Tăng cường tiếp cận thuốc điều trị AIDS ở Việt Nam: Các khía cạnh về xã hội và y tế

| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> Taêng cöôøng tieáp caän thuoác ñieàu trò AIDS<br /> ôû Vieät Nam: Caùc khía caïnh veà xaõ hoäi vaø y teá<br /> NguyӉn<br /> Lâm<br /> NguyeãnTrҫn<br /> Traàn<br /> Laâm<br /> <br /> Chöông trình ñieàu trò baèng ARV ñang baét ñaàu ôû Vieät Nam. Muïc tieâu nghieân cöùu cuûa taùc giaû laø moâ<br /> taû vaø phaân tích moät böùc tranh cuï theå veà chöông trình naøy, ñeà xuaát moät soá khuyeán nghò. Taùc giaû ñaõ<br /> söû duïng ba phöông phaùp nghieân cöùu laø toång hôïp vaø phaân tích caùc soá lieäu thöù caáp, phoûng vaán saâu<br /> vaø quan saùt caùch toå chöùc taïi 2 beänh vieän. Keát quaû nghieân cöùu cho thaáy naêng löïc cuûa caùn boä vaø phöông<br /> tieän chuyeân moân cuûa heä thoáng ñieàu trò coøn yeáu, ngöôøi nhieãm HIV/AIDS chöa tuaân thuû ñieàu trò vaø coøn<br /> bò kyø thò, giaù thuoác coøn quaù cao. Taùc giaû ñaõ khuyeán nghò veà vieäc ban haønh hoaëc söûa ñoåi moät soá chính<br /> saùch vôùi ngöôøi tröïc tieáp chöông trình ñieàu trò, thu huùt söï tham gia tích cöïc cuûa beänh nhaân HIV/AIDS<br /> vaø keát hôïp ñieàu trò nghieän, ñieàu trò nhieãm vaø chaêm soùc taïi choã.<br /> The ARV program has been implementing in Viet Nam. The author's objective is to describe and analyze a panorama of this treatment program and to suggest some recommendations. Three study methods are used: to collect, classify and analyze secondary data, to carry out in-depth interviews and<br /> observations in 2 hospitals. The study results show poor staff professional capacity and inadequate<br /> equipment of the treatment system, PLWHA's poor observance of treatment regulations, stigma<br /> towards PLWHA and very high price of ARV. Recommendations are to promulgate or amend some<br /> policies for direct caregivers, to involve active participation of PLWHA, to combine on the spot at<br /> the same time drug abuse treatment, ART and care for PLWHA.<br /> <br /> 1. Boái caûnh<br /> Dòch AIDS ôû Vieät Nam ñang dieãn tieán ñaùng lo<br /> ngaïi. Trong suoát nhöõng naêm 90, tæ leä nhieãm HIV ñaõ<br /> taêng nhanh ôû taát caû caùc quaàn theå cuûa chöông trình<br /> giaùm saùt. Theo döï ñoaùn, vôùi 30.000 ngöôøi ñang caàn<br /> ñöôïc ñieàu trò baèng thuoác khaùng retrovirut (ARV),<br /> Vieät Nam caàn 150 trieäu USD ñeå chi traû ñieàu trò cho<br /> soá beänh nhaân naøy (chæ tính rieâng naêm 2004). Nhu<br /> caàu ARV laø raát lôùn, nhöng heä thoáng y teá ôû nöôùc ta<br /> hieän nay chöa ñuû naêng löïc ñeå thöïc hieän cuõng nhö<br /> giaùm saùt caùc dòch vuï ñieàu trò. Höôùng daãn ñieàu trò<br /> quoác gia hieän nay vaãn chöa hoaøn thieän. Söï tham gia<br /> cuûa xaõ hoäi daân söï cuõng nhö cuûa ngöôøi coù HIV/AIDS<br /> (PHA) vaøo chöông trình AIDS cuõng môùi ôû möùc ñoä<br /> hình thöùc. Luaät veà thuoác ñang ñöôïc raø soaùt söûa ñoåi.<br /> Caùc cuoäc hoäi thoaïi giöõa Chính phuû vaø caùc toå chöùc<br /> quoác teá nhaèm giaûm giaù thuoác ñang ñöôïc tieán haønh.<br /> Maëc duø soá löôïng thuoác ARV coøn haïn cheá, vieäc<br /> tieáp caän ñieàu trò baèng ARV ñang coù nhieàu yeáu toá<br /> thuaän lôïi. Ngaân saùch cuûa Chính phuû cho phoøng<br /> <br /> choáng AIDS ñaõ taêng ñaùng keå trong voøng 3 naêm qua.