1
PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
I. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Trong những năm gần đây, dạy học nói chung và dạy học địa lí nói riêng đang
đứng trước yêu cầu đổi mới cả về nội dung và phương pháp dạy học theo hướng
phát huy vai trò sáng tạo của người học, bồi dưỡng cho HS năng lực tư duy, năng
lực tự giải quyết các vấn đề nảy sinh trong học tập cũng như trong đời sống xã hội.
Để đáp ứng những yêu cầu đó, dạy học địa lí không chỉ cung cấp cho HS những
kiến thức có sẵn mà phải rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo cho HS, năng lực tự học, học
suốt đời, học mọi lúc, mọi nơi, học mà chơi, chơi mà học.
Tuy nhiên, trước một thực tế không phủ nhận được là nhiều nơi môn địa lí vẫn
chưa được các em chú trọng, cho là môn phụ, không có hứng thú học tập nên kết
quả chưa cao.
Trong điều kiện kinh tế- xã hội hiện nay, các hoạt động theo kiểu “học mà chơi,
chơi mà học” được các em học sinh phổ thông rất yêu thích. Tuy nhiên, phần lớn
các hoạt động ấy đều là hoạt động tự phát, mang tính chất ngẫu hứng, không chứa
đựng một nội dung học tập, giáo dục nào hoặc có nhưng nội dung không lành
mạnh, nhiều lúc có thể đẩy các em vào những cuộc chơi không bổ ích. Do đó việc
định hướng những trò chơi cho các em học sinh là một vấn đề cần được quan tâm
của nhà quản lý giáo dục cũng như đội ngũ các nhà giáo.
Việc xác định nội dung và phương pháp tổ chức trò chơi học tập trên thực tiễn
đã và đang là một cách thức rất hữu hiệu để khơi dậy niềm đam mê hứng thú học
tập của HS không những chỉ môn địa lí mà còn đối với tất cả các môn học khác.
Nó như một trào lưu và xu hướng tất yếu đối với sự phát triển của xã hội.
Với những lí do trên cũng như những kinh nghiệm bản thân có được trong quá
trình dạy học, tôi chọn đề tài “Xác định nội dung và phương pháp tổ chức trò chơi
học tập qua môn Địa lí 11 THPT theo định hướng phát triển năng lực” để nghiên
cứu, nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn địa lí, đồng thời làm cho
“cuộc chơi” của các em trở nên hữu ích hơn.
II. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
1. Mục đích
Xác định một số nội dung và phương pháp tổ chức trò chơi dễ thực hiện, có
hiệu quả cho học sinh THPT thông qua các tiết dạy học trên lớp, từ đó góp phần
phát triển một số năng lực cho HS, nâng cao chất lượng dạy – học Địa lí.
2. Nhiệm vụ
- Nghiên cứu những cơ sở lí luận và thực tiễn của việc xác định nội dung và
phương pháp tổ chức trò chơi học tập qua môn Địa lí 11 THPT theo định hướng
phát triển năng lực cho học sinh thông qua các hoạt động dạy học trên lớp.
- Xác định các nội dung có thể tổ chức trò chơi thông qua các tiết dạy học trên
2
lớp.
- Xác định các phương pháp dễ làm, dễ vận dụng. mang lại hiệu quả cao thông
qua tổ chức trò chơi.
III. PHẠM VI NGHIÊN CỨU
- Phương pháp tổ chức trò chơi học tập theo hướng phát triển năng lực cho học
sinh qua môn Địa lí 11.
- Vận dụng đối với học sinh trường THPT Quỳ Hợp 2 – huyện Quỳ Hợp.
IV. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU
Việc tổ chức trò chơi nói chung và trò chơi học tập nói riêng là một yêu cầu
không thể thiếu được trong thực tiễn cuộc sống cũng như trong quá trình dạy học,
nó được xem là một trong những yêu cầu cơ bản. Do vậy, việc tổ chức trò chơi học
tập ngày càng được quan tâm và đã có nhiều công trình nghiên cứu đề cập tới dưới
nhiều góc độ bộ môn khác nhau. Tuy nhiên, các tài liệu đó chỉ đề cập đến những
khái niệm, phân loại, cách thức tổ chức trò chơi theo kiểu “vận động” cho học sinh
nói chung chứ chưa đi sâu vào việc xây dựng, tổ chức trò chơi học tập với các môn
học và bài tập cụ thể.
Trên cơ sở kế thừa, phát triển các đề tài đã có, sáng kiến đi sâu vào việc xác
định được các nội dung và phương pháp cụ thể trong việc tổ chức trò chơi học tập
theo định hướng phát triển năng lực qua môn Địa lí 11 nhằm nâng cao chất lượng
dạy và học môn địa lí ở trường THPT nói chung và trường THPT Quỳ Hợp 2 nói
riêng.
V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí thuyết
Tiến hành thu thập tài liệu qua sách, báo, các văn bản liên quan đến đề tài. Trên
cơ sở đó để phân tích, tổng hợp và rút ra những vấn đề cần thiết của đề tài.
2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn
Trong quá trình nghiên cứu, bản thân sử dụng các phương pháp như: điều tra,
khảo sát, quan sát sản phẩm, tổng kết kinh nghiệm…Đó là những cơ sở cho việc
triển khai cũng như khả năng ứng dụng của đề tài.
3
PHẦN II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
CHƯƠNG I
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TỔ CHỨC TRÒ
CHƠI HỌC TẬP TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 THPT
I. NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN CHUNG VỀ TRÒ CHƠI VÀ TRÒ CHƠI HỌC
TẬP
1. Một số khái niệm chung
- Trò chơi
Trò chơi là một hình thức có cấu trúc của việc chơi đùa, thường được thực
hiện để nhằm mục đích giải trí hay vui vẻ, và đôi khi được sử dụng như một công
cụ giáo dục.
- Trò chơi học tập
+ Trò chơi học tập (giáo dục) là trò chơi được thiết kế rõ ràng với mục
đích học tập hoặc có giá trị giáo dục ngẫu nhiên hoặc thứ cấp được sử dụng trong
môi trường giáo dục để giúp mọi người tìm hiểu về một số môn học, mở rộng khái
niệm, củng cố kiến thức, hiểu một sự kiện hoặc văn hóa lịch sử hoặc luyện tập kỹ
năng, …
+ Trò chơi học tập là trò chơi có luật và nội dung cho trước, là trò chơi của sự
nhận thức, hướng đến sự mở rộng, chính xác hóa, hệ thống hóa các biểu tượng đã
có nhằm nâng cao tính tích cực của hoạt động nhận thức, phát triển năng lực trí tuệ
của HS trong lúc chơi. Trong trò chơi học tập các em giải quyết nhiệm vụ học tập
dưới hình thức chơi nhẹ nhàng, nhiệm vụ học tập được các em tiếp nhận như một
nhiệm vụ chơi.
- Phát triển năng lực
Theo Từ điển tiếng việt do tác giả Hoàng Phê chủ biên (Nhà xuất bản Đà
Nẵng. 1998) có giải thích: năng lực là: “Khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự
nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó. Phẩm chất tâm lí và sinh lí tạo
cho con người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng
cao”.
Nhà tâm lý học A.Rudich đưa ra quan niệm: năng lực đó là tính chất tâm sinh
lý của con người chi phối quá trình tiếp thu các kiến thức, kỹ năng và kỹ xảo cũng
như hiệu quả thực hiện một hoạt động nhất định. Năng lực của con người không
chỉ là kết quả của sự phát triển và giáo dục mà còn là kết quả hoạt động của các
đặc điểm bẩm sinh hay còn gọi là năng khiếu. Năng lực đó là năng khiếu đã được
phát triển, có năng khiếu chưa có nghĩa là nhất thiết sẽ biến thành năng lực. Muốn
vậy phải có môi trường xung quanh tương ứng và phải có sự giáo dục có chủ đích.
Trong tài liệu tập huấn việc dạy học và kiểm tra, đánh giá theo theo định
hướng phát triển năng lực của HS do Bộ giáo dục và Đào tạo phát hành năm 2015
4
thì “Năng lực được quan niệm là sự kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến
thức, kỹ năng với thái độ, tình cảm, giá trị, động cơ cá nhân,… nhằm đáp ứng hiệu
quả một yêu cầu phức hợp của hoạt động trong bối cảnh nhất định. Năng lực thể
hiện sự vận dụng tổng hợp nhiều yếu tố (phẩm chất của người lao động, kiến thức
và kỹ năng) được thể hiện thông qua các hoạt động của cá nhân nhằm thực hiện
một loại công việc nào đó. Năng lực bao gồm các yếu tố cơ bản mà mọi người lao
động, mọi công dân đều cần phải có, đó là các năng lực chung, cốt lõi”.
Tóm lại, dựa trên quan niệm của nhiều tác giả đưa ra ở trên có thể định nghĩa
như sau: “Năng lực là khả năng thực hiện thành công hoạt động trong một bối cảnh
nhất định nhờ sự huy động tổng hợp các kiến thức, kĩ năng và các thuộc tính cá
nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí, … năng lực của cá nhân được đánh giá
qua phương thức và khả năng hoạt động của cá nhân đó khi giải quyết các vấn đề
của cuộc sống”.
Như vậy, dạy học theo hướng phát triển năng lực là tạo điều kiện đẩy mạnh
đổi mới phương pháp và hình thức dạy học trên cơ sở tổ chức các hoạt động phát
huy tính tích cực, chủ động, khả năng tự học của HS và cách dạy của GV. Trong quá
trình dạy học GV sẽ tạo thuận lợi cho HS tự tìm tòi, khám phá kiến thức qua hoạt
động cá nhân, học tập hợp tác nhóm, lớp, tổ chức các hoạt động học tập tăng
cường các hoạt động trải nghiệm, thực hành và ứng dụng vào thực tiễn.
2. Vị trí của trò chơi học tập trong dạy học Địa lí
Trò chơi học tập vừa là nhu cầu tự thân cơ bản vừa là phương tiện góp phần
giáo dục toàn diện cho HS. Trò chơi học tập có ý nghĩa tác động trực tiếp đến việc
khai thác kiến thức, cũng như việc củng cố khắc sâu kiến thức đã học, hệ thống
hóa kiến thức và hiểu biết ở học sinh và phát triển các quá trình nhận thức như cảm
giác, tri giác, trí nhớ, tưởng tượng, tư duy, ngôn ngữ, khả năng chú ý, tạo ra hứng
thú nhận thức. Thông qua trò chơi học tập các em phải giải quyết một số nhiệm vụ
của trí tuệ như lĩnh hội kĩ năng về ngôn ngữ, chính xác hóa các kiến thức và hiểu
biết ở chúng. Chính nhiệm vụ này đặt ra yêu cầu bắt các em phải phân tích, tổng
hợp, so sánh, phân loại và khái quát.
Trong một chừng mực nhất định, trò chơi học tập vừa là phương pháp dạy học,
vừa là hình thức tổ chức dạy học đặc biệt quan trọng để phát triển năng lực tư duy
nói chung và năng lực tư duy địa lý nói riêng. Trong khi chơi, học sinh phải luôn
luôn quan sát, tưởng tượng, phân tích, đối chiếu, so sánh, tổng hợp, xác lập các
mối liên hệ địa lý. Điều đó luôn thôi thúc các em tìm ra những lời giải đáp cho
những câu hỏi lớn đã được định sẵn. Tính hấp dẫn của hành động chơi đã giúp các
em tích cực hoạt động, kích thích ngôn ngữ phát triển, trên cơ sở đó hình thành và
rèn luyện ở các em một số phẩm chất trí tuệ cần thiết cho việc tiếp thu kiến thức
mới như tính mục đích, sự nhanh trí, tính linh hoạt, óc quan sát...; rèn luyện và
phát triển các giác quan ở các em. Luật chơi quy định các hành vi chơi của người
chơi. Vì thế trong khi chơi và thông qua chơi, các em còn học được cả cách giao
tiếp với nhau, biết thống nhất hành động chơi của mình với các bạn khác. Cũng
5
chính trong trò chơi học tập các em học được cách đánh giá và tự đánh giá về kết
quả chơi của mình và các bạn khác.
Thông qua việc thiết lập các hoạt động như vậy ta thấy được rằng vị trí của trò
chơi trong dạy học địa lý là khá quan trọng. Nó là nhân tố chủ yếu hàng đầu không
thể thiếu trong các hoạt động dạy học, nó cũng là nhân tố không kém phần quan
trọng trong việc góp phần mình vào phong trào đổi mới phương pháp dạy và học
môn địa lý hiện nay ở nhà trường phổ thông – “Phương hướng đổi mới phương
pháp dạy học theo hướng lấy học sinh làm trung tâm..., trong đó người thầy giữ vai
trò tổ chức, hướng dẫn, giúp đỡ học sinh tích cực, chủ động tìm tòi, khám phá, khai
thác kiến thức mới và rèn luyện các kỹ năng địa lý”. (Trích bản tổng kết của Viện
khoa học Giáo dục Viêt Nam phối hợp với Vụ Giáo viên). Với lời trích của bản
tổng kết như vậy quả là khó thực hiện trong một khoảng thời gian quá ngắn ngủi
của một tiết học 45 phút. Nhưng với sự phối hợp tổ chức của các trò chơi học tập
chắc hẳn sẽ góp phần không nhỏ để biến tinh thần của bản tổng kết đó thành hiện
thực và được áp dụng rộng rãi.
Như vậy, việc tổ chức các trò chơi học tập có vị trí khá quan trọng trong việc
dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh; tránh
được việc sử dụng những phương pháp dạy học truyền thống một cách đơn điệu
như những năm trước đây.
3. Phân loại trò chơi học tập
Việc phân loại trò chơi một cách chính xác gặp nhiều khó khăn, các cách phân
loại trò chơi phổ biến ở nước ta hiện nay là:
- Căn cứ vào tình hình hoạt động của người chơi:
+ Trò chơi tĩnh: là những trò chơi chủ yếu đòi hỏi những thao tác trí tuệ khi
chơi.
+ Trò chơi động: là những trò chơi đòi hỏi người chơi phải sử dụng cả thao tác
trí tuệ lãn thao tác cơ thể.
- Căn cứ vào mục tiêu dạy học: Trò chơi giới thiệu bài mới, nội dung học tập
mới; Trò chơi lĩnh hội tri thức; Trò chơi hình thành và rèn luyện kỹ năng; Trò chơi
củng cố, ôn luyện kiến thức; Trò chơi kiểm tra, đánh giá kết quả học tập.
- Căn cứ vào số lượng người chơi: Trò chơi cá nhân; Trò chơi nhóm nhỏ; Trò
chơi cả lớp.
- Căn cứ vào chức năng tâm lý được huy động: Trò chơi sử dụng các giác
quan; Trò chơi sử dụng các thao tác tư duy; Trò chơi sử dụng trí tưởng tượng; Trò
chơi sử dụng ngôn ngữ.
- Căn cứ vào tình hình thực tế nội dung chơi: Trò chơi ô chữ; Trò chơi ghép
hình; Trò chơi câu đố; Trò chơi bắt chước mẫu; Trò chơi thí nghiệm, …
II. ĐẶC ĐIỂM CỦA VIỆC DẠY HỌC ĐỊA LÍ THPT
