Sính lễ trong hôn nhân của người Hnông Gar ở Lâm Đồng

SÍNH LEÃ TRONG HOÂN NHAÂN CUÛA NGÖÔØI MNOÂNG GAR ÔÛ LAÂM ÑOÀNG<br /> <br /> Phaïm Thanh Thoâi<br /> <br /> Khi tieán haønh nhieàu ñôït ñieàn daõ daân toäc hoïc taïi ñòa baøn caùc toäc ngöôøi baûn ñòa<br /> ôû tænh Laâm Ñoàng, chuùng toâi ñaëc bieät quan taâm nghieân cöùu nhöõng chuyeån ñoåi trong caáu<br /> truùc xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Cil1. Nhöng cuoái naêm 2005, toâi cuøng nhaø nghieân cöùu<br /> Honda Mamôru (Tröôøng Ñaïi hoïc ToYo, Nhaät Baûn) coù dòp nghieân cöùu tham döï nhöõng<br /> nghi leã hoân nhaân taïi moät coäng ñoàng ngöôøi ñang soáng gaàn keà vôùi coäng ñoàng ngöôøi Cil<br /> vaø coù toäc danh töï nhaän laø Mnoâng Gar ôû xaõ Ñaï Mroâng, huyeän Ñam Roâng, tænh Laâm<br /> Ñoàng.<br /> Qua nghieân cöùu tham döï nhöõng nghi leã hoân nhaân vaø heä thoáng thaân toäc ôû coäng<br /> ñoàng toäc ngöôøi naøy, chuùng toâi ñaõ ghi nhaän ñöôïc nhieàu tö lieäu daân toäc hoïc thuù vò.<br /> Trong baøi vieát naøy, chuùng toâi coá gaéng giôùi haïn ñeå trình baøy ñaëc ñieåm sính leã trong<br /> hoân nhaân cuûa ngöôøi Mnoâng Gar hieän nay. Caùc khía caïnh veà noäi dung, chöùc naêng vaø<br /> caùc yù nghóa cuûa sính leã trong hoân nhaân cuûa coäng ñoàng Mnoâng Gar seõ ñöôïc xem xeùt<br /> trong boái caûnh kinh teá, vaên hoaù, xaõ hoäi ñöông ñaïi taïi ñòa phöông.<br /> 1. Ñaëc ñieåm kinh teá -xaõ hoäi vaø hoân nhaân cuûa ngöôøi Mnoâng Gar ôû Laâm Ñoàng<br /> ÔÛ Laâm Ñoàng, coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng Gar cö truù chuû yeáu taïi huyeän Ñam<br /> 2<br /> Roâng vaø ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu ñoàng thuaän ñaây laø nhoùm ñòa phöông cuûa toäc<br /> ngöôøi Mnoâng, thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme. Huyeän Ñam Roâng ñeán nay coù cô<br /> sôû haï taàng kinh teá yeáu keùm, ñöôïc Chính phuû ñaàu tö voán phaùt trieån theo Chöông trình<br /> 135/CP trong gaàn 10 naêm qua, taïi caùc xaõ cuûa huyeän. Nhöõng coäng ñoàng ngöôøi coù soá<br /> löôïng daân cö ñoâng vaø ñònh cö laâu ñôøi nhaát taïi ñòa baøn 8 xaõ cuûa huyeän Ñam Roâng xöa<br /> nay laø ngöôøi Cil, Ma,ï K’ho vaø M’noâng.<br /> Rieâng taïi xaõ Ñaï Mroâng, ñaàu naêm 2006 coù 99% daân cö laø ñoàng baøo daân toäc ít<br /> ngöôøi, vôùi toång soá hoä laø 603hoä, coù 3459 nhaân khaåu. Caùc toäc danh coù soá löôïng daân cö<br /> ñoâng ñöôïc chính quyeàn xaõ ghi nhaän laø M’noâng vaø Cil. Rieâng ngöôøi Mnoâng noùi chung3<br /> ñoâng nhaát, naêm 2006 coù 475 hoä vaø 2679 khaåu; ñònh cö taïi 5/6 thoân cuûa xaõ goàm Lieâng<br /> Kraêc I, Lieâng Kraêc II, Tu La, Ña Xeá, vaø Ñaï La. Coäng ñoàng ngöôøi Cil, coù 120 hoä vôùi<br /> <br /> <br /> ThS, NCS chuyên ngành Nhân học<br /> 1<br /> Cil laø chöõ ghi theo Chöùng Minh Thö vaø cuõng laø chöõ ghi cuûa ngöôøi daân taïi ñòa phöông. Theo Toång Cuïc<br /> Thoáng keâ Vieät Nam (1979), coäng ñoàng ngöôøi naøy ñöôïc ghi laø Côho-Chil vaø coi ñaây laø nhoùm ñòa phöông cuûa toäc<br /> ngöôøi Côho.<br /> Huyeän Ñam Roâng ñöôïc thaønh laäp thaùng 12 naêm 2003, bao goàm dieän tích cuûa 3 xaõ vuøng saâu cuûa huyeän Laïc<br /> 2<br /> <br /> Döông vaø 5 xaõ vuøng saâu cuûa huyeän Laâm Haø. Theo thoáâng keâ naêm 2006 cuûa huyeän Ñam Roâng, coäng ñoàng ngöôøi<br /> Mnoâng (noùi chung) coù khoaûng 1.250 hoä, vôùi hôn 7.600 nhaân khaåu, ñònh cö chuû yeáu taïi 4 xaõ Ñaï Mroâng, Ñaï Toâ ng,<br /> Ñaï Sal vaø Roâmen. ÔÛ phaïm vi tænh Laâm Ñoàng, soá lieäu thoáng keâ vaøo naêm 1997 coù 15.531 ngöôøi coù toäc danh Mnoâng.<br /> 3<br /> Khi nghieân cöùu veà heä thoáng thaân toäc ôû töøng doøng hoï, coù nhieàu hoä gia ñình ñaõ töï nhaän toäc danh cuûa mình laø<br /> Mnoâng Cil (xin löu yù: söï khaùc nhau nhö theá naøo giöõa nhoùm ngöôøi ñöôïc goïi laø Mnoâng Gar vaø Mnoâng Cil ñeán nay<br /> chöa ñöôïc nhaø nghieân cöùu naøo trình baøy cuï theå)<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> 742 nhaân khaåu, taäp trung ôû thoân Ñaï Teá. Coøn ngöôøi Kinh (Vieät) taïi xaõ Ñaï Mroâng coù 8<br /> hoä, vôùi 38 nhaân khaåu, cö truù raûi raùc taïi caùc ngaõ ba ñöôøng giöõa caùc thoân trong xaõ, laøm<br /> ngheà mua baùn haøng hoaù. Theo thoáng keâ cuûa chính quyeàn xaõ (2006), coäng ñoàng Mnoâng<br /> ôû Ñaï Mroâng chuû yeáu theo ñaïo Thieân Chuùa (gaàn 400 hoä), Tin Laønh (hôn 50 hoä).<br /> Veà kinh teá, hoaït ñoäng saên baét vaø haùi löôïm khoâng coù vai troø troïng yeáu. Phöông<br /> thöùc baãy thuù, giaêng löôùi baét caù hay haùi löôïm caùc loaïi rau, cuû, quaû treân röøng, chæ goùp<br /> phaàn laøm phong phuù theâm caùc böõa aên haøng naøy. Hieän nay hoaït ñoäng möu sinh baèng<br /> vieäc troàng troït thaâm canh (coå truyeàn laø troàng troït quaûng canh) vaø chaên nuoâi caùc loaïi<br /> gia suùc, gia caàm (laøm chuoàng vaø thaû roâng) môùi laø troïng yeáu. Coäng ñoàng Mnoâng Gar ôû<br /> Ñaï Mroâng hieän coù 4 loaïi caây troàng chuû yeáu: vôùi ñaát vöôøn xung quanh caên nhaø ôû ñöôïc<br /> troàng caây ñieàu vaø caø pheâ1; ñaát ruoäng nöôùc troàng hai vuï luùa; ñaát raãy (ñoài vaø ven röøng)<br /> troàng baép, caø pheâ vaøcaùc loaïi luùa teû, neáp (coù xen canh caùc loaïi khoai, ñaäu…). Vôùi chaên<br /> nuoâi naêm 2006: toaøn xaõ coù 7 con traâu, 637 con boø, hôn 700 con heo vaø hôn 2400 con<br /> gia caàm (gaø, vòt). Xaõ Ñaï Mroâng ñeán nay ñaõ coù traïm y teá, tröôøng maàm non vaø tieåu hoïc,<br /> coù ñieän vaø ñieän thoaïi, ñaëc bieät laø ñöôøng giao thoâng traûi nhöïa chaïy ñeán trung taâm<br /> huyeän vaø thoâng vôùi tuyeán quoác loä 27 ñi saân bay Lieân Khöông, Tp. Ñaø Laït hay Tp.