<br /> Caùc bieän phaùp taêng cöôøng chöông trình PC AIDS<br /> ñaõ ñöôïc thaûo luaän trong cuoäc hoïp nhoùm chuyeân gia<br /> vaøo thaùng 12 naêm 2003. Chieán löôïc môùi veà AIDS<br /> coù nhieàu ñieåm thuaän lôïi cho chöông trình ñieàu trò<br /> ARV (CTÑT) (3). Keå töø naêm 2003, caùc toå chöùc quoác<br /> teá ñaõ vieän trôï raát maïnh cho Vieät Nam. Maëc duø hieän<br /> taïi chæ coù döï aùn ESTHER(5) (Phaùp) laø caáp kinh phí<br /> mua ARV ñieàu trò mieãn phí cho beänh nhaân AIDS,<br /> nhieàu döï aùn khaùc baét ñaàu ñöôïc trieån khai. Döï aùn<br /> Quyõ toaøn caàu (GFATM) ñaõ ñöôïc thoâng qua (12<br /> trieäu USD). Thaùng 6/2004, Vieät Nam ñöôïc choïn laø<br /> nöôùc thöù 15 nhaän taøi trôï cuûa Quyõ cuûa Toång thoáng<br /> Bush veà phoøng choáng AIDS (PEPFAR). PEPFAR<br /> hy voïng döï phoøng cho 660.000 ca nhieãm môùi; chaêm<br /> soùc cho 65.000 PHA; vaø hoã trôï ñieàu trò cho 13.000<br /> PHA. Thaùng 7/2004, Giaùm ñoác ñieàu haønh cuûa Quyõ<br /> Bill Clinton ñeán Vieät Nam vaø höùa seõ tieáp tuïc hoã trôï<br /> caùc hoaït ñoäng nghieân cöùu vaø döï phoøng veà HIV.<br /> CDC cuõng ñang thöïc hieän moät döï aùn 10 trieäu USD<br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng,11.2005, Soá 4 (4)<br /> <br /> 27<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> trong 5 naêm. Trong boái caûnh nhö vaäy, nhieàu nhaø<br /> hoaïch ñònh chính saùch döï ñoaùn raèng CTÑT seõ coù<br /> nhieàu lôïi ñieåm hôn laø ruûi ro. Nhieàu giaû ñònh cuõng<br /> ñöôïc ñöa ra veà tính khaû thi cuûa chöông trình. Döïa<br /> vaøo caùc döõ lieäu thu thaäp ñöôïc trong ñôït ñaùnh giaù töø<br /> thaùng 7 ñeán thaùng 9/2004 taïi Haø Noäi vaø TP Hoà Chí<br /> Minh, baøi vieát naøy moâ taû vaø phaân tích moät böùc tranh<br /> cuï theå veà CTÑT ôû Vieät Nam, ñoàng thôøi ñeà xuaát moät<br /> soá khuyeán nghò.<br /> <br /> 2. Phöông phaùp<br /> Chuùng toâi söû duïng ba phöông phaùp chính: 1.<br /> Toång hôïp vaø phaân tích caùc soá lieäu thöù caáp, bao<br /> goàm: taøi lieäu/ baùo caùo lieân quan ñeán CTÑT; ñeà<br /> cöông xin taøi trôï; baùo caùo tieán trình vaø ñaùnh giaù; 2.<br /> 54 phoûng vaán saâu ñöôïc thöïc hieän vôùi caùc caùn boä y<br /> teá, beänh vieän, nhaø thuoác, caùc toå chöùc quoác teá hoaït<br /> ñoäng veà AIDS, NGO, vaø PHA; 3. Quan saùt caùch toå<br /> chöùc ñieàu trò taïi 2 beänh vieän, vaø töông taùc giöõa nhaân<br /> vieân y teá vaø beänh nhaân.<br /> 3. Keát quaû<br /> 3.1. Thay ñoåi veà theå cheá/ nhaân söï<br /> Töø naêm 1987, Uyû ban Quoác gia phoøng choáng<br /> AIDS (UBQG) ñaõ traûi qua nhieàu thay ñoåi veà toå chöùc<br /> Do quaù trình thay ñoåi nhö vaäy, nhieàu caùn boä laâu<br /> naêm, coù kinh nghieäm veà AIDS ñaõ chuyeån sang laøm<br /> cho caùc cô quan /NGO quoác teá. Vieäc thay ñoåi naøy<br /> cuõng aûnh höôûng veà chaát löôïng caùn boä vaø chaát löôïng<br /> moät soá chöông trình/döï aùn veà AIDS.