1
PHẦN 1. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lý do chọn đề tài
Giáo dục và đào tạo đã từ lâu là một yếu tố rất quan trọng, thiết yếu trong việc phát
triển của một đất nước. Không chỉ riêng ở Việt Nam, các quốc gia trên thế giới đều
lấy giáo dục làm quốc sách hàng đầu. Ở nước ta hiện nay, giáo dục và đào tạo đang là
vấn đề được nhà nước và xã hội đặc biệt quan tâm. Việc đào tạo con người – đào tạo
nguồn lực lao động đóng một vai trò hết sức quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển
kinh tế, văn hóa, xã hội. Luật Giáo Dục, điều 28.2 đã ghi ―Phương pháp Giáo Dục
phổ thong phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sang tạo của học sinh; phù hợp
với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng
làm việc theo nhóm, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động
đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập‖.
Sinh học là môn khoa học thực nghiệm, một trong những phương pháp nghiên cứu
chủ yếu là quan sát và thí nghiệm. Thí nghiệm trong dạy học sinh học có thể nghiên
cứu trên lớp, phòng thí nghiệm, vườn trường…có thể do giáo viên biểu diễn hoặc học
sinh thực hiện. Nội dung chủ yếu của chương trình Sinh học 11 là những kiến thức về
các quá trình sinh lý cơ bản như chuyển hóa vật chất và năng lượng, tính cảm ứng,
sinh trưởng và phát triển, sinh sản trong cơ thể thực vật, động vật; ảnh hưởng của các
nhân tố sinh thái lên các quá trình đó và các nguyên tắc ứng dụng vào thực tiễn sản
xuất và cuộc sống. Chính vì vật, phương pháp thực hành thí nghiệm là một trong
những phương pháp có nhiều ưu thế việc thực hiện mục tiêu đào tạo.
Mặt khác, thực tế giảng dạy sinh học ở nhà trường phổ thông hiện nay, đa số giáo
viên chưa thực sự chú trọng đến phương pháp thực hành đặc biệt là thực hành thí
nghiệm, chưa gắn việc giảng dạy lý thuyết với thực hành. Vì vậy, học sinh chưa được
tạo điều kiện để bồi dưỡng phát triển năng lực tư duy, năng lực thực nghiệm, năng lực
hoạt động tự lực, sáng tạo.
Một trong những phương hướng để gắn lí thuyết với thực hành, khắc phục thực
trạng trên, giúp học sinh nắm vững các kiến thức, kĩ năng cơ bản về lý thuyết và thực
nghiệm của môn Sinh học đó là việc sử dụng bài tập thực hành thí nghiệm trong dạy
học. Thông qua việc giải bài tập thực hành thí nghiệm, học sinh được bồi dưỡng, phát
triển năng lực tư duy, năng lực thực nghiệm, năng lực hoạt động tự lực, sáng tạo, bộc
lộ rõ khả năng sở trường, sở thích về sinh học. Như vậy, giải các bài tập thực hành thí
nghiệm là một hình thức hoạt động nhằm nâng cao chất lượng học tập, đây cũng là
một trong những biện pháp để phát hiện và bồi dưỡng những học sinh khá, giỏi về
sinh học. Mặt khác, giúp các em biết vận dụng các kiến thức sinh học vào đời sống
sản xuất đáp ứng yêu cầu giáo dục tổng hợp cho học sinh khi ra trường và tiếp tục
2
theo học ở các bậc cao hơn. Vì vậy, loại bài tập này có tác dụng toàn diện trong việc
đào tạo, nâng cao chất lượng dạy học Sinh học ở THPT.
Xuất phát từ những lý do trên, tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Thiết kế và sử dụng
bài tập thực hành thí nghiệm trong dạy học chương “Chuyển hóa vật chất và năng
lượng” phần thực vật – Sinh học 11, THPT”.
2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu thiết kế và sử dụng các bài tập thực hành thí nghiệm trong dạy học
chương ―Chuyển hóa vật chất và năng lượng‖ phần thực vật nhằm rèn luyện một số kĩ
năng tư duy thực nghiệm cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học.
3. Giả thuyết khoa học
Nếu thiết kế và sử dụng bài tập thực hành thí nghiệm phù hợp với nội dung thì sẽ
phát triển được kĩ năng tư duy thực nghiệm của học sinh, góp phần nâng cao chất
lượng dạy – học.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu lí luận và thực tiễn về bài tập thực hành thí nghiệm, vai trò và
phương pháp sử dụng bài tập thực hành thí nghiệm, hệ thống các nhóm kĩ năng nhận
thức của học sinh.
