Siam trong mối quan hệ với Trung Quốc và Nhật Bản thế kỷ XVI – XVII

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, tập 72A, số 3, năm 2012<br /> <br /> SIAM TRONG MỐI QUAN HỆ VỚI TRUNG QUỐC VÀ<br /> NHẬT BẢN THẾ KỶ XVI – XVII<br /> Lê Thị Anh Đào, Dương Thị Ánh Tuyết<br /> Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế<br /> <br /> Tóm tắt. Quan hệ Siam với Trung Quốc và Nhật Bản thế kỷ XVI, XVII là hai cặp<br /> quan hệ khá đặc biệt trong khu vực châu Á. Nếu quan hệ Siam với Trung Quốc là<br /> mối quan hệ thần phục, Siam luôn luôn là nước chịu nhượng bộ thì trong quan hệ<br /> với Nhật Bản, Siam khá bình đẳng hơn.<br /> Trên cơ sở phân tích quan hệ Siam – Trung Quốc, Siam – Nhật Bản thế kỷ XVI,<br /> XVII, bài viết bước đầu đưa ra những đối sánh về hai cặp quan hệ này. Từ đó, làm<br /> rõ hơn nữa chính sách ngoại giao của Siam trong quan hệ với các nước lớn ở trong<br /> khu vực cũng như vị trí, ảnh hưởng của các nước Trung Quốc, Nhật Bản ở châu Á<br /> vào thời kỳ cận đại.<br /> <br /> Vào thời kỳ cận đại, việc thiết lập mối quan hệ gần gũi với một nước lớn mạnh<br /> như Trung Quốc, một nước có nền hải thương phát triển như Nhật Bản sẽ có lợi cả về<br /> kinh tế lẫn chính trị cho các nước. Vì vậy, việc tạo dựng mối bang giao này luôn là sự<br /> quan tâm của các quốc gia trong khu vực Đông Nam Á trong đó có Siam (Thái Lan). Có<br /> thể nói, chính sách “thân Trung Quốc” cũng như chính sách “bình đẳng cùng có lợi với<br /> Nhật Bản” đã được nhà nước Siam quan tâm và phát huy hiệu quả trong suốt thời kỳ<br /> phong kiến, đặc biệt trong hai thế kỷ XVI và XVII.<br /> 1. Quan hệ Siam – Trung Quốc<br /> Ayutthaya (Siam) (1350 – 1767) là một vương quốc hùng mạnh ở khu vực Đông<br /> Nam Á. Trong hai thế kỷ XVI và XVII, nếu quan hệ của Siam với các nước láng giềng<br /> ở giai đoạn này diễn ra hết sức căng thẳng trên lĩnh vực chính trị - quân sự thì mối quan<br /> hệ của Siam với Trung Quốc, một nước lớn trong khu vực lại luôn dành được sự quan<br /> tâm, ưu ái của giai cấp phong kiến Siam trên cả phương diện ngoại giao lẫn thương mại.<br /> Trước thế kỷ XVI, Siam và Trung Quốc đã thiết lập quan hệ chính thức. Sau khi<br /> lên ngôi hoàng đế, Chu Nguyên Chương đã gửi bản tuyên ngôn đến các nước để loan<br /> báo về sự kiện này (1368), “nước Siam gần như là nước đầu tiên phái sứ thần tới Trung<br /> Quốc, mặc dù vùng Tây Nam Trung Quốc cho đến năm 1382 vẫn còn nằm trong tay<br /> Mông Cổ” [1;140]. Năm 1371, đoàn sứ thần của Siam đã đến kinh đô Nam Kinh, mang<br /> theo tặng phẩm và cống vật rất phong phú với lời công nhận Chu Nguyên Chương là<br /> 79<br /> <br /> Tôn chủ của nước Siam. Mối quan hệ triều cống đó đã diễn ra thường xuyên ở thời nhà<br /> Minh và được tiếp tục ở thời nhà Thanh.