<br /> 3.2. Naêng löïc cuûa heä thoáng ñieàu trò<br /> Töø 1995, Vieän Y hoïc laâm saøng caùc beänh nhieät<br /> ñôùi (Vieän YHLS), Beänh vieän (BV) Trung öông<br /> Hueá, vaø BV Nhieät ñôùi Thaønh phoá HCM (BVNÑ)<br /> ñöôïc chæ ñònh laø 3 cô quan chính veà ñieàu trò, coù<br /> traùch nhieäm höôùng daãn ñieàu trò taïi 3 mieàn, trong ñoù<br /> Vieän YHLS laø cô quan ñaàu naõo. Noùi chung, PHA<br /> ñöôïc ñieàu trò taïi caùc khoa truyeàn nhieãm thuoäc moät<br /> BV ña khoa. Neáu PHA naøo coù beänh ñöôøng tình duïc<br /> hoaëc lao seõ ñöôïc ñieàu chuyeån ñeán caùc vieän chöùc<br /> naêng (Vieän Da lieãu, Vieän Lao). Vaán ñeà ôû choã: taïi<br /> caùc khoa truyeàn nhieãm naøy, PHA vaø nhöõng ngöôøi<br /> khoâng nhieãm ñeàu taäp trung ôû ñoù. Soá giöôøng beänh<br /> quaù haïn cheá khoâng ñaùp öùng ñöôïc soá löôïng beänh<br /> nhaân ngaøy caøng taêng. Ví duï ôû Vieän YHLS coù 10<br /> giöôøng; BV Ñoáng Ña 20 giöôøng; BVNÑ 10 giöôøng.<br /> Trong khi ñoù soá beänh nhaân noäi truù taêng nhanh (taïi<br /> BV Ñoáng Ña: töø 152 (2001) leân 298 (2003); taïi<br /> 28<br /> <br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng, 11.2005, Soá 4 (4)<br /> <br /> BVNÑ: töø 658 (2001) leân 1457 (2003). Keát quaû laø<br /> caùc beänh nhaân phaûi naèm chung giöôøng, coù khi 2-3<br /> ngöôøi moät giöôøng. Moät vaán ñeà khaùc naûy sinh laø<br /> hieän töôïng “beänh nhaân vöôït tuyeán”, töø noâng thoân<br /> ra thaønh phoá. Nguyeân nhaân laø do kyø thò taïi ñòa<br /> phöông, söï thieáu nieàm tin vaøo baùc só tænh leû, vaø<br /> quaûng caùo veà ARV môùi ñaây. Ña phaàn PHA ñeán<br /> khoa ñieàu trò trong tình traïng naëng (ñaõ chuyeån sang<br /> AIDS) vaø hoï khoâng coù khaû naêng chi traû tieàn thuoác,<br /> keå caû caùc chi phí lieân quan nhö xeùt nghieäm, aên ôû.<br /> Thöôøng thöôøng, PHA ñöôïc ñieàu trò caùc beänh nhieãm<br /> truøng cô hoäi sau ñoù hoï phaûi xuaát vieän. Tuy nhieân vì<br /> ña soá hoï ngheøo neân nhieàu ngöôøi cöù chaây yø ôû laïi,<br /> gaây nhieàu khoù khaên cho beänh vieän. Vaán ñeà cuõng<br /> nan giaûi töông töï taïi caùc beänh vieän phuï saûn: cô cheá<br /> chuyeån beänh nhaân treû em (bò nhieãm töø meï) sang<br /> beänh vieän nhi coøn baát caäp.<br /> 3.3 Tham nhuõng<br /> Caùn boä y teá thöôøng phaøn naøn veà ñoàng löông ít<br /> oûi. Ñaây coù leõ laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân tieâu<br /> cöïc laøm moät soá baùc só baùn thuoác ARV ra ngoaøi kieám<br /> lôøi. Ngoaøi ra cuõng coù moät heä thoáng “ñieàu phoái<br /> thuoác” raát tinh vi, baét ñaàu töø ñoäi nguõ trình döôïc<br /> vieân (TDV) cuûa caùc coâng ty thuoác - roài ñeán baùc só<br /> ñieàu trò (BS) - döôïc só taïi quaày thuoác (DS) cuûa beänh<br /> vieän. Qui trình toùm taét nhö sau: TDV “hoa hoàng”<br /> cho BS- BS keâ ñôn vaø khuyeán nghò beänh nhaân (BN)<br /> ra mua thuoác taïi quaày thuoác BV- sau ñoù DS seõ coù<br /> “hoa hoàng” cho BS. Tuy nhieân, ARV trong quaày<br /> thuoác BV thöôøng ñaét hôn nhieàu so vôùi ARV thò<br /> tröôøng ngoaøi. Ngoaøi ra, moät soá BS (nhaát laø taïi TP<br /> HCM) cuõng coù phoøng khaùm tö vaø muoán thu huùt BN<br /> ra ñoù. Trong cô cheá coâng-tö nhö vaäy, vieân thuoác<br /> ARV coù theå luoàn laùch theo nhieàu keânh baát hôïp<br /> phaùp, vaø roài cuoái cuøng cuõng laïi baùn cho BN.