<br /> Buoân Ma Thuoät (Ñaéc Laéc).v.v<br /> Veà toå chöùc xaõ hoäi, maëc duø döôùi cô quan haønh chính caáp xaõ laø coù caáp thoân2 quaûn<br /> lyù, nhöng trong coäng ñoàng Mnoâng Gar cuõng luoân ghi nhaän söï toàn taïi cuûa caùc bon vaø<br /> vai troø xaõ hoäi cuûa caùc giaø laøng (kwang bon) taïi khu vöïc ñònh cö cuûa mình. Moät soá teân<br /> bon vôùi caùc “ranh giôùi” cuï theå ñang ñöôïc löu truyeàn maø coäng ñoàng Mnoâng Gar ôû thoân<br /> Ñaï La, xaõ Ñaï Mroâng ghi nhaän nhö Dar hoá, Trang Yuk (Krang Yu), Lieâng Dang (Rô<br /> Yong Döng).v.v<br /> Vôùi doøng hoï (mpol), duø ñaõ khaûo saùt treân dieän roäng, nhöng ñeå khaúng ñònh ñöôïc<br /> teân doøng hoï naøo chæ coù rieâng cuûa coäng ñoàng Mnoâng Gar maø khoâng coù ôû coäng ñoàng<br /> ngöôøi “Cô ho-Laïch”, “Cô ho- Chil” hay “Mnoâng- Cil” laø raát khoù khaên. ÔÛ ñaây, chuùng<br /> toâi chæ ghi nhaän moät soá doøng hoï maø baûn thaân nhöõng ngöôøi Mnoâng Gar töï nhaän ñoù laø<br /> nhöõng doøng hoï (mpoâl) coù trong coäng ñoàng cö daân mình. Cuï theå coù caùc doøng hoï (mpol)<br /> nhö: Kon Yông, Kraê Jaên, Ñaï Chaét, N’Toâl, N’Tôr, Dông Jri, N’Ôm, Rô OÂng, N’Du, Pang<br /> Ting, Sroá, Tría, Boâng Nhieâng, Rô Jeâ, Rô Lieâng, .v.v<br /> Veà ñaëc ñieåm hoân nhaân, ngöôøi Mnoâng Gar hieän vaãn coøn baûo löu vaø thöïc haønh<br /> nhieàu ñaëc tính vaên hoùa truyeàn thoáng töø cheá ñoä thò toäc maãu heä. Hoân nhaân theo nguyeân<br /> taéc ngoaïi hoân doøng meï. Hoân nhaân con (trai) coâ vaø con (gaùi) caäu theo truyeàn thoáng ñeán<br /> nay vaãn öa thích. Sau hoân nhaân, theo mong ñôïi (cuõng coù ngoaïi leä) thì ngöôøi con trai<br /> (choàng) phaûi veà cö truù beân nhaø vôï. Trong coäng ñoàng Mnoâng Gar caám kî tuyeät ñoái<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> Theo UÛy ban nhaân daân xaõ Ñaï Mroâng 2006, toång dieän tích ñaát troàng ñieàu vaø caø pheâ toaøn xaõ tính ñeán thôøi ñieåm<br /> 2006 laø 208ha; toång dieän tích röøng giao khoaùn cho 182 hoä cuûa xaõ (coù caû hoä ngöôøi Cil) tham gia quaûn lyù laø 3710 ha.<br /> 2<br /> Veà toå chöùc haønh chính thoân goàm coù: tröôûng vaø phoù thoân, maët traän thoân, tröôûng vaø phoù coâng an thoâ n, tröôûng vaø<br /> phoù phuï nöõ thoân, tröôûng vaø phoù Bí thö chi boä thoân,.v.v.<br /> <br /> <br /> <br /> 2<br /> vieäc keát hoân giöõa 2 ngöôøi nam nöõ coù cuøng hoï trong cuøng bon1 hay nhöõng hoï khaùc<br /> nhau nhöng tröôùc xöa ñaõ töøng aên traâu (sa rpu) keát nghóa2.<br /> Khoâng phaûi nam nöõ khaùc doøng hoï naøo cuõng ñöôïc laáy nhau, maø töø xöa trong<br /> coäng ñoàng ñaõ löu truyeàn vieäc caám kî moät soá ngöôøi thuoäc doøng hoï naøy seõ khoâng ñöôïc<br /> laáy ngöôøi mang hoï kia. Thöïc teá ôû Ñaï Mroâng, ngöôøi mang hoï Kon Yông khoâng ñöôïc<br /> laáy ngöôøi mang hoï N’Du hay Dông Jri; ngöôøi coù hoï Ntôr khoâng laáy ñöôïc ngöôøi coù hoï<br /> Rô OÂng;.v.v Coù nhieàu caùch giaûi thích veà nguyeân taéc caám kî naøy, coù yù kieán cho raèng<br /> nhöõng ngöôøi mang hoï ñoù coù cuøng nguoàn goác, hoaëc hoï naøy ñaõ töøng keát hoân vôùi doøng<br /> hoï kia nhöng trong quaù trình keát hoân vaø sau ñoù aên ôû khoâng coù tình coù nghóa vôùi nhau<br /> neân oâng baø xöa ñaõ caám hoaëc coù nhöõng doøng hoï xöa kia ñaõ laøm leã keát nghóa, neáu laáy<br /> nhau seõ bò seùt ñaùnh hay laøm aên khoâng ñöôïc, gaây baát oån cho coäng ñoàng.v.v<br /> Hieän nay, vieäc keát hoân cuûa caùc nam nöõ töï tìm hieåu vôùi nhau tröôùc ñaõ nhieàu,<br /> nhöng caùc nghi leã hoân nhaân vaãn phaûi qua ngöôøi mai moái vaø vai troø cuûa caùc oâng caäu<br /> (anh hoaëc em ruoät cuûa meï) vaãn raát quan troïng. Coù theå noùi, nam nöõ thanh nieân ôû coäng<br /> ñoàng Mnoâng Gar hieän coù phaïm vi (doøng hoï vaø ñòa phöông) löïa choïn ñoái töôïng keát hoân<br /> roäng raõi hôn nhieàu. Nhieàu hoä trong coäng ñoàng Mnoâng Gar (laãn Mnoâng Cil) ôû ñaây ñaõ<br /> coù quan heä sui gia vôùi caùc gia ñình vaø doøng hoï taïi caùc huyeän khaùc nhö Laâm Haø, Laïc<br /> Döông hay taïi huyeän Laék (Ñaéc Laéc).v.v.<br /> Veà nghi leã hoân nhaân, so vôùi nhöõng tö lieäu hoài coá veà caùc nghi leã hoân nhaân xöa,<br /> thì hieän nay caùc nghi leã hoân nhaân ôû ngöôøi Mnoâng Gar ñaõ coù nhöõng thay ñoåi ñaùng keå,<br /> deã nhaän thaáy nhaát laø veà caùc böôùc vaø hình thöùc toå chöùc. Moät soá nghi leã ñaõ ñöôïc löôïc<br /> boû vaø cuõng coù nhöõng nghi leã ñöôïc bieán ñoåi caû veà hình thöùc laãn noäi dung, leã cöôùi taïi<br /> nhaø gaùi thöôøng theo nghi thöùc toân giaùo (ñaïoThieân chuùa hoaëc Tin Laønh). ÔÛ ñaây, chuùng<br /> toâi khoâng trình baøy ñaày ñuû caùc nghi leã maø taäp trung vaøo noäi dung chính laø ñaëc ñieåm<br /> sính leã. Baøi vieát chæ neâu leân ñöôïc moät soá nghi leã hoân nhaân “khoâng theå thieáu” cuûa<br /> ngöôøi Mnoâng Gar hieän nay. Ñoù laø caùc nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi vaø cöôùi taïi nhaø trai.<br /> Caùc nghi leã naøy laø “dòp” ñeå sính leã (vaø quaø taëng) cuûa hai gia ñình vaø hoï haøng ñöôïc<br /> hieän dieän vaø chuyeån trao.