- Phân tích mục tiêu, cấu trúc và nội dung chương ―Chuyển hóa vật chất và năng
lượng‖ phần thực vật - Sinh học 11
- Nghiên cứu quy trình, kỹ thuật thiết kế bài tập thực hành thí nghiệm. Từ đó, thiết
kế hệ thống bài tập thực hành thí nghiệm nhằm rèn luyện một số kĩ năng tư duy thực
nghiệm cho học sinh trong dạy – học chương ―Chuyển hóa vật chất và năng lượng‖
phần thực vật - Sinh học 11.
- Nghiên cứu quy trình sử dụng bài tập thực hành thí nghiệm. Từ đó, thiết kế hệ
thống bài tập thực hành thí nghiệm nhằm rèn luyện một số kĩ năng tư duy thực
nghiệm cho học sinh trong dạy – học chương ―Chuyển hóa vật chất và năng lượng‖
phần thực vật – Sinh học 11.
- Thực nghiệm sư phạm để bước đầu đánh giá hiệu quả của việc sử dụng bài tập
thực hành để rèn luyện một số kĩ năng tư duy thực nghiệm của học sinh.
5. Đối tƣợng nghiên cứu
Các bài tập thực hành thí nghiệm và quy trình sử dụng trong dạy – học chương
―Chuyển hóa vật chất và năng lượng‖ phần thực vật – Sinh học 11.
6. Phƣơng pháp nghiên cứu
6.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết
3
- Nghiên cứu tổng quan các tài liệu về chủ trương, đường lối của Đảng và nhà
nước trong công tác giáo dục và đổi mới phương pháp dạy học, các tài liệu lý luận
dạy học, đặc biệt là dạy học bằng bài tập thực hành thí nghiệm làm cơ sở cho việc vận
dụng vào dạy – học chương ―Chuyển hóa vật chất và năng lượng‖ phần thực vật –
Sinh học 11.
- Nghiên cứu các tài liệu về hệ thống kĩ năng của học sinh trung học phổ thông làm
cơ sở để xác định một số kĩ năng tư duy thực nghiệm cơ bản cần rèn luyện.
- Nghiên cứu SGK Sinh học 11 và các tài liệu tham khảo về Sinh học cơ thể làm
cơ sở cho việc xác định nội dung có thể thiết kế bài tập thực hành thí nghiệm.
6.2. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Điều tra trên đối tượng học sinh, đánh giá qua thái độ trên lớp và kết quả các bài
kiểm tra
7. Phạm vi nghiên cứu
- Học sinh khối 11 các trường THPT trên phạm vi huyện nhà
8. Đóng góp của đề tài
- Thiết kế được 33 bài tập thực hành thí nghiệm và phân thành 4 nhóm tương ứng
với rèn luyện 4 kỹ năng tư duy thực nghiệm: Phân tích thí nghiệm, só sánh kết quả thí
nghiệm, phán đoán kết quả thí nghiệm và thiết kế thí nghiệm.
- Vận dụng quy trình sử dụng bài tập thực hành thí nghiệm để rèn luyện một số kỹ
năng tư duy thực nghiệm cho học sinh. Từ chỗ đơn giản hóa kiến thức, học sinh sẽ
hiểu sâu và nhớ lâu kiến thức, học sinh được thỏa sức sáng tạo theo cách riêng của
mình, giúp học sinh tự tin vào bản thân hơn và kích thích được hứng thú trong quá
trình học tập
- Rèn luyện thói quen tự nghiên cứu, tự tìm hiểu và buộc học sinh tư duy khi học
bài, hạn chế tình trạng đa số học sinh hiện nay là việc học phụ thuộc rất nhiều vào
giáo viên, học một cách thụ động, máy móc.
4
PHẦN 2: NỘI DUNG VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI
1.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI
1.1.1. Thí nghiệm và bài tập thực hành thí nghiệm
1.1.1.1. Thí nghiệm
Sinh học là môn khoa học thực nghiệm gắn liền với thí nghiệm và thực hành. Thí
nghiệm trong dạy học có thể tiến hành trên lớp, phòng thí nghiệm, vườn trường, ở
nhà,…có thể do giáo viên biểu diễn hoặc do học sinh thực hiện. Thí nghiệm vừa là
phương tiện, vừa là nguồn cung cấp kiến thức mới có vai trò quan trọng đặc biệt đối
với sự phát triển tư duy, sáng tạo của học sinh.
Vai trò của thí nghiệm trong dạy học Sinh học:
- Thí nghiệm là cầu nối giữa lý thuyết và thực tiễn
- Thí nghiệm là phương tiện duy nhất giúp học sinh hình thành kỹ năng, kỹ xảo
thực hành và tư duy khoa học
- Thí nghiệm giúp học sinh nắm vững kiến thức lí thuyết đầy đủ hơn nhờ đi sâu
tìm hiểu bản chất của các hiện tượng, quá trình sinh học.