<br /> 3.4. Höôùng daãn ñieàu trò<br /> Möôøi naêm sau khi tröôøng hôïp HIV ñaàu tieân<br /> ñöôïc phaùt hieän, Vieät Nam môùi coù höôùng daãn ñieàu<br /> trò quoác gia (naêm 2000), tuy nhieân cuõng chæ troïng<br /> taâm vaøo vieäc ñieàu trò vaø chaån ñoaùn caùc beänh nhieãm<br /> truøng cô hoäi laø chính. Hieän nay Taøi lieäu höôùng daãn<br /> ñieàu trò ñang ñöôïc chænh söûa, vôùi söï hoã trôï cuûa caùc<br /> chuyeân gia quoác teá (WHO, CDC, ESTHER, Thaùi<br /> Lan). Chuùng toâi ñaët ra caâu hoûi laø: Trong giai ñoaïn<br /> 1993-2000, khoâng bieát caùc BS keâ ñôn theá naøo? Moät<br /> soá BS noùi raèng hoï keâ ñôn “theo caûm tính” vaø “coù<br /> thuoác gì thì duøng thuoác ñaáy”. Trong nhieàu tröôøng<br /> hôïp, vieäc keâ ñôn aåu laø do ñoäng cô kieám lôøi cuûa BS,<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> vaø cuõng phuï thuoäc vaøo möùc ñoä saün coù cuûa ARV vaøo<br /> thôøi ñieåm BS keâ ñôn. Tính saün coù naøy laïi phuï thuoäc<br /> vaøo qui trình tieáp thò cuûa caùc haõng thuoác. Ngoaøi ra,<br /> trình ñoä ñieàu trò vaø coâng thöùc ñieàu trò cuõng khaùc<br /> nhau giöõa caùc BS mieàn Baéc vaø BS mieàn Nam. Moät<br /> BS noùi:<br /> "…raát ít BS (ñieàu trò) bieát coâng thöùc ñieàu trò...<br /> nhieàu ngöôøi keâ ñôn böøa coù thuoác naøo thì duøng thuoác<br /> ñaáy, chaúng quan taâm gì ñeán hieäu öùng cuûa thuoác...<br /> hoï duøng ddI, d4T vaø crixivan [indinavir] bôûi vì hoï<br /> chaúng hieåu gì veà coâng thöùc ñieàu trò chuaån ... hôn<br /> nöõa cuõng do thieáu thuoác quaù neân cuõng chaúng coù söï<br /> löïa choïn naøo khaùc... do vaäy cöù keä thoâi, ñeán ñaâu thì<br /> ñeán...beänh nhaân thì muoán ñieàu trò... nhöng luùc ñoù thì<br /> cuõng chæ coù loaïi thuoác ñoù thoâi neân BS phaûi keâ thuoác<br /> ñoù thoâi... chaáp nhaän coâng thöùc sai… maø theá thì laøm<br /> gì chaúng khaùng thuoác!"<br /> 3.5. Ñaøo taïo vaø nghieân cöùu<br /> Ñaây laø nhu caàu caáp thieát, tuy nhieân chöa ñöôïc<br /> ñaàu tö ñuùng möùc. Hieän nay ôû Vieät Nam môùi coù leû<br /> teû vaøi chöông trình naâng cao naêng löïc cho BS ñieàu<br /> trò. Tuy nhieân naêng löïc ñieàu trò, nhaát laø BS caùc tænh<br /> coøn raát yeáu. Caùc BS ñieàu trò thöôøng ít coù kieán thöùc<br /> veà xaõ hoäi hoïc vaø taâm lyù, aûnh höôûng lôùn ñeán vieäc tö<br /> vaán, chaêm soùc, hoã trôï. Ngoaøi ra nhieàu BS phaøn naøn<br /> raèng chæ vì hoï khoâng bieát ngoaïi ngöõ neân khoâng caäp<br /> nhaät ñöôïc thoâng tin môùi, vaø nhö vaäy daãn ñeán vieäc<br /> ñieàu trò sai.<br /> 3.6. Loàng gheùp ñieàu trò vaø chaêm soùc<br /> Vieät Nam chöa coù moâ hình loàng gheùp toaøn dieän<br /> döï phoøng-ñieàu trò-chaêm soùc-hoã trôï. Caùc chöông<br /> trình thieáu tính heä thoáng vaø thöôøng naëng veà "thí<br /> ñieåm". Thöïc teá laø caùc CTÑT laïi taùch rôøi vieäc chaêm<br /> soùc, hoã trôï vaø taâm lyù (cô quan nhaø nöôùc toå chöùc<br /> ñieàu trò; coøn NGO toå chöùc chaêm soùc, trong khi ñoù<br /> NGO laïi khoâng coù vai troø can thieäp ñoái vôùi caùc<br /> CTÑT nhaø nöôùc). Do phoái hôïp khoâng hieäu quaû neân<br /> daãn ñeán vieäc choàng cheùo caùc chöông trình. Vieäc<br /> phoái hôïp giöõa CTÑT vaø caùc chöông trình chuyeân<br /> moân lieân quan khaùc (meï laây truyeàn sang con, tö vaán<br /> xeùt nghieäm töï nguyeän, giaûm thieåu taùc haïi, vaø<br /> chöông trình lao) coøn raát yeáu.