<br /> 2. Sính leã trong hoân nhaân cuûa ngöôøi Mnoâng Gar ôû Laâm Ñoàng<br /> Tröôùc heát, vieäc thoáng nhaát moät soá khía caïnh veà noäi haøm cuûa ngoân töø sính leã laø<br /> caàn thieát. Sính leã, neáu ñöôïc hieåu laø caùc leã vaät cuûa nhaø trai ñem ñeán nhaø gaùi trong nghi<br /> leã keát hoân (cöôùi) thì chöa ñöôïc thoûa ñaùng trong tröôøng hôïp nghieân cöùu naøy. ÔÛ<br /> ñaây, sính leã ñöôïc coi laø nhöõng hieän vaät coù giaù trò kinh teá laãn phi kinh teá, ñöôïc duøng ñeå<br /> trao ñoåi, bieáu taëng hay traû nôï dieãn ra trong suoát quaù trình toå chöùc caùc nghi leã hoân nhaân<br /> <br /> 1<br /> Moät giaø laøng thoân Ñaï La noùi raèng, neáu cuøng hoï nhöõng ôû bon khaùc, nôi khaùc maø nhöõng ngöôøi trong doøng hoï khoâng<br /> nhaän ra nhau thì cuõng coù theå keát hoân ñöôïc, nhöng thöïc teá coù raát ít tröôøng hôïp keát hoân cuøng hoï nhö vaäy.<br /> 2<br /> Theo giaø laøng ôû xaõ Ñaï Mroâng: ngöôøi coù hoï (mpol) Ntoâl khoâng laáy ñöôïc ngöôøi coù hoï Tría, do ñöôïc löu truyeàn raèng<br /> tröôùc ñaây toå tieân cuûa hai doøng hoï naøy ñaõ laøm leã keát nghóa anh em vaø nguyeàn seõ khoâng bao giôø cheâ bai, ñaùnh nhau<br /> hay cuõng khoâng ñöôïc cöôùi nhau maø xem nhau nhö hoï haøng ruoät thòt (leã keát nghóa xöa luoân coù ñaâm traâu, uoáng röôïu<br /> caàn, ñaùnh ñoân la,thoåi kheøn (loaïi 6 oáng) môøi caùc giaø laøng ñaïi dieän caùc bon vaø doøng hoï khaùc ñeán aên uoáng vaø laøm<br /> chöùng.<br /> <br /> <br /> <br /> 3<br /> cho ñoâi nam nöõ cuûa/giöõa hai gia ñình vaø laãn nhöõng ngöôøi thaân thuoäc trong doøng hoï.<br /> Sính leã coøn ñöôïc xem xeùt ôû nhieàu khía caïnh vaø giaû ñònh raèng: söï hieän dieän, chuyeån<br /> trao cuûa caùc sính leã trong hoân nhaân luoân phaûn aùnh ñaäm neùt caùc ñaëc tính vaên hoùa, kinh<br /> teá, xaõ hoäi coå truyeàn laãn ñöông ñaïi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng Gar ôû Laâm Ñoàng.<br /> Cho ñeán nay, nhöõng tö lieäu daân toäc hoïc lieân quan ñeán hoân nhaân vaø gia ñình<br /> cuûa coäng ñoàng toäc ngöôøi Mnoâng taïi tænh Laâm Ñoàng (vaø Ñaêk Noâng, Ñaék Laék) laø<br /> khoâng ít. Töø ñaàu theá kyû XX ñeán nhöõng naêm 1980, caùc nghieân cöùu quan saùt tham döï<br /> hoaëc “phoûng vaán tö lieäu hoài coá” ñaõ ghi nhaän raát cô baûn vaø chung nhaát nhöõng “leã vaät<br /> ñöôïc trao ñoåi” trong hoân nhaân cuûa ngöôøi Kôho vaø Mnoâng1. Caùc hieän vaät chuyeån trao<br /> ñöôïc ghi nhaän coù trong caùc nghi leã hoân nhaân xöa, nhö: rpu-traâu, ndro-boø, cing-ñoøn la,<br /> yang tô nôm-cheù röôïu caàn, sur- heo, ier-gaø, Joâluï- toâ, ui sraên-vaûi thoå caåm, peh- dao,<br /> wir-xaøgaït, waên-cuoác, nhong-sôïi haït cöôøm, koâng-voøng ñeo tay.<br /> Tuy vaäy, caâu hoûi ñaët ra raèng, sau 20 naêm ñoåi môùi, nhöõng hieän vaät keå treân hieän<br /> coù vaø coøn trong sính leã hoân nhaân cuûa coäng ñoàng Mnoâng Gar nöõa khoâng? Noäi dung vaø<br /> caùch thöùc trao ñoåi sính leã ôû coäng ñoàng naøy nhö theá naøo? Coù quy taéc xaõ hoäi naøo trong<br /> vieäc trao, chuyeån sính leã giöõa hai gia ñình vaø nhöõng ngöôøi thaân trong doøng hoï khoâng?<br /> Nhöõng chuyeån ñoåi trong ñôøi soáng kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng Mnoâng Gar<br /> ñeán nay ñaõ taùc ñoäng theá naøo ñeán yù nghóa vaø chöùc naêng cuûa sính leã trong hoân nhaân?<br /> Hay, vai troø cuûa moãi thaønh vieân-laø ngöôøi thaân thích toäc cuûa coâ daâu/chuù reã-seõ chuaån bò<br /> quaø taëng goùp laøm neân sính leã ra sao?v.v Noäi dung ñöôïc trình baøy döôùi ñaây seõ goùp<br /> phaàn ñeå traû lôøi moät soá caâu hoûi khaù nghieân cöùu thuù vò naøy.<br /> 1. Sính leã cuûa nhaø trai trong nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi<br /> Ñeå tieán haønh nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi, hai beân gia ñình ñoâi nam nöõ ñaõ phaûi traûi<br /> qua nghi leã hoûi xin2 vaø nghi leã aên hoûi. Nghi leã hoûi xin, neáu tröôøng hôïp keát hoân giöõa<br /> con trai coâ vaø con gaùi nhaø caäu, thöôøng ñaõ ñöôïc cha meï tieán haønh khi ñoâi nam<br /> nöõ coøn raát ít tuoåi. Ñeán nghi leã aên hoûi, ñoâi nam nöõ ñaõ böôùc vaøo tuoåi tröôûng thaønh, ñoä<br /> 15 ñeán 20 tuoåi, gia ñình nhaø gaùi vaø nhaø trai tieán haønh toå chöùc leã aên hoûi (ñeo voøng = do<br /> kong kup te).<br /> Töø leã hoûi xin ñeán leã aên hoûi vaø leã cöôùi, vai troø cuûa ngöôøi ñaïi dieän gia ñình vaø<br /> doøng hoï, thöôøng chính laø oâng caäu cuûa ñoâi nam laãn nöõ, seõ ñöa ra ñieàu kieän, yeâu caàu vaø<br /> chòu traùch nhieäm veà taát caû“lôøi höùa heïn”lieân quan ñeán sính leã. Hôn theá, ngöôøi ñaïi dieän<br /> cuûa hai gia ñình cuøng vôùi ngöôøi mai moái (neáu coù) phaûi luoân höôùng daãn vaø ñaûm baûo<br /> cho hai nhaø thöïc hieän ñuùng, ñaëc bieät hai doøng hoï sau khi keát hoân seõ khoâng ñöôïc cheâ<br /> bai, noùi xaáu.v.v qua laïi vôùi nhau. Sính leã khi aên hoûi, quan troïng nhaát vaø coù yù nghóa<br /> cam keát maø hai beân gia ñình phaûi chuyeån trao ñoù laø con gaùi phaûi ñeo koâng (voøng ñeo<br /> coå tay-baèng ñoàng hoaëc baïc) cho con trai, ngöôïc laïi con trai phaûi ñeo nhoâng (voøng haït<br /> <br /> Xem theâm coâng trình vaø baøi vieát cuûa caùc taùc giaû G. Condominas, Honda Mamoru, Maïc Ñöôøng, Buøi Minh Ñaïo,<br /> 1<br /> <br /> Phan Ngoïc Chieán, Tröông Bi, Ngoïc Lyù Hieån,.v.v.