1.1.1.2. Bài tập thực hành thí nghiệm
Trong dạy học Sinh học, bài tập thực hành thí nghiệm là những bài tập chỉ mặt kết
quả của các thí nghiệm Sinh học đang khảo sát. Các bài tập này được giải bằng cách
vận dụng tổng hợp các kiến thức lý thuyết và thực nghiệm, các kĩ năng hoạt động trí
óc và thực hành, các vốn hiểu biết về thực tiễn đời sống. Bài tập thực hành thí nghiệm
thường được sử dụng khi nghiên cứu các loại kiến thức sinh lý, sinh thái. Thông qua
hoạt động giải bài tập, học sinh tự mình khám phá ra những điều mới mẻ từ tác động
chủ ý của các em lên đối tượng thí nghiệm, qua đó kích thích hứng thú học tập, tạo sự
say mê yêu thích môn Sinh học
1.1.1.3. Vai trò của bài tập thực hành thí nghiệm
Loại bài tập này có tác dụng toàn diện trong việc đào tạo, giúp học sinh nắm vững
các kiến thức, kĩ năng cơ bản về lý thuyết và thực nghiệm của bộ môn. Các bài tập
này có thể sử dụng với nhiều mục đích, vào những thời điểm khác nhau. Thông qua
các bài tập thực hành thí nghiệm, học sinh được bồi dưỡng, phát triển năng lực tư duy,
năng lực thực nghiệm, năng lực hoạt động tự lực, sáng tạo, bộc lộ rõ khả năng, sở
trường về bộ môn.
Giải các bài tập thực hành thí nghiệm là một hình thức hoạt động nhằm nâng cao
chất lượng học tập, tăng cường hứng thú, gắn học với hành, lý luận với thực tế, kích
5
thích tính tích cực tự lực, trí thông minh, tài sáng tạo, tháo vát,… của từng học sinh.
Đây cũng là một trong những biện pháp để phát hiện ra đúng những học sinh khá, giỏi
về bộ môn.
Thông qua bài tập thực hành thí nghiệm sẽ tạo ra học sinh khả năng tổng hợp kiến
thức lý thuyết và thực nghiệm, các kĩ năng hoạt động trí óc và thực hành một cách
khéo léo, các vốn hiểu biết về vật lý, kỹ thuật và thực tế đời sống nhằm phát huy tốt
nhất khả năng suy luận, tu duy lôgic.
Với bài tập thực hành thí nghiệm, học sinh có thể đề xuất các phương án thí
nghiệm khác nhau gây ra không khí tranh luận sôi nổi.
1.1.2. Phƣơng pháp sử dụng bài tập thực hành thí nghiệm trong dạy – học Sinh
học
1.1.2.1. Sử dụng bài tập thực hành thí nghiệm trong khâu nghiên cứu bài học mới
Trong khâu nghiên cứu bài học mới, bài tập thực hành thí nghiệm được dùng như
một bài tập tình huống, bài tập nhận thức, đặt ra một vấn đề mới mà khi học xong học
sinh sẽ lĩnh hội được kiến thức mới và hình thành nên kĩ năng mới. Học sinh phải tự
mình tiến hành thí nghiệm, quan sát hiện tượng, phân tích thí nghiệm,…để rút ra kết
luận có giá trị nhận thức mới. Vai trò của giáo viên là hướng dẫn học sinh phân tích
kết quả, tìm ra mối quan hệ nhân quả bằng các câu hỏi định hướng. Bài tập này
thường đưa ra khi nghiên cứu một nội dung mới, vấn đề mới.
1.1.2.2. Sử dụng bài tập thực hành thí nghiệm trong khâu củng cố - hoàn thiện
kiến thức
Các bài tập thực hành thí nghiệm được sử dụng trong khâu hoàn thiện kiến thức
thường được tiến hành sau khâu dạy bài mới, vào cuối tiết học, giờ thực hành, ngoại
khóa, ôn tập cuối chương, cuối học kỳ hoặc ôn tập cuối năm,…
1.1.2.3. Sử dụng bài tập thực hành thí nghiệm trong khâu kiểm tra đánh giá
Công việc kiểm tra có thể thực hiện thông qua các bài tập thực hành thí nghiệm vì
vừa có tác dụng kiểm tra được kiến thức, vừa kiểm tra được kĩ năng, vừa sinh động
hấp dẫn đối với học sinh.
1.1.2.4. Những lưu ý khi sử dụng bài tập thực hành thí nghiệm
Bài tập thực hành thí nghiệm có thể dùng dưới nhiều dạng khác nhau:
Dạng 1: Bài tập yêu cầu HS sử dụng các dụng cụ thí nghiệm, hóa chất cần thiết và
đối tượng (cây, hạt…) để làm thí nghiệm.
Dạng 2: Bài tập chỉ được giải bằng lý thuyết (mang tính chất thí nghiệm tưởng
tượng hay còn gọi là thí nghiệm giấy – bút).