<br /> Vương quốc Siam nằm ở trung tâm bán đảo Trung Ấn, vị trí chiến lược của nó ở<br /> khu vực Đông Nam Á đã thu hút sự chú ý đặc biệt của triều đình nhà Minh. Minh sử có<br /> ghi rằng: “Các phiên bang to nhỏ có tới 149 nước, nước Siam gần và quan trọng hơn<br /> cả” [7;4]. Rõ ràng, không chỉ có Siam chú trọng mối quan hệ của mình với Trung Quốc,<br /> mà nhà nước phong kiến Trung Quốc cũng rất coi trọng mối quan hệ này. Đây là một<br /> trong những lý do giải thích mối quan hệ mật thiết của Siam với Trung Quốc suốt thời<br /> kỳ cận đại. Đầu thế kỷ XVI, Siam vẫn tiếp tục quan hệ với Trung Quốc dưới hình thức<br /> triều cống, phát huy hơn nữa mối quan hệ đã được định hình trước đó. Theo G. W.<br /> Skinner thì “từ năm 1500 đến năm 1579, trong vòng 80 năm có 9 lần Ayutthaya sang<br /> triều cống Trung Quốc” [6; tr. 6].<br /> Bước vào thế kỷ XVII, dưới sự trị vì của vua Narai (1656 – 1688) quan hệ Siam<br /> với Trung Quốc vẫn tiếp tục duy trì. “Trong 33 năm điều hành đất nước, vua Narai đã 5<br /> lần cử phái đoàn mang đồ cống nạp dâng lên hoàng đế Trung Quốc” [6; tr. 12]. Như<br /> vậy, Siam đã nhận thấy vị trí, sức mạnh thực sự của Trung Quốc trong khu vực, đồng<br /> thời muốn tranh thủ sự ủng hộ của Trung Quốc để bảo vệ địa vị và phát triển thế lực của<br /> mình. Do đó, về mặt quan hệ chính trị - ngoại giao, chính sách thuần phục,“thân Trung<br /> Quốc” đã trở thành nét nổi bật trong chính sách đối ngoại của Siam thế kỷ XVI – XVII.<br /> Mối quan hệ thuần phục, hòa hiếu giữa Siam và Trung Quốc thế kỷ XVI – XVII<br /> không chỉ đem lại những lợi ích chính trị, mà còn đem lại những lợi ích to lớn về kinh tế<br /> cho Siam, cũng như Trung Quốc.<br /> Từ năm 1511, khi Bồ Đào Nha chiếm Malacca và bắt đầu kiểm soát con đường<br /> ngắn nhất từ Ấn Độ đi Trung Quốc thì Siam đã có vai trò hết sức quan trọng việc buôn<br /> bán giữa các nước. Ngoài việc buôn bán những mặt hàng nhập khẩu từ bên ngoài, Siam<br /> còn tiến hành trao đổi buôn bán với thương nhân Trung Quốc một khối lượng lớn các loại<br /> hàng hóa được sản xuất ở địa phương như: thiếc, chì, diêm sinh, ngà voi, các loại gỗ quý<br /> (tô mộc, tếch), kể cả bộ da hươu và trâu. Việc buôn bán này đã góp phần mang lại cho<br /> ngành thương mại của vương quốc Siam ở thế kỷ XVI những nguồn thu nhập lớn.<br /> Theo nguồn sử liệu Trung Quốc thì bấy giờ số hàng hóa mà thuyền buôn Trung<br /> Quốc mang đến bán ở Siam đã không đáp ứng kịp nhu cầu. “Vào năm 1634, một chiếc<br /> thuyền Trung Quốc có trụ sở ở Patani (Ayutthaya) đã chở thóc gạo và gỗ từ Ayutthaya.<br /> Những mặt hàng trao đổi gồm có: 300 đến 400 chiếc gốm thô, 2000 thỏi chỉ vàng, 600<br /> chiếc nồi gang lớn, 2000 chiếc khăn len, ngoài ra còn có đồ sứ, đồ sắt và sợi tơ” [2; tr.<br /> 16 – 17]. Có thể thấy rất nhiều mặt hàng Trung Quốc được ưa chuộng ở Siam lúc đó.<br /> Đến những năm 40 của thế kỷ XVII, Trung Quốc ở vào thời kỳ chuyển giao giữa hai<br /> triều đại Minh và Thanh, điều này khiến cho việc buôn bán của Siam với Trung Quốc<br /> chịu ảnh hưởng ít nhiều.