<br /> 3.7.Moâ hình tö nhaân<br /> Hieän nay ôû Vieät Nam haàu nhö khoâng coù cô sôû<br /> tö nhaân toå chöùc ñieàu trò cho PHA. BS ñieàu trò thöôøng<br /> laø caùn boä nhaø nöôùc vaø taäp trung chuû yeáu ôû Haø Noäi<br /> vaø TP HCM. Moät soá BS coù phoøng khaùm tö vaø thu<br /> huùt beänh nhaân "coù ñieàu kieän" ra ñoù ñeå ñieàu trò. Tuy<br /> <br /> nhieân chöa coù taøi lieäu naøo ñaùnh giaù chaát löôïng ñieàu<br /> trò taïi caùc cô sôû ñoù.<br /> 3.8. Cô sôû haï taàng<br /> Vieät Nam coøn thieáu nhieàu phoøng thí nghieäm vaø<br /> caùc dòch vuï lieân quan (xeùt nghieäm, kho baûo quaûn<br /> thuoác, v.v…). Nhieàu tænh gaëp raát nhieàu khoù khaên veà<br /> theo doõi laâm saøng vì khoâng coù trang thieát bò. Tính<br /> toaøn quoác, chæ coù 8 trung taâm ñöôïc trang bò maùy<br /> ñeám teá baøo CD4.<br /> 3.9. Tieáp caän vaø bình ñaúng ñieàu trò<br /> Tuy soá PHA ngaøy caøng taêng nhanh, chæ coù soá ít<br /> PHA ñöôïc tieáp caän ARV. Hieän taïi ñoái töôïng ñöôïc<br /> öu tieân ñieàu trò baèng ARV laø caùn boä nhaø nöôùc bò<br /> phôi nhieãm, phuï nöõ coù thai, treû em bò nhieãm. Hôn<br /> nöõa, chæ coù moät soá ít PHA, nhöõng ngöôøi coù ñieàu<br /> kieän vaø soáng ôû caùc thaønh phoá lôùn môùi deã ñöôïc tieáp<br /> caän ñieàu trò. Beänh nhaân ôû caùc tænh mieàn nuùi vaø noâng<br /> thoân ít khi ñöôïc ñeà caäp. Trong tieâu chí löïa choïn<br /> beänh nhaân ñeå ñöa vaøo CTÑT cuûa moät soá döï aùn,<br /> ngöôøi tieâm chích ma tuùy vaãn bò loaïi. Trong boái caûnh<br /> 70% ngöôøi nhieãm laø ngöôøi tieâm chích ma tuùy nhö<br /> hieän nay, CTÑT cuõng phaûi tính ñeán vieäc ñieàu trò<br /> cho nhoùm naøy cuõng nhö vieäc laøm theá naøo ñeå phoái<br /> hôïp vôùi caùc chöông trình giaûm taùc haïi khaùc (phaùt<br /> bao cao su, trao ñoåi kim tieâm, methadone)<br /> 3.10. Vaán ñeà söû duïng thuoác<br /> Gioáng nhö caùc thuoác khaùc, ARV cuõng ñöôïc<br /> baùn ôû caùc hieäu thuoác vaø BN mua khoâng caàn trình<br /> ñôn. Tình traïng naøy raát deã daãn ñeán khaùng thuoác,<br /> nguy hieåm ñeán tính maïng. Moät soá gia ñình coù ngöôøi<br /> nhieãm duøng caû thuoác Ñoâng y, tuy nhieân moïi vaán ñeà<br /> lieân quan ñeán nguoàn thuoác, trình ñoä ngöôøi caáp<br /> thuoác vaø chaát löôïng thuoác ñeàu chöa ñöôïc kieåm<br /> ñònh, ñaùnh giaù. Baûn thaân vieäc keâ ñôn thuoác cuõng coù<br /> vaán ñeà bôûi vì thuoác ñöôïc keâ laïi phuï thuoäc vaøo möùc<br /> ñoä saün coù cuûa thò tröôøng vaø ñaïo ñöùc cuûa BS. Hôn<br /> nöõa, BS laïi thieáu kieán thöùc vaø thoâng tin caàn thieát<br /> veà ARV. BS ñieàu trò khoâng nhaän ñöôïc söï tö vaán veà<br /> thuoác töø döôïc só.<br /> 3.11. Tuaân thuû ñieàu trò<br /> Tuaân thuû ñieàu trò (TTÑT) laø möùc ñoä tham gia<br /> tích cöïc cuûa beänh nhaân trong moät chöông trình<br /> chaêm soùc y teá. TTÑT caàn ñöôïc hieåu theo nghóa<br /> roäng, bao goàm vieäc tham gia vaøo lòch trình chaêm<br /> soùc, coù maët theo lòch heïn ñeå laøm xeùt nghieäm, uoáng<br /> thuoác theo yeâu caàu, thay ñoåi phong caùch soáng sao<br /> cho hôïp lyù, vaø traùnh haønh vi nguy cô (Rabkin & cs.