<br /> 2<br /> Leã hoûi xin (coù theå coù ngöôøi mai moái hoaëc khoâng) thöôøng cha meï coâ gaùi cuøng oâng caäu phaûi ñeán nhaø<br /> trai hoûi xin töø 3-5 laàn môùi ñöôïc chaáp nhaän.<br /> <br /> <br /> <br /> 4<br /> cöôøm) cho con gaùi vaø/hoaëc sambieât (nhaãn vaøng, baïc) cho caû ñoâi nam nöõ. Sau leã aên<br /> hoûi, moät soá tröôøng hôïp, con trai seõ veà nhaø vôï cö truù ngay vaø con gaùi cuõng thöôøng<br /> xuyeân qua giuùp ñôõ coâng vieäc cho cha meï choàng (khi gia ñình coù vieäc).<br /> Khoaûng caùch giöõa leã aên hoûi ñeán leã cöôùi thöôøng trong voøng 1 naêm, ñoù laø thôøi<br /> gian ñeå cho gia ñình hai beân chuaån bò caùc ñieàu kieän vaät chaát ñeå toå chöùc tieäc aên cöôùi,<br /> ñaëc bieät laø caùc hieän trong sính leã. Duø ñaõ höùa heïn ngaøy giôø, noäi dung toå chöùc hay sính<br /> leã,… nhöng tröôùc ngaøy cöôùi khoaûng 5 ngaøy, oâng caäu – ngöôøi ñaïi dieän cuøng vôùi cha meï,<br /> anh em, daâu, reã cuûa nhaøtrai (töø 6-10 ngöôøi) seõ ñeán nhaø gaùi laàn nöõa ñeå baøn laïi chuyeän<br /> toå chöùc. ÔÛ laàn gaëp naøy, nhaø gaùi nhaéc laïi vaø xin nhaø trai soá hieän vaät ñaõ höùa giuùp khi toå<br /> chöùc leã cöôùi, ngöôïc laïi nhaø trai yeâu caàu nhaø gaùi noùi veà caùc hieän vaät ñaõ höùa chuyeån<br /> trao sau leã aên cöôùi ñöôïc chuaån bò nhö theá naøo. Trong raát nhieàu tröôøng hôïp, duø cho nhaø<br /> gaùi hay nhaø trai chöa chuaån bò chöa öôïc ñaày ñuû caùc ñieàu kieän vaø sính leã, nhöng roài leã<br /> cöôùi taïi nhaø gaùi cuõng seõ dieãn ra.<br /> Phoå bieán trong nhieàu tröôøng hôïp, nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi laø dòp ñeå nhaø trai<br /> chuyeån trao quaø giuùp cuûa mình cho gia ñình nhaø gaùi. Thöïc teá, tröôùc khi leã cöôùi dieãn<br /> ra taïi nhaø gaùi, nhaø trai phaûi chuaån bò cho ngöôøi khieâng qua giuùp nhaø gaùi 2 con sur<br /> (heo) coù troïng löôïng hôn 70kg/con vaø khoaûng 10-15 con ier (gaø). Soá löôïng heo vaø gaø<br /> naøy seõ ñöôïc nhaø gaùi laøm thòt1 ñeå laøm tieäc ñaõi hoï haøng vaø nhöõng khaùch môøi (hoï laø<br /> ñoàng nghieäp, ngöôøi ñoàng ñaïo, baïn beø, caùn boä quaûn lyù ñòa phöông…) trong ngaøy cöôùi ôû<br /> nhaø gaùi.<br /> Caùc nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi cuûa ngöôøi Mnoâng Gar hieän nay ñöôïc dieãn ra theo<br /> nghi thöùc toân giaùo2, thöôøng baét ñaàu töø 8 ñeán 9 giôø saùng. Sau nghi leã cöôùi, ngöôøi ñaïi<br /> dieän cuûa hai gia ñình ñöùng ra chuyeån trao vaø ghi nhaän caùc hieän vaät trong sính leã cuûa<br /> hoï haøng nhaø trai chuyeån trao cho beân nhaø gaùi.<br /> Hieän vaät thöôøng coù trong sính leã cuûa nhaø trai chuyeån trao cho beân nhaø gaùi<br /> Beân hoï nhaø trai Beân hoï nhaø gaùi<br /> 3<br /> Teân hieän vaät [giuùp = at] [nhaän=sa (aên)]<br /> <br /> - Rôpu (traâu) Chuû yeáu laø cuûa cha Cha meï coâ gaùi (coâ daâu) seõ<br /> - ndro (boø) meï vaø chò em ruoät nhaän vaø thöôøng ñeå söû duïng<br /> - Sur (heo)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Coù moät soá tröôøng hôïp cha meï nhaø gaùi khoâng gieát heát soá gaø nhaø trai ñöa sang, maø ñeå laïi nuoâi hoaëc laøm thòt trong<br /> 1<br /> <br /> caùc nghi leã khaùc sau hoân nhaân cho vôï choàng treû nhö leã chia taøi saûn, laøm nhaø, ñaët teân con…<br /> 2<br /> Coù tröôøng hôïp nhaø trai vaø nhaø gaùi coù ngöôøi keát hoân vôùi nhau nhöng khaùc toân giaùo, moät beân theo ñaïo Tin Laønh,<br /> moät beân theo ñaïo Thieân Chuùa thì leã cöôùi taïi nhaø gaùi, nhaø trai ñaõ coá yù ñeán muoän (nhöng khoâng giaûi thích), ñeå khoâng<br /> phaûi tham döï nghi leã cöôùi theo nghi thöùc toân giaùo cuûa/taïi nhaø gaùi.<br /> 3<br /> Nhöõng ngoân töø chæ hieän vaät ñöôïc duøng ôû ñaây chuû yeáu söû duïng chöõ vieát Kôho. Nhöõng ngöôøi trong coäng ñoàng chil<br /> phaùt aâm coù khaùc gioïng nhöng nghe vaãn hieåu bieát.<br /> <br /> <br /> <br /> 5<br />  cuûa meï con trai (chuù vaøo böõa aên cöôùi, soá ít ñeå laïi<br /> reå) laøm taøi saûn cho gia ñình1<br /> - Ier (gaø) Chuû yeáu laø cuûa anh Cha meï coâ daâu nhaän, phaàn<br /> - Wiaê (xaøø gaït) (caäu), chò em cuûa meï lôùn ñeå laøm taøi saûn chung<br /> - Yang (cheù) vaø caû nhöõng ngöôøi hoaëc goùp vaøo leã vaät ñöa laïi<br /> hoï haøng xa vaø gaàn. cho hoï haøng nhaø trai.<br /> Troâ peâh sônet:<br /> - Döng pa (loà oâ ñöïng Ñaây chuû yeáu laø cuûa<br /> maêng chua) meâ maê2, khoâng phaûi Chuû yeáu ñeå ñöa cho vôï choàng<br /> - Waên (xaø paùch) cuoäc hoân nhaân naøo treû (ñöôïc goïi laø kon baê cuûa<br /> - Sônet (Löôïc) ngöôøi ñoùng vai troø meâ maê. Gia ñình seõ söû duïng<br /> - Peh (Dao) meâ maê cuõng chuaån bò chung, nhöng neáu taùch ra laøm<br /> - Gui srang (guøi nhoû) ñaày ñuû caùc loaïi hieän ôû khu vöïc rieâng, nhöõng thöù<br /> - Chô kap (ñuõa) vaät naøy, coù khi cha hieän vaät gia duïng naøy thöôøng<br /> - Ui (meàn) meï vaø hoï haøng cuõng seõ laø taøi saûn cuûa vôï choàng<br /> - Glah (noài ñaát) goùp theâm vaøo. Hoaëc treû.<br /> - Ier (gaø) seõ thieáu ñi moät soá<br /> - Sung (rìu) loaïi.<br /> -wiaê (xaø gaït)<br /> <br /> Qua nghieân cöùu tham döï ôû moät tröôøng hôïp keát hoân cuï theå, nhöõng hình<br /> aûnh döôùi ñaây laø taát caû nhöõng hieän vaät chuû yeáu coù trong sính leã cuûa hoï haøng nhaø<br /> trai chuyeån trao ñeán nhaø gaùi trong ngaøy toå chöùc nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi.<br /> <br /> <br /> Teân hieän vaät3 Hình aûnh veà Sinh leã cuûa nhaø Giaûi thích<br /> trai ñem sang nhaø gaùi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> Theo mong ñôïi cuûa nhaø trai, nhöõng coøn vaät naøy ñeå giuùp cho nhaø gaùi moät phaàn ñeå lo böõa aên trong ngaøy cöôùi,<br /> nhöng nhaø gaùi cuõng phaûi ñeå laïi cho con caùi sau naøy. Neáu nhaø trai bieát nhaø gaùi söû duïng heát khoâng ñeå laïi cho vôï<br /> choàng treû thì hoï khoâng vui.<br /> Meâ maê baét buoäc phaûi laø ngöôøi phuï nöõ mang doøng hoï cuûa cha, neáu ngöôøi cha coù 3 chò em gaùi, thì öu tieân ngöôøi lôùn<br /> 2<br /> <br /> tuoåi vaø ngöôøi chöa ñöôïc höôûng. Neáu khoâng coù chò em ruoät cuûa cha, thì cöû ngöôøi trong hoï haøng hoaëc con gaùi cuûa chò<br /> em (neáu chò hoaëc em ñaõ cheát). Caùc chò vaø em gaùi ruoät cuûa cha thöôøng thay phieân nhau laøm vai troø meâ maê cho chaùu<br /> trai (con trai cuûa anh em trai) khi ñi keát hoân. Meâ maê goïi ngöôøi chaùu ñi keát hoân nay naøy laø kon baê.<br /> 3<br /> Nhöõng töø chæ hieän vaät ñöôïc duøng ôû ñaây laø tieáng Kô ho, nhöng nhöõng ngöôøi trong coäng ñoàng Mnoâng Gar cuõng bieát<br /> vaø hieåu.<br /> <br /> <br /> <br /> 6<br />  - Nhaø trai chuyeån trao nhaø gaùi<br /> Sur (heo) tröôùc nghi leã cöôùi 3 con heo<br /> coù troïng löôïng 60-70kg/con.<br /> Heo naøy do cha meï vaø chò em<br /> gaùi cuûa ngöôøi con trai (chuù<br /> reã) chuaån bò.<br /> - Gaø töø 11 ñeán 15 con;<br /> Ier (gaø) - Xaø gaït töø 5-8 caùi;<br /> - Gaïo 1,5-3kg (nhöng tuøy<br /> tröôøng hôïp). Nhöõng hieän<br /> Wir (xaø gaït) vaät naøy khoâng rieâng cha<br /> meï hoaëc anh chò em coù gia<br /> ñình rieâng cuûa chuù reå<br /> Ui ao (quaàn<br /> chuaån bò giuùp, maø caû roäng<br /> aùo)<br /> hôn laø nhöõng ngöôøi trong<br /> Koi mir (gaïo teû) hoï haøng thaân thuoäc giuùp.<br /> Khi ngöôøi mang ñeán giuùp<br /> seõ ñöôïc caû 2 beân nhaø trai<br /> vaø nhaø gaùi ghi nhaän cuï theå.<br /> - Döng pa (loà oâ<br /> ñöïng maêng - Taát caû nhöõng hieän vaät naøy<br /> chua) laø cuûa meâ maê. Maêng chua<br /> - Waên (xaø paùch) chuaån bò töø 8-10 oáng, 1 caùi<br /> löôïc, 1 -2 con dao nhoû, 1-2<br /> - Sôneât (Löôïc)<br /> guøi nhoû ñöïng hieän vaät.<br /> - Peh (Dao)<br /> Gui srang (guøi<br /> nhoû)<br /> - Yang-cheù röôïu cuõng laø hieän<br /> vaät ñöôïc beân nhaø trai chuyeån<br /> -Yang (cheù trao cho nhaø gaùi, nhöng<br /> röôïu caàn) khoâng nhieàu. Neáu nhaø trai<br /> ñöa yang thì nhaø gaùi baét buoäc<br /> phaûi traû laïi sur (heo) hay moät<br /> soá ier, wir (gaø, xaø gaït) coù giaù<br /> trò lôùn hôn.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 7<br />  - Vôùi hieän vaät laø tieàn, hieän<br /> Jieân (tieàn) nay beân coâ, dì, chuù, baùc, anh<br /> em cuõng coù theå ñi cöôùi baèng<br /> tieàn cho nhaø gaùi. Naêm 2005,<br /> soá tieàn maø moät ngöôøi beân nhaø<br /> trai ñi cho nhaø gaùi töø 5.000<br /> ñeán 50.000 ñoàng, nhöng chuû<br /> yeáu laø 20.000 ñoàng1.<br /> Danh saùch toång hôïp sinh leã<br /> cuûa nhöõng gia ñình trong<br /> doøng hoï nhaø trai chuyeån<br /> trao cho nhaø gaùi, ñöôïc ngöôøi<br /> ñaïi dieän ghi nhaän, vôùi soá<br /> löôïng cuï theå (ier-gaø, wir- xôø<br /> gaït, ao- aùo, jieân- tieàn).<br /> <br /> Nguoàn: Tö lieäu nghieân cöùu ñieàn daõ, Phaïm Thanh Thoâi, thaùng 12.2006<br /> <br /> Ñeán nay, khi leã cöôùi dieãn ra taïi nhaø gaùi, nhöõng ngöôøi thaân thuoäc beân doøng hoï<br /> nhaø trai phaûi chuaån bò caùc hieän vaät nhö heo, xaø gaït, gaø, gaïo hay tieàn2 ñeå ñöa sang goùp<br /> giuùp. Trong nhieàu tröôøng hôïp, caùc hieän vaät coù trong sinh leã cuûa nhaø trai, khoâng phaûi<br /> chæ coù cha meï vaø anh em ruoät chuaån bò, maø ñoù coøn laø traùch nhieäm cuûa caùc anh, chò,<br /> em, caäu, chuù, baùc, dì, oâng, baø,… trong hoï ñeán goùp giuùp. Soá löôïng vaø loaïi hieän vaät ñöôïc<br /> giuùp tuøy vaøo ñieàu kieän kinh teá vaø moái quan heä beân doøng meï, vôùi con trai ñi laáy vôï.<br /> Khi nhöõng hieän vaät ñöôïc nhöõng gia ñình trong doøng hoï nhaø trai mang ñeán,<br /> ngöôøi ñaïi dieän (thöôøng caäu hay cha, hoaëc anh ruoät) cuûa chuù reå seõ taäp trung goâm vaøo<br /> 4-5 guøi, thaønh boä sính leã ñeå ñöa sang nhaø gaùi.<br /> Ñaùng chuù yù, nhöõng hieän vaät ñöôïc goïi laø giuùp aáy, ngöôøi beân doøng hoï nhaø trai ñaõ<br /> ñeå laïi baèng chöùng veà moái quan heä doøng toäc vaø sui gia vôùi hoï haøng nhaø gaùi. Qua caùc<br /> hieän vaät naøy, nhaø gaùi môùi xaùc ñònh giaù trò vaø moái quan heä hoï haøng ñeå töø ñoù ngöôøi ñaïi<br /> dieän nhaø gaùi seõ chuyeån trao laïi caùc hieän vaät khaùc coù giaù trò lôùn hôn taïi leã cöôùi ôû nhaø<br /> trai. Khi con trai ñi cöôùi vaø veà soáng beân vôï, hoï haøng nhaø trai thöôøng suy nghó raèng, töø<br /> nay gia ñình ñaõ “maát” moät ngöôøi lao ñoäng ñeå chaêm lo gia ñình, nuoâi döôõng cha meï.<br /> Vì vaäy, khi cöôùi, nhaø gaùi caàn coù traùch nhieäm chuyeån trao laïi caùc hieän vaät coù giaù trò lôùn<br /> hôn môùi hôïp tình hôïp lyù. Nhöõng hieän vaät trong sính leã ñöôïc cha meï vaø hoï haøng coâ daâu<br /> <br /> 1<br /> Theo ghi nhaän ôû moät tröôøng hôïp keát hoân cuï theå (naêm 2005), soá tieàn (jieân) toång coäng maø nhöõng ngöôøi thaân thích<br /> beân doøng hoï nhaø trai ñaõ ñöa sang nhaø gaùi laø 150.000ñoàng.