<br /> 80<br /> <br /> Vương quốc Siam nói riêng và các nước trong khu vực Đông Nam Á nói chung<br /> đã có mối quan hệ thương mại thường xuyên, truyền thống của Trung Quốc. Trong<br /> nhiều thập kỷ, Siam là một trong những nước ở Đông Nam Á tích cực trong việc quan<br /> hệ thương mại với Trung Quốc. Quan hệ thương mại của Siam với Trung Quốc đã tiếp<br /> tục phát triển vào những năm cuối thế kỷ XVIII và nửa đầu thế kỷ XIX dưới thời kỳ 3<br /> vị vua đầu của triều đại Rama. Tuy nhiên, trong quan hệ với Trung Quốc trên mọi<br /> phương diện, Siam luôn biết cách tranh thủ sự ủng hộ từ phía chính quyền Trung Quốc,<br /> nhún nhường, thuần phục để tạo ra một ưu thế cho riêng mình. Bởi lẽ không đơn giản<br /> khi Trung Quốc luôn nuôi dưỡng tư tưởng bành trướng và vị trí chiến lược của Siam<br /> cũng rất quan trọng trong khu vực.<br /> 2. Quan hệ Siam – Nhật Bản<br /> Khác với một số nước trong khu vực, quan hệ Siam – Nhật Bản được xây dựng<br /> trên cơ sở sự gắn kết chặt chẽ của đồng thời ba nhân tố: ngoại giao, thương mại và hoạt<br /> động quân sự trong suốt thời kỳ Siam nhất là trong hai thế kỷ XVI - XVII.<br /> Vào thế kỷ XV – XVI, mặc dù cuộc chiến tranh đoạt quyền lực và đất đai giữa<br /> các lãnh chúa đang diễn ra hết sức quyết liệt nhưng kinh tế Nhật Bản vẫn có nhiều bước<br /> phát triển rõ rệt. Vào thời gian này, cùng với việc tiếp tục duy trì mối quan hệ truyền<br /> thống với Trung Quốc và Triều Tiên thì Ryukyu (một bộ phận thuộc lãnh thổ Nhật Bản)<br /> còn mở rộng quan hệ đến một số quốc gia Đông Nam Á, trong đó có vương quốc Siam.<br /> Sau khi Bồ Đào Nha chiếm Malacca (1511), do bị các tàu buôn phương Tây cạnh trạnh<br /> và uy hiếp bằng vũ lực, hoạt động buôn bán của Ryukyu bị suy giảm nhanh chóng, và<br /> “sau chuyến đi cuối cùng đến Siam năm 1570, mọi liên hệ giữa Ryukyu với Đông Nam<br /> Á căn bản cũng chấm dứt” [4; tr. 107].<br /> Sau một thời gian gián đoạn, đến thời vua Naresuen (1590 – 1605) quan hệ Siam<br /> – Nhật Bản lại được khôi phục. Vua Naresuen sau khi giành được quyền độc lập thực sự<br /> về chính trị đã phát triển các mối bang giao với các quốc gia trong khu vực. Quan hệ<br /> ngoại giao giữa Siam và Nhật Bản được chính thức xác lập dưới thời vua Agathorasot<br /> (1605 – 1609) và ở Nhật Bản đó là thời kỳ cầm quyền của tướng quân Tokugawa Ieyasu<br /> (1542 – 1616).<br /> Dưới thời Prasart Thong (1629 – 1656), nền kinh tế Siam rất phát triển, nhất là<br /> ngoại thương. Trong lĩnh vực đối ngoại, chính sách của Prasart Thong cơ bản là từ chối các<br /> cuộc chiến tranh làm kiệt quệ đất nước, ngăn cản sự phát triển nền thương mại của Siam.<br /> Ngay trong những năm cầm quyền, ông đã gửi các sứ đoàn của mình với những đề nghị hòa<br /> bình tới Nhật Bản, Indonesia…<br /> Như vậy, trong hai thế kỷ XVI – XVII, quan hệ chính trị - ngoại giao giữa Siam<br /> – Nhật Bản luôn diễn ra tốt đẹp. Đây là mối quan hệ bình đẳng đôi bên cùng có lợi. Về<br /> phía Siam, các triều đại Siam đã luôn tỏ thái độ tích cực, sự thiện chí trong quan hệ với<br /> Nhật Bản, nhằm tăng cường các mối quan hệ khác với vương quốc biển này, nhất là<br /> 81<br /> <br /> hoạt động thương mại. Về phía Nhật Bản, tuy nội bộ Nhật Bản lúc này có nhiều “vấn<br /> đề” nhưng trong quan hệ với các nước Đông Nam Á, nhất là Siam, Nhật Bản đã luôn cố<br /> gắng duy trì tốt đẹp. Từ quan hệ chính trị tốt đẹp dẫn đến sự tăng cường hơn nữa giữa<br /> Siam và Nhật Bản trong quan hệ thương mại trong thế kỷ XVI – XVII.