt của lá thì học sinh lại mất thêm
1 khoảng thời gian nữa để sắp xếp, chỉnh sao cho tạo thành 1 hệ thống kín. Và đa phần
ở khâu này học sinh đều mất khá nhiều thời gian, thậm chí nếu không khéo thì học sinh
còn bị đặt lệch làm cho 2 miếng giấy và bản kính không đối xứng nhau, hoặc đôi khi
còn có học sinh làm rơi cả giấy tẩm côban clorua ra ngoài. Cũng chính vì thao tác đó
mất nhiều thời gian căn chỉnh, trong khi đó giấy lọc tẩm coban clorua thì lại phản ứng
rất nhanh với độ ẩm trong không khí vì vậy mà kết quả thí nghiệm không đảm bảo độ
chính xác. Nếu thao tác đặt giấy và ép bản kính không nhanh thì có thể làm giấy lọc
hấp thụ hơi nước trong không khí và bị chuyển màu trước cả khi bắt đầu bấm đồng hồ
bấm giờ để quan sát kết quả thí nghiệm.
Từ những bất cập và khó khăn đó trong việc thực hành thí nghiệm so sánh tốc độ
thoát hơi nước ở hai mặt lá, tôi đã suy nghĩ rất nhiều và đưa ra sáng kiến để cải tiến về
dụng cụ thí nghiệm và một số khâu trong thao tác thí nghiệm thực hành để làm sao giáo
viên và học sinh dễ dàng trong khâu chuẩn bị và thao tác thực hành trở nên đơn giản,
nhanh chóng và chính xác. Nhờ đó mà góp phần đảm bảo nâng cao hiệu quả trong thực
hành thí nghiệm so sánh tốc độ thoát hơi nước ở hai mặt lá trong môn Sinh học lớp 11
tại trường THPT Lạng Giang số 1.
5.
Sự cần thiết phải áp dụng giải pháp sáng kiến:
5.1. Vai trò của dạy học thực hành đối với học sinh trường THPT
Quan sát và thí nghiệm là các phương pháp nghiên cứu cơ bản của khoa học tự
nhiên, của các môn khoa học thực nghiệm, trong đó có sinh học. Sinh học là một khoa
học đã và sẽ không thể phát triển được nếu không có quan sát, thí nghiệm. Quan sát và
thí nghiệm đã tạo khả năng cho các nhà khoa học phát hiện và khai thác các sự kiện,
hiện tượng mới, xác định những quy luật mới, rút ra những kết luận khoa học và tìm
cách vận dụng vào thực tiễn.
Đối với quá trình dạy học các môn khoa học tự nhiên, khoa học thực nghiệm,
quan sát và thí nghiệm cũng là phương pháp làm việc của học sinh, nhưng với học sinh
5
những bài tập quan sát hoặc các thí nghiệm được giáo viên trình bày hay do chính các
em tiến hành một cách độc lập (thực hành quan sát, thí nghiệm của học sinh) dưới sự
tổ chức, hướng dẫn của giáo viên thường để giải quyết những vấn đề đã biết trong khoa
học, rút ra những kết luận.
Thông qua quan sát, thí nghiệm, bằng các thao tác thí nghiệm và sự tư duy, phân
tích, tổng hợp, trừu tượng hóa và khái quát hóa sẽ giúp các em xây dựng các khái niệm,
khắc sâu kiến thức và vận dụng kiến thức đã học để giải thích các hiện tượng thực tế .
Bằng cách đó các em nắm kiến thức một cách vững chắc và giúp cho tư duy phát triển.
Quan sát và thí nghiệm đòi hỏi phải có những thiết bị dạy học như tranh ảnh, mô hình,
các mẫu vật tự nhiên và các phương tiện thiết bị phục vụ cho việc tiến hành các thí
nghiệm.
Quan sát và thí nghiệm không chỉ cho phép học sinh lĩnh hội tri thức một cách
sâu sắc, vững chắc mà còn tạo cho các em một động lực bên trong, thúc đẩy các em
thêm hăng say học tập. Tục ngữ có câu “Trăm nghe không bằng một thấy”, đủ nói lên
vai trò của quan sát thí nghiệm. Người Ấn Độ và người Trung Hoa cũng đã nói: “Nghe
thì quen, nhìn thì nhớ, làm thì hiểu”.
Những phân tích trên đây không chỉ cho chúng ta thấy rõ tầm quan trọng của thí
nghiệm thực hành mà còn nhấn mạnh đến phương pháp sử dụng các thí nghiệm thực
hành đó để có thể đạt được hiệu quả cao đáp ứng mục tiêu dạy học hiện nay của sự
nghiệp giáo dục.
5.2. Những yêu cầu cần thiết dạy thực hành sinh học có hiệu quả
Dạy thực hành, mục đích chính là rèn cho học sinh các kỹ năng, thao tác chân
tay, các đức tính kiên nhẫn, biết chấp nhận thử thách và tự tìm cách vượt qua các thách
thức để đạt được mục tiêu của mình. Vì vậy học sinh phải tự mình làm thí nghiệm cho
dù các thao tác ban đầu còn vụng về và có thể thất bại. Trong quá trình tiến hành thí
nghiệm học sinh cần linh hoạt vận dụng kiến thức lý thuyết đã được học để giải thích
kết quả thí nghiệm. Để kết quả thí nghiệm đảm bảo tính chính xác thì thao tác thực
hành của học sinh cần được rèn luyện để ngày càng chuẩn xác, nhanh gọn. Giáo viên