<br /> 2<br /> Ghi nhaän qua moät tröôøng hôïp keát hoân taïi thoân Ñaï La vaøo thaùng 12 naêm 2005, toång soá tieàn (jieân) maø nhöõng ngöôøi<br /> thaân thích beân doøng hoï nhaø trai ñaõ chuaån bò ñeå ñöa trao cho nhaø gaùi laø 150.000ñoàng.<br /> <br /> <br /> <br /> 8<br /> chuaån bò trao laïi cho cha meï vaø vôùi töøng ngöôøi, töøng gia ñình rieâng leû beân hoï haøng<br /> chuù reå, theo mong ñôïi phaûi luoân coù giaù trò gaáp röôõi hay gaáp ñoâi (giaù trò hieän vaät maø<br /> moãi ngöôøi beân hoï haøng chuù reå ñaõ giuùp ñöa sang).<br /> 2. Sính leã cuûa nhaø gaùi trong nghi leã cöôùi ôû nhaø trai<br /> Theo quan nieäm cuûa nhieàu ngöôøi Mnoâng Gar taïi Ñaï Mroâng, caùc hieän vaät coù<br /> trong sính leã hoân nhaân giöõa nhaø trai vaø nhaø gaùi khoâng naëng neà vaø khaéc khe nhö moät soá<br /> coäng ñoàng toäc ngöôøi khaùc, moät giaø laøng ôû thoân Ñaï La ñaõ noùi nhö vaäy khi so saùnh vôùi<br /> coäng ñoàng ngöôøi Cil. Nhöng phaûi thöøa nhaän, vieäc chuyeån trao sính leã giöõa hai beân hoï<br /> haøng chuù reå vaø coâ daâu, luoân laø noäi dung ñöôïc “baøn luaän” vaø phöùc taïp nhaát trong moïi<br /> cuoäc hoân nhaân cuûa ngöôøi Moâng Gar ôû Laâm Ñoàng hieän nay.<br /> Thoâng thöôøng, sau leã aên hoûi ñeán ngaøy toå chöùc nghi leã cöôùi, sính leã laø hieän vaät<br /> coù giaù trò kinh teá lôùn (trong coäng ñoàng) maø cha meï coâ daâu thöôøng phaûi chuaån bò ñeå<br /> chuyeån trao cho cha meï con trai phaûi töø 2 ñeán 3 con boø. Gia ñình naøo ngheøo khoù quaù,<br /> chí ít cuõng phaûi chuaån bò ñöôïc 1 con boø ñeå ñöa cho cha meï chuù reå. Vieäc nhaø gaùi chuaån<br /> vaø chuyeån trao cho cha meï hoaëc chò em gaùi (ngöôøi coù coâng nuoâi döôõng chuù reå) soá boø<br /> hoaëc traâu coù theå tröôùc hoaëc sau leã cöôùi.<br /> Vieäc chuaån bò sính leã cuûa nhaø gaùi, trong ngaøy dieãn ra leã cöôùi, nhöõng ngöôøi thaân<br /> thuoäc cuûa gia ñình coâ daâu vaø trong coäng ñoàng ñöôïc môøi ñeán döï thöôøng ñem caùc hieän<br /> vaät ñeán giuùp. Hieän vaät giuùp nhaø gaùi chuû yeáu nhö nhong, joâluï, bieâng ngaâu, ui sraên (coù<br /> chuù thích ôû ñoaïn döôùi). Nhöõng hieän vaät töø caùc gia ñình trong doøng hoï vaø coäng ñoàng<br /> ñeán giuùp1 seõ ñöôïc cha meï, anh chò em vaø ngöôøi ñaïi dieän (thöôøng laø oâng caäu) ñöùng ra<br /> ghi nhaän, taäp hôïp. Cuøng vôùi nhöõng hieän vaät cuûa gia ñình ñaõ chuaån bò töø nhieàu naêm<br /> tröôùc, ngöôøi ñaïi dieän seõ xem danh saùch nhöõng ngöôøi (gia ñình) thaân thuoäc vaø coù goùp<br /> giuùp cuûa nhaø trai ñöa sang, ñeå töø ñoù phaân loaïi vaø hình thaønh neân boä sính leã ñeå chuaån<br /> bò chuyeån trao cho töøng ngöôøi beân hoï haøng nhaø con reå. Soá löôïng vaø giaù trò cuûa sính leã<br /> ñöôïc chuyeån trao cho beân nhaø trai tuøy thuoäc vaøo soá löôïng ngöôøi coù moái quan heä thaân<br /> thuoäc vaø giaù trò hieän vaät maø nhöõng ngöôøi ñaõ giuùp.<br /> Cuõng qua nghieân cöùu tham döï veà tröôøng hôïp cuï theå nhö treân, sính leã cuûa nhaø<br /> gaùi chuyeån trao ñeán hoï haøng nhaø trai, ngoaøi vieäc cha meï coâ daâu cho daãn hai con boø<br /> (ndro) trò giaù töø 7-10 trieäu VND/1 con ñi tröôùc, caùc hieän vaät coù trong sính leã maø nhaø<br /> gaùi chuyeån trao tröïc tieáp cho nhöõng ngöôøi beân hoï nhaø trai ñöôïc ghi nhaän cuï theå nhö<br /> sau:<br /> Hieän vaät chuû yeáu coù trong sính leã cuûa nhaø gaùi chuyeån trao cho nhaø trai<br /> Teân hieän vaät2 Hình aûnh sính leã cuûa nhaø gaùi Chuù thích<br /> <br /> <br /> <br /> Giuùp (drom) cuûa nhöõng ngöôøi trong doøng hoï nhaø gaùi coù noäi haøm khaùc, mang hieän vaät ñeán giuùp moät laø ñeå möøng<br /> 1<br /> <br /> cho coâ gaùi ñaõ cöôùi choàng, nhöng quan troïng nhaát, laø ñeå giuùp gia ñình coâ gaùi laø ngöôøi thaân thuoäc cuûa mình coù theâm<br /> hieän vaät (sính leã) chuyeån trao laïi cho beân nhaø trai khi leã cöôùi taïi nhaø trai dieãn ra ôû ngaøy hoâm sau.<br /> 2<br /> Nhöõng töø chæ hieän vaät ñöôïc duøng ôû ñaây laø tieáng Kôho, nhöng trong coäng ñoàng Mnoâng Gar ngöôøi daân ñeàu bieát vaø<br /> hieåu.<br /> <br /> <br /> <br /> 9<br />  - Thöôøng thì trong moät ñaùm<br /> cöôùi, nhaø gaùi phaûi chuaån bò<br /> - Joâluï (toâ, baùt) ít nhaát töø 100 -200 caùi toâ<br /> caùc kieåu ñeå chuyeån trao cho<br /> nhöõng ngöôøi beân hoï nhaø trai<br /> (tuøy moái quan heä maø nhieàu<br /> hay ít).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> - Sôïi haït cöôøm (nhong)<br /> hieän coù trong taát caû caùc gia<br /> ñình Mnoâng Gar ôû Ñaï<br /> Mroâng. Noù luoân coù trong<br /> - Nhong (sôïi sính leã cuûa nhaø gaùi chuyeån<br /> daây haït cöôøm trao cho hoï haøng nhaø trai,<br /> caùc loaïi) cuõng gioáng nhö Joâluï (toâ),<br /> nhaø gaùi phaûi chuaån bò töø<br /> 150-200 sôïi caùc loaïi coù giaù<br /> trò khaùc nhau.<br /> <br /> <br /> - Vôùi côm neáp, tuøy soá löôïng<br /> ngöôøi beân hoï nhaø trai, maø<br /> nhaø gaùi phaûi chuaån bò bao<br /> nhieàu guøi. Coâ daâu seõ trao<br /> Bieâng ngaâu tröïc tieáp cho moãi ngöôøi thaân<br /> (côm neáp) thuoäc beân hoï nhaø trai moät<br /> naém côm neáp vaø vôùi moät sôïi<br /> nhong coù giaù trò khaùc nhau<br /> (tuøy theo moái quan heä huyeát<br /> thoáng)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 10<br />  - Ñaây laø taám vaûi thoå caåm (ui<br /> sraên) truyeàn thoáng, ñöôïc<br /> -Ui Sraên (vaûi cha meï coâ gaùi chuaån bò ñeå<br /> thoå caåm) con gaùi trao taëng cho meï<br /> choàng trong ngaøy cöôùi ôû<br /> nhaø trai.