<br /> Trên cơ sở kinh nghiệm và hệ thống thương mại của thương nhân Ryukyu trước đây,<br /> các thương gia Nhật Bản đã đến buôn bán, trao đổi hàng hóa với Siam. Với chủ trương đối<br /> ngoại tương đối rộng mở, những năm cuối thế kỷ XVI đầu thế kỷ XVII, thuyền buôn<br /> Nhật Bản ngày càng xuất hiện nhiều ở Đông Nam Á. Tại Siam, các thương gia Nhật<br /> Bản đã lập cơ sở buôn bán của mình ở Ayutthaya và Patani. Về phần mình, triều đình<br /> Siam ngày càng nhận thức rõ hơn về tầm quan trọng trong quan hệ với Nhật Bản: “Năm<br /> 1599, một đoàn ngoại giao đã được cử đến Nhật Bản để thiết lập quan hệ thương mại.<br /> Ba năm sau, một phái đoàn bộ ngoại giao khác lại được cử đến Edo” [3; tr. 211 – 212].<br /> Năm 1621, triều đình Siam đã phái đại diện ngoại giao mang quốc thư và cống phẩm<br /> đến Edo, nội dung bức thư khẳng định: “triều đình Siam sẵn sàng tạo những điều kiện<br /> thuận lợi nhất cho thương nhân Nhật Bản đến buôn bán” [3; tr. 213].<br /> Trong thời gian 1633 – 1636, chính quyền Edo từng bước tiến hành chính sách<br /> đóng cửa. Tuy nhiên, quan hệ giữa Nhật Bản và Siam vẫn được duy trì. Mặc dù các<br /> Shuinsen không được phép đi ra nước ngoài nhưng thuyền buôn Trung Quốc, Hà Lan…<br /> vẫn có thể thông thương với Nhật Bản. Do nằm ngoài trọng tâm của chính sách tỏa quốc<br /> nên khi nguồn hàng nhập trực tiếp từ Nhật Bản bị đình trệ, Siam đã chủ động cử nhiều<br /> đoàn thương thuyền đến Nagasaki, “trong vòng 53 năm (1647 – 1700), có tổng cộng<br /> 130 thuyền buôn của Siam đến Nhật Bản” [3; tr. 217]. Như vậy, bình quân mỗi năm có<br /> hơn 2 thuyền buôn đến Nhật Bản của Siam. So với các quốc gia Đông Nam Á khác thì<br /> “sự xuất hiện thường xuyên các thuyền buôn Siam ở Nhật Bản trong thời kỳ tỏa quốc có<br /> thể coi là một hiện tượng dị biệt. Điều đó cho thấy sức hấp dẫn của thị trường Nhật Bản<br /> cũng như bản tính chủ động của chính quyền và thương nhân Thái” [3; tr. 217].<br /> Sau khi Nhật Bản thực hiện chính sách đóng cửa, quan hệ thương mại giữa Siam<br /> và Nhật Bản giảm so với trước. Đến cuối thế kỷ XVII, tình hình trong nước tương đối<br /> ổn định, Mạc phủ Edo đã phần nào nới lỏng chính sách tỏa quốc và cho phép một số<br /> thương thuyền các nước đến buôn bán. Trong đó có vương quốc Siam, “thuyền buôn<br /> của Siam đã đến Nhật Bản sáu lần vào các năm: 1680, 1687, 1693, 1716, 1718 và<br /> 1745” [3; tr. 223]. Siam thường bán, trao đổi với Nhật Bản các mặt hàng như da động<br /> vật, gỗ quý, chì, thiếc, sừng tê giác, tổ yến… chủ yếu dựa vào việc khai thác tiềm năng<br /> của tự nhiên; những mặt hàng mà thương nhân Nhật Bản bán ở Siam chủ yếu là bạc,<br /> đồng, sắt, lưu huỳnh và một số sản phẩm thủ công.<br /> Quan hệ Siam – Nhật Bản thế kỷ XVI – XVII là sự kết hợp chặt chẽ đồng<br /> thời 3 yếu tố: ngoại giao, thương mại và hoạt động quân sự. Đây là điểm đặc biệt<br /> trong lịch sử Siam thời trung đại mà ở quốc gia Đông Nam Á khác cùng thời không<br /> có. Thời gian đầu ở Siam, thương nhân Nhật Bản chưa thực sự có “chỗ đứng” nhưng<br /> 82<br /> <br /> “nhờ có những ảnh hưởng về quân sự mà Nhật Bản đã từng bước xác lập được vị trí<br /> của mình ở Siam” [3; tr. 211].