<br /> 2004). Ñoái vôùi BN ñieàu trò ARV, TTÑT laø vaán ñeà<br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng,11.2005, Soá 4 (4)<br /> <br /> 29<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> soáng coøn cho thaønh coâng ñieàu trò, ñoøi hoûi vieäc uoáng<br /> thuoác chuaån möïc vaø nghieâm ngaët 100% nhaèm traùnh<br /> khaùng thuoác. Khi BN boû lôõ hoaëc uoáng sai giôø qui<br /> ñònh, khaùng thuoác phaùt trieån vaø thuoác döøng coâng<br /> hieäu. Trong nghieân cöùu naøy, ña soá caùc BS ñöôïc<br /> phoûng vaán ñeàu noùi möùc ñoä khoâng TTÑT laø raát cao.<br /> Maëc duø TTÑT laø moät trong nhöõng tieâu chí löïa choïn<br /> trong ñieàu trò vaø BN phaûi kyù vaøo moät baûn cam keát,<br /> nhöng ñaây chæ laø hình thöùc. Coù 5 nguyeân nhaân chính<br /> BN khoâng TTÑT:<br /> <br /> thuoác saûn xuaát trong nöôùc ñeàu chöa ñöôïc tieàn duyeät<br /> chaát löôïng. Giaù thuoác noùi chung coøn quaù cao so vôùi<br /> khaû naêng ngöôøi duøng. Ví duï, chi phí seõ laø 96.6 USD/<br /> ngöôøi/ thaùng neáu ñieàu trò theo coâng thöùc AZT+3<br /> TC+NVP. Baùo caùo cuûa WHO-Ford (2004) khuyeán<br /> nghò veà caùc chieán löôïc ngaén haïn vaø daøi haïn cho Vieät<br /> Nam nhaèm taïo moät moâi tröôøng chính saùch thuoác<br /> ARV hôïp lyù. Caùc khuyeán nghò chính bao goàm:<br /> <br /> - BS thieáu tö vaán cho hoï (veà caùch duøng, taùc<br /> duïng phuï cuûa thuoác/khaùng thuoác...);<br /> <br /> - Tieán haønh thöông löôïng veà giaù vôùi caùc coâng<br /> ty naém giöõ baèng ñoäc quyeàn saùng cheá ARV;<br /> <br /> - Caùch toå chöùc cuûa beänh vieän vaø thaùi ñoä kyø thò<br /> cuûa nhaân vieân y teá;<br /> - Tính bí maät khoâng ñöôïc ñaûm baûo;<br /> - Chöa coù heä thoáng chaêm soùc tieáp noái veà taâm lyù;<br /> - Taùc duïng phuï cuûa thuoác vaø khaùng thuoác raát<br /> phoå bieán, taùc ñoäng ñeán taâm lyù BN.<br /> 3.12. Kyø thò<br /> PHA bò kyø thò ôû nhieàu caáp ñoä: coäng ñoàng kyø thò,<br /> BS kyø thò, gia ñình kyø thò. Truyeàn thoâng thöôøng gaén<br /> ngöôøi ma tuyù vaø maïi daâm vôùi caùc töø “teä naïn xaõ<br /> hoäi”; “trung gian truyeàn beänh”; “nhoùm nguy cô<br /> cao”, vv... laøm gia coá kyø thò trong xaõ hoäi vaø aûnh<br /> höôûng tieâu cöïc ñeán chaát löôïng cuûa CTÑT (Laâm<br /> 2004).<br /> 3.13. Söï tham gia cuûa coäng ñoàng<br /> a. Quoác teá: hieän nay coù 3 döï aùn lôùn cung caáp<br /> ARV laø GFATM, PEPFAR, vaø ESTHER. Ngoaøi ra<br /> coøn raát nhieàu döï aùn quoác teá khaùc veà AIDS.<br /> b. NGO trong nöôùc: söï tham gia cuûa caùc toå chöùc<br /> naøy vaøo CTÑT chöa roõ neùt vaø môùi chæ baét ñaàu. Moät<br /> soá toå chöùc toân giaùo cuõng baét ñaàu tham gia (VD: Hoïc<br /> vieän Phaät giaùo Hueá; Tu hoäi Nöõ tu Baéc AÙi Vónh Sôn).<br /> c. PHA: söï tham gia cuûa PHA vaøo CTÑT coøn<br /> môø nhaït. Coù moät soá nhoùm PHA ñaõ ñöôïc thaønh laäp<br /> (ví duï: Cafe Hy voïng, Nhoùm Bright Future, Nhoùm<br /> Hoa phöôïng ñoû, Caâu Laïc boä Haûi AÂu), tuy nhieân<br /> khoâng coù söï lieân keát giöõa caùc nhoùm naøy. GIPA<br /> (Greater Involvement of People with AIDS) laø<br /> chöông trình ñaàu tieân ôû Vieät Nam nghieân cöùu veà<br /> nhu caàu vaø cuoäc soáng cuûa PHA.<br /> 3.14. Tình hình veà ARV<br /> Tính ñeán thôøi ñieåm thaùng 7/2003 môùi coù 9 loaïi<br /> ARV ñöôïc ñaêng kyù taïi Vieät Nam. Coù 3 coâng ty ñöôïc<br /> caáp giaáy pheùp, nhöng chæ coù STADA Vietnam JV<br /> Ltd laø coâng ty duy nhaát saûn xuaát ARV. Tuy nhieân<br /> 30<br /> <br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng, 11.2005, Soá 4 (4)<br /> <br /> - Khuyeán khích nhaäp khaåu song song caùc thuoác<br /> ARV coù baèng ñoäc quyeàn saùng cheá;<br /> <br /> - Ban haønh giaáy pheùp khoâng töï nguyeän ñeå nhaäp<br /> khaåu hoaëc saûn xuaát trong nöôùc;<br /> - Taïo ñieàu kieän nhaäp khaåu thuoác;<br /> <br /> 4. Baøn luaän<br /> Hieän nay soá löôïng caùc döï aùn veà AIDS ngaøy<br /> caøng taêng, thu huùt nhieàu ñoái taùc tham gia. Thoâng<br /> qua caùc quaù trình naøy, töông taùc giöõa caùc toå chöùc<br /> nhaø nöôùc-tö nhaân seõ ñöôïc ñònh daïng laïi, vaø nhö vaäy<br /> seõ daãn ñeán caùc vaán ñeà veà chính saùch, cô cheá ñieàu<br /> phoái, caïnh tranh, tham nhuõng vv… ñaây seõ laø nhöõng<br /> yeáu toá taùc ñoäng ñeán söï tieáp caän vaø coâng baèng cuûa<br /> chöông trình. Caùc chöông trình ARV thaønh coâng ôû<br /> Braxin (Galvao 2002(4)) vaø Thaùi Lan (Van dam &<br /> Hutchinson 2002(14)) cho thaáy: vôùi söï hoã trôï chính trò<br /> cao vaø söï tham gia hieäu quaû cuûa caùc ñoái taùc, caùc<br /> dòch vuï ñieàu trò coù theå ñöôïc ñaûm baûo veà chaát löôïng.<br /> Nghieân cöùu cho thaáy vieäc trieån khai chöông trình<br /> ARV coù theå taêng cöôøng heä thoáng y teá, hoaëc cuõng<br /> coù theå ngöôïc laïi, gaây ra söï baát bình ñaúng trong heä<br /> thoáng y teá (Kalanda & cs. 2004(7); Streefland<br /> 2004(10)). Heä thoáng y teá ôû nöôùc ta hieän nay ñang<br /> phaûi ñöông ñaàu vôùi haøng loaït vaán ñeà, nhö: baát caäp<br /> trong chính saùch nhaäp khaåu thuoác/mua thuoác, söï<br /> thieáu traùch nhieäm cuûa maïng löôùi dòch vuï, vaø loûng<br /> leûo trong vieäc kieåm tra giaùm saùt.<br /> Qua ñaùnh giaù, chuùng toâi thaáy coù nhieàu nhaân toá<br /> ngaên caûn PHA tieáp caän dòch vuï ñieàu trò ARV. Ví duï,<br /> khi ñeán beänh vieän ñieàu trò, PHA chöa nhaän thöùc<br /> ñöôïc quyeàn lôïi cuûa mình vaø hoï cuõng khoâng nhaän<br /> ñöôïc ñaày ñuû thoâng tin tö vaán veà caùc tieâu chuaån löïa<br /> choïn beänh nhaân cuõng nhö soá teá baøo CD4 coù yù nghóa<br /> gì. Vieäc loä thoâng tin bò nhieãm, thôøi gian chôø ñôïi laâu,<br /> thaùi ñoä kyø thò cuûa y teá beänh vieän, vaán ñeà “quota<br /> ñieàu trò”, coâng thöùc ñieàu trò phöùc taïp, taùc duïng phuï<br /> cuûa thuoác, v.v... laø nhöõng yeáu toá, ôû chöøng möïc naøo<br /> <br /> | TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |<br /> <br /> ñoù, neáu khoâng giaûi quyeát toát, seõ laøm maát nieàm tin<br /> cuûa PHA vaøo caùc dòch vuï y teá coâng coäng, gaây caûn<br /> trôû lôùn cho vieäc tieáp caän ñieàu trò vaø tính beàn vöõng<br /> cuûa chöông trình. Thuoác AIDS cuõng nhö moät haøng<br /> hoaù, neáu khoâng ñieàu tieát toát coù theå daãn ñeán nhöõng<br /> haäu quaû veà y teá, xaõ hoäi, vaø vaên hoaù (Geest, White<br /> & Hardon 1996; Whyte & cs. 2002(16); Farmer<br /> 1999(3), 2001(2)). Ñoái vôùi caùc beänh lieân quan ñeán kyø<br /> thò, beänh nhaân coù theå mua thuoác töø caùc nguoàn y teá<br /> tö nhaân hoaëc töø caùc nguoàn khoâng chính thoáng,<br /> nhöng khoâng ñöôïc keâ ñôn, vaø beänh nhaân thöôøng<br /> haønh ñoäng döïa theo caûm tính/quan ñieåm cuûa rieâng<br /> mình khi tính ñeán caùc yeáu toá veà an toaøn vaø hieäu quaû<br /> (Whyte & cs. 2002(16)). Chính vì vaäy duø ARV coù theå<br /> saün coù trong caùc dòch vuï coâng, nhöng thò tröôøng<br /> thuoác ngoaøi khu vöïc nhaø nöôùc seõ phaùt trieån, vaø coù<br /> theå daãn ñeán tình traïng ARV “chôï ñen” ña daïng hôn<br /> vaø thaäm chí chaát löôïng toát hôn. Hôn nöõa, chaát löôïng<br /> vaø uy tín cuûa caùc dòch vuï nhaø nöôùc coù theå bò giaûm<br /> suùt do chính caùc baùc só ñieàu trò - nhöõng ngöôøi thöôøng<br /> söû duïng vaên phoøng coâng hoaëc phoøng khaùm tö laøm<br /> ñòa ñieåm “giao löu kín” vôùi chính beänh nhaân cuûa<br /> mình. Ñeå ñaûm baûo chaát löôïng ñieàu trò coù söï tuaân thuû<br /> toát cuûa PHA, ñoøi hoûi söï toång hôïp cuûa ba vaán ñeà<br /> chính: a) chaát löôïng dòch vuï cuûa caùn boä y teá nhaø<br /> nöôùc vaø nhaân vieân/coäng taùc vieân y teá coäng ñoàng; b)<br /> moái quan heä toát (bieåu hieän baèng loøng tin) giöõa nhaân<br /> vieân y teá vaø ngöôøi söû duïng dòch vuï; c) PHA ñöôïc<br /> khuyeán khích vaø töï hoï cuõng muoán söû duïng thuoác<br /> (Streefland 2004(10)).<br /> <br /> 5. Keát luaän vaø khuyeán nghò<br /> Muïc tieâu cuûa Vieät Nam laø ñeán naêm 2010, 70%<br /> PHA seõ ñöôïc ñieàu trò baèng ARV. Tuy nhieân vôùi<br /> naêng löïc cuûa heä thoáng y teá vaø ñieàu trò nhö hieän nay,<br /> muïc tieâu naøy laø quaù lôùn. Döïa vaøo kinh nghieäm,<br /> nghieân cöùu quoác teá, vaø keát quaû ñaùnh giaù vöøa qua,<br /> chuùng toâi xin khuyeán nghò nhöõng vaán ñeà sau ñaây:<br /> a. Veà chính saùch vaø heä thoáng y teá:<br /> - Hoaøn thieän Höôùng daãn ñieàu trò quoác gia ñoàng<br /> thôøi soaïn thaûo qui ñònh veà baûo quaûn thuoác, traùch<br /> nhieäm cuûa baùc só ñieàu trò, vaø tuaân thuû ñieàu trò;<br /> - Quyeát ñònh döùt khoaùt veà cô cheá cung caáp vaø<br /> quaûn lyù ARV; phaân caáp ñieàu trò;<br /> - Söûa ñoåi moät soá chính saùch veà thuoác vaø vaán ñeà<br /> baûn quyeàn;<br /> - Toå chöùc ñaøo taïo cho nhaân vieân y teá, caû trong<br /> vaø ngoaøi khu vöïc nhaø nöôùc, veà caùc khía caïnh xaõ hoäi<br /> <br /> vaø y teá cuûa moät CTÑT;<br /> - Ban haønh cheá ñoä chính saùch hôïp lyù ñoái vôùi<br /> nhöõng ngöôøi tröïc tieáp thöïc hieän CTÑT, ñoàng thôøi<br /> taêng cöôøng coâng taùc giaùm saùt theo höôùng hoã trôï hoï;<br /> - Xaùc ñònh nhu caàu, quan ñieåm vaø cô cheá lieân<br /> keát/phoái hôïp giöõa caùc cô quan khaùc nhau trong heä<br /> thoáng chaêm soùc-ñieàu trò;<br /> - Phaùt trieån maïng löôùi caùc nhaø khoa hoïc xaõ hoäi<br /> hoaït ñoäng veà AIDS vaø beänh truyeàn nhieãm.<br /> - Ñaëc bieät löu taâm ñeán vaán ñeà tuaân thuû ñieàu trò<br /> (baûo ñaûm tính bí maät cho PHA ngay töø luùc ñaàu;<br /> khaéc phuïc raøo caûn veà haønh chính, toå chöùc, thaùi ñoä<br /> kyø thò taïi ñòa baøn cung caáp ARV; theo doõi, giaùm saùt<br /> tieáp noái trong quaù trình ñieàu trò, coù keát hôïp tö vaán<br /> veà taâm lyù vaø dinh döôõng)<br /> b. Veà söï tham gia cuûa coäng ñoàng:<br /> - Thu huùt söï tham gia cuûa PHA vaøo CTÑT (ví<br /> duï, trong vieäc chaêm soùc, tö vaán baïn tình; phaùt trieån<br /> maïng löôùi cuûa PHA,vv…);<br /> - Keát noái söï tham gia cuûa