<br /> <br /> <br /> - Ñaây laø nhöõng<br /> hieän vaät coù<br /> trong sinh leã<br /> cuûa nhaø gaùi (vaø<br /> coù theâm 2 con<br /> boø).<br /> <br /> Nguoàn: Tö lieäu nghieân cöùu ñieàn daõ, Phaïm Thanh Thoâi, Ñam Roâng, 12.2005<br /> Vôùi caùc hieän vaät trong sính leã cuûa nhaø gaùi ñöa sang nhaø trai, chæ coù nhöõng hieän<br /> vaät nhö ndro (boø), ui sraên (vaûi thoå caåm), vaø 4-5 nhong (sôïi haït cöôøm) vaø khoaûng 10 caùi<br /> Joâluï (toâ, baùt) laø ñöa tröïc tieáp laïi cho cha, meï ruoät cuûa choàng. Haøng traêm hieän vaät khaùc<br /> coøn laïi laø nhaø gaùi chuaån bò ñeå chuyeån trao laïi cho nhöõng ngöôøi khaùc laø anh, em coâ, dì,<br /> chuù, caäu, oâng, baø, meâ maê,.. cuûa chuù reå. Tuøy theo moái quan heä huyeát thoáng cha meï<br /> choàng vaø giaù trò soá hieän vaät cuûa ngöôøi ñaõ ñöa sang, ñaïi dieän nhaø gaùi seõ tính toaùn trao<br /> laïi hieän vaät coù giaù trò nhieàu hôn gaáp röôõi hoaëc gaáp ñoâi.<br /> Trong tröôøng hôïp ngöôøi beân hoï haøng nhaø trai nhaän laïi hieän vaät do nhaø gaùi ñöa<br /> coù giaù trò khoâng cao hôn hoaëc chæ ngang baèng, thì thöôøng xaûy ra nhöõng cuoäc thöông<br /> löôïng (coù khi raát gay gaét). Cuoäc thöông löôïng coù khi chæ dieãn ra tröïc tieáp ôû hai ngöôøi<br /> ñaïi dieän (töùc hai oâng caäu) vôùi nhau. Keát thuùc cuoäc thöông löôïng, thöôøng ngöôøi ñaïi<br /> dieän nhaø gaùi seõ ñöa theâm hieän vaät hoaëc seõ heïn ñöa theâm hieän vaät coù giaù trò lôùn hôn<br /> vaøo thôøi gian sau leã cöôùi. Caùc hieän vaät do nhaø gaùi thieáu vaø höùa heïn seõ ñöa boå sung<br /> sau leã cöôùi, luoân laø noäi dung ñöôïc ngöôøi ñaïi dieän vaø cha meï ghi nhôù caån thaän, cuøng<br /> vôùi söï laøm chöùng cuûa nhieàu ngöôøi thuoäc hai doøng hoï.<br /> Ñaùng chuù yù, chöa bieát quy taéc chuyeån trao sính leã trong hoân nhaân ôû coäng ñoàng<br /> ngöôøi Mnoâng Gar ñaõ hình thaønh töï bao giôø vaø vì ñaâu?. (Maø) ñeán nay, nhöõng hieän vaät<br /> coù trong sính leã cuûa nhaø gaùi chuaån bò, seõ phaûi laø nhoâng, Joâluï, ndro, bieâng ngaâu, ui<br /> sraên, koâng (voøng ñoàng/baïc ñeo coå tay), yang,.?. Traùi laïi, nhöõng hieän vaät luoân coù trong<br /> sính leã cuûa doøng hoï nhaø trai chuaån bò, laïi phaûi laø sur, ier, wiaê, waên, döng pa, peh..?<br /> Quaù trình tìm hieåu nhöõng cô sôû kinh teá vaø xaõ hoäi, cuøng vôùi caùc quy taéc keát hoân coå<br /> truyeàn (“nhaèm ñeå buoân/laøng”, “baûo veä doøng hoï”, “baûo veä taøi saûn”.v.v) cuûa coäng<br /> ñoàng ngöôøi Mnoâng Gar, ñaõ cho chuùng toâi nhieàu hieåu bieát thuù vò. Nhöng ñeå traû lôøi thoûa<br /> <br /> <br /> <br /> 11<br /> ñaùng cho caâu hoûi vöøa ñaët ra, thì ñeán nay vaãn chöa theå trình baøy ñöôïc trong baøi vieát<br /> naøy.<br /> <br /> 3. Moät soá chöùc naêng vaø yù nghóa cuûa sính leã trong hoân nhaân<br /> Vieäc tìm hieåu giaù trò kinh teá cuûa caùc hieän vaät coù trong sính leã hoân nhaân ôû coäng<br /> ñoàng Mnoâng Gar tröôùc khi quan taâm ñeán caùc chöùc naêng vaø yù nghóa cuûa sính leã laø caàn<br /> thieát. Trong coäng ñoàng, nhöõng hieän vaät coù trong sính leã keå treân vaãn ñöôïc duøng nhö<br /> moät loaïi haøng hoùa maø ñeå sôû höõu noù, ngöôøi ta phaûi ñoåi mua baèng hieän vaät (cuøng loaïi<br /> hay khaùc tuøy theo giaù trò töøng loaïi maø trao ñoåi) hoaëc mua noù baèng tieàn (jieân). Moät caùi<br /> wiaê (xaø gaït) coù ñeå ñoåi ñöôïc 3 sôïi haït cöôøm thöôøng, moät caùi yang (cheù) coù theå ñoåi ñöôïc<br /> 3-4 con ier (gaø), hoaëc 200 ngaøn coù theå mua ñöôïc 1 taám ui sraên (vaûi thoå caåm) hay 300<br /> ngaøn môùi mua ñöôïc 1 caùi joâluï (toâ, loaïi coå).v.v.<br /> Trong boái caûnh kinh teá cuûa ñòa phöông, ngöôøi Mnoâng Gar coù theå duøng tieàn ñeå<br /> mua moät con sur (heo), moät con ndro (boø) ñeå laøm sính leã trong cuoäc hoân nhaân cuûa con<br /> caùi mình. Ñeå deã nhaän thaáy hôn veà chöùc naêng kinh teá cuûa sính leã, chuùng toâi ñaõ ghi<br /> nhaän caùc giaù trò cuûa töøng loaïi hieän vaät ñöôïc quy ñoåi ra tieàn nhö sau:<br /> Hieän vaät Kieåu/loaïi Trò giaù (VND)/1caùi<br /> Ui sraên (thoå caåm) Khoå trung bình 250.000<br /> Gui Nhoû, coù trang trí 40.000<br /> Wiaê (xaø gaït) Trung bình 60.000<br /> Waên (cuoác, xaøbaùch) Trung bình 50.000<br /> Nhong (sôïi haït cöôøm) gur mang 1.200.000<br /> coù khoaûng 20 loaïi) -Pop krout 400.000<br /> -ke 200.000<br /> -phien 140.000<br /> -chai 70.000<br /> -Dai hang 20.000<br /> -Hoa binh (v.v.) 15.0000<br /> -gru 10.000<br /> - Tap cho lang 10.000<br /> -rai 7.000<br /> Joâluï (toâ, baùt) Loaïi xöa, coù hoa vaên 250.000<br /> Bat ho 3.000<br /> Ier (gaø) Trung bình 50.000<br /> Sur (heo ñòa phöông) 70kg 500.000<br /> Ndro (boø) Trung bình 7-10.000.000<br /> Yang (cheù) Saønh xöa, coù hoa vaên 100.000-500.000<br /> Ñaát traùng men (môùi) 20.000-100.000<br /> (Ñam Roâng, 12. 2005)<br /> Trong coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng gar ôû Laâm Ñoàng, caùc hieän vaät keå treân luoân<br /> ñöôïc caùc hoä gia ñình coi laø taøi saûn coù giaù trò. Khi moãi gia ñình treû ñeán khi taùch hoä ôû<br /> rieâng, cha meï ngoaøi vieäc chia taøi saûn laø ruoäng ñaát, nhöõng thöù quan troïng coøn laïi cuõng<br /> chính laø caùc hieän vaät keå treân.<br /> <br /> <br /> <br /> 12<br />  Söï thaät raèng, khi môùi quan saùt nhöõng cuoäc goùp giuùp vaø chuyeån trao nhöõng<br /> hieän vaät coù trong sính leã hoân nhaân taïi nhaø trai vaø nhaø gaùi, chuùng toâi ñaõ khoâng deã daøng<br /> trong vieäc phaân ñònh caùc chöùc naêng kinh teá vaø phi kinh teá. Tuy nhieân, khi nhìn nhaän<br /> ñôøi soáng kinh teá xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng Mnoâng Gar trong boái caûnh kinh teá thò tröôøng,<br /> vôùi caùc yeâu caàu cuûa ñôøi soáng vaên hoùa xaõ hoäi môùi, nhöõng hieän vaät coù trong sính leã hoân<br /> nhaân kia “töï noù” luoân phaûn aùnh ñöôïc khaù nhieàu khía caïnh cuûa ñôøi soáng .<br /> Nhöõng hieän vaät coù trong sính leã hoân nhaân laø taøi saûn coù giaù trò kinh teá vaø xaõ hoäi.<br /> Moãi caù nhaân, gia ñình ôû töøng doøng hoï trong coäng ñoàng phaûi lao ñoäng “tích goùp” baèng<br /> nhieàu caùch môùi coù ñöôïc. Gaàn nhö moãi gia ñình, nhaát laø khi con caùi tröôûng thaønh, hoï<br /> phaûi coá gaéng laøm dö doâi moät löôïng saûn phaåm töø neàn kinh teá troàng troït ñeå ñoåi mua vaø<br /> caát giöõ moät soá caùc hieän vaät caàn thieát ñeå khi hoï haøng hay gia ñình coù vieäc maø goùp<br /> giuùp. Ñeán nay, taïi moãi gia ñình Mnoâng Gar caùc hieän vaät naøy döôøng nhö ñang nhieàu<br /> theâm hôn trong moãi cuoäc hoân nhaân vaø rieâng trong moãi gia ñình.<br /> Caùc hieän vaät laøm neân sính leã, chính laø taøi saûn coù giaù trò kinh teá ñöôïc chuyeån<br /> trao giöõa hai gia ñình, hai doøng hoï coù ngöôøi keát hoân. Khi sính leã ñöôïc chuyeån trao<br /> giöõa hai gia ñình, hai doøng hoï, chính laø luùc con gaùi coù ñöôïc choàng vaø con trai cuõng coù<br /> ñöôïc vôï. Hôn theá, noù coøn laø baèng chöùng sinh ñoäng cuûa taát caû caùc moái quan heä môùi<br /> ñöôïc thieát laäp qua vieäc keát hoân. Söï trao giuùp caùc hieän vaät ñeå laøm neân sính leã cuûa caùc<br /> gia ñình troïng hoï haøng, cuõng chính laø quaù trình cuûng coá theâm caùc moái quan heä töông<br /> trôï giöõa nhöõng ngöôøi trong vaø giöõa hai doøng hoï.<br /> Vôùi giaù trò kinh teá cuûa caùc hieän vaät trong sính leã hoân nhaân vaø caùch thöùc chuyeån<br /> trao ôû phaïm vi doøng hoï, chöùc naêng cuûa sính leã roõ raøng ñaõ theå hieän raát nhieàu. Ngöôøi ta<br /> coù theå noùi sính leã laø ñieàu kieän ñeå hôïp thöùc hoùa hoân nhaân ôû phaïm vi gia ñình, doøng hoï<br /> vaø coäng ñoàng. Sính leã laø cô sôû ñeå lieân minh kinh teá, quan heä xaõ hoäi giöõa caùc doøng hoï.<br /> Sính leã laø ñieàu kieän ñeå bình oån caùc hoân nhaân- vì moãi caù nhaân hay gia ñình khoâng deã<br /> neáu traû laïi sính leã ñeå keát hoân vôùi moät ngöôøi khaùc nöõa.v.v.<br /> Coù theå noùi, quaù trình chuyeån trao sính leã trong hoân nhaân ôû coäng ñoàng ngöôøi<br /> Mnoâng Gar ñang phaûn aùnh saâu saéc caùc giaù trò vaên hoùa coå truyeàn laãn ñöông ñaïi. Giaù trò<br /> vaên hoùa naøy phaûi chaêng ñang coù nhieàu yù nghóa vôùi coäng ñoàng vaø söï chuyeån ñoåi cuûa<br /> noù laø moät vaán ñeà caàn quan taâm trong boái caûnh kinh teá xaõ hoäi môùi.<br /> Thöøa nhaän raèng, baøi vieát ñaõ trình baøy khaù daøi nhöng vaãn chöa chuyeån taûi ñöôïc<br /> heát nhöõng khía caïnh kinh teá, vaên hoùa vaø xaõ hoäi ñang “aån chöùa” trong sính leã hoân nhaân<br /> ôû coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng Gar ôû Laâm Ñoàng. Nhöng phaûi chaêng, vôùi söï taùc ñoäng<br /> khoâng ngöøng cuûa nhieàu nhaân toá, neân söï chuyeån ñoåi veà noäi dung, chöùc naêng vaø caùc giaù<br /> trò cuûa sính leã trong hoân nhaân ôû nhieàu coäng ñoàng toäc ngöôøi, laïi trôû thaønh chuû ñeà ñöôïc<br /> nhieàu ngöôøi nghieân cöùu saâu hôn.<br /> <br /> <br /> TAØI LIEÄU THAM KHAÛO<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 13<br /> 1. Ban Chaáp haønh Ñaûng boä Huyeän Laâm Haø (1998), Sô thaûo Truyeàn thoáng ñaáu tranh caùch<br /> maïng vaø xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi huyeän Laâm Haø 1945-1998, Laâm Ñoàng.<br /> 2. Emily A.Chultz, Robert H. Lavenda (1995), Nhaân hoïc –moät quan ñieåm veà tình traïng<br /> nhaân sinh, ngöôøi dòch: Phan Ngoïc Chieán, Hoà Lieân Bieän; Hieäu ñính: GS Löông Vaên<br /> Hy, NXB Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2001.<br /> 3. Georges Condominas, (1957), Chuùng toâi aên röøng Ñaù –Thaàn Goâo, NXB Theá Giôùi vaø<br /> Baûo taøng Daân toäc hoïc Vieät Nam (dòch vaø xuaát baûn naêm 2003).<br /> 4. Maïc Ñöôøng (chuû bieân) (1983), Vaán ñeà Daân toäc ôû Laâm Ñoàng, Sôû Vaên hoaù Thoâng tin<br /> Tænh Laâm Ñoàng.<br /> 5. Phan Ngoïc Chieán (chuû bieân), 2005, Ngöôøi Kôho ôû Laâm Ñoàng-nghieân cöùu nhaân hoïc veà<br /> daân toäc vaø vaên hoùa, NXB Treû. Tp. Hoà Chí Minh<br /> 6. Tænh Laâm Ñoàng (1983), Töø ñieån Vieät-Kôho, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Tænh Laâm Ñoàng.<br /> 7. Tröông Bi (chuû bieân), Nghi leã coå truyeàn cuûa ñoàng baøo Mnoâng, Sôû Vaên hoùa –Thoâng Tin<br /> Ñaéc Laéc.<br /> 8. Leâ Thò Thanh Xuaân, “Nghi leã cöôùi xin cuûa ngöôøi Mnoâng Gar ôû Boân Rchai A”, Trong<br /> saùch Nghi Leã vaø phong tuïc caùc toäc ngöôøi ôû Taây Nguyeân, Ngoâ Ñöùc Thònh (chuû bieân) Haø<br /> Noäi, 2006.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 14<br />