<br /> Dưới thời vua Song Tham (1620 – 1628), các binh sĩ Nhật Bản đã gây nên một<br /> vụ náo loạn ở kinh đô. Mặc dù đã có sự nổi dậy của người Nhật ở Siam chống lại triều<br /> đình Siam vào đầu thế kỷ XVII, nhưng chỉ là một vài mâu thuẫn nhỏ của một nhóm<br /> người Nhật chứ chưa phải là một mâu thuẫn lớn giữa chính quyền hai nước Siam – Nhật<br /> Bản, nên không ảnh hưởng nhiều đến quan hệ Siam – Nhật Bản. Biểu hiện rõ nhất của<br /> quan hệ Siam – Nhật Bản về hoạt động quân sự là sự liên minh Siam – Nhật chống Tây<br /> Ban Nha năm 1624. Năm 1624, xuất phát từ mâu thuẫn trong buôn bán, “thuyền buôn<br /> Tây Ban Nha gồm 200 người do thuyền trưởng Don Fernando De Silva đã bị liên quân<br /> Siam – Nhật tấn công” [3; tr. 214].<br /> Như vậy, trên cơ sở kế thừa mối quan hệ truyền thống trước đó, đến thế kỷ XVI<br /> – XVII, quan hệ Siam – Trung Quốc, Siam – Nhật Bản đã phát triển hơn so với trước.<br /> Trong quan hệ Siam – Trung Quốc, Siam đã kế thừa và phát huy chính sách thân Trung<br /> Quốc từ thời Sukhothay. Dưới thời nhà Minh cũng như nhà Thanh, Siam đã luôn sang<br /> Trung Quốc triều cống để tỏ lòng thần phục Thiên triều. Kết quả là Siam đã nhận được<br /> sự ưu ái của các vương triều Trung Quốc về chính trị, ngoại giao cũng như thương mại.<br /> Không giống như Trung Quốc, quan hệ giữa Siam và Nhật Bản tỏ ra bình đẳng hơn<br /> “giữa hai quốc gia có chủ quyền”. Mặc dù đan xen nhiều yếu tố và chịu nhiều áp lực từ<br /> các nước tư bản phương Tây, nhưng quan hệ Siam – Nhật Bản thời kỳ này vẫn đạt được<br /> “sự thân thiện vừa đủ” để cả hai quốc gia có thể phát triển kinh tế đối ngoại của mình.<br /> 3. Những đối sánh về quan hệ Siam -Trung Quốc, Siam - Nhật Bản thế kỷ XVI – XVII<br /> Quan hệ Siam với hai nước lớn trong khu vực là Trung Quốc, Nhật Bản thể hiện<br /> rõ những điểm tương đồng và khác biệt. Điểm tương đồng cơ bản ở đây là:<br /> Thứ nhất, tính tích cực, chủ động của Siam trong quan hệ với Trung Quốc và<br /> Nhật Bản. Đối với Trung Quốc, đây là đối tượng chủ yếu của Siam trong việc phát triển<br /> ngoại giao và ngoại thương. Khi Chu Nguyên Chương (1368 – 1398) sáng lập ra triều<br /> đại mới – triều Minh, bắt đầu gửi tới các nước láng giềng những tuyên bố thông báo về<br /> sự kiện này thì nước Siam gần như là nước đầu tiên phái sứ thần tới. Điều này còn biểu<br /> hiện ở sự duy trì việc gửi các đoàn sứ thần sang Trung Quốc từ đầu thế kỷ XVI của<br /> Siam. Đối với Nhật Bản, cứ sau mỗi lần Nhật Bản cử đoàn đến Siam thì Siam đã phản<br /> hồi một cách tích cực. Đến thời Prasart Thong (1629 – 1656), quan hệ Siam – Nhật Bản<br /> đã được nâng lên một mức cao hơn, bởi Prasart Thong luôn chủ trương “hòa bình và<br /> hữu nghị” với Nhật Bản. Trước đó, dưới thời vua Song Tham (1620 – 1628), các binh sĩ<br /> Nhật Bản ở Siam đã gây nên các vụ náo loạn ở kinh đô, nhưng năm 1621 vua Song<br /> Tham vẫn cử đại diện ngoại giao mang quốc thư và cống phẩm đến Edo và nhắn gửi<br /> thông điệp rằng triều đình Siam sẵn sàng tạo điều kiện thuận lợi nhất cho thương nhân<br /> Nhật Bản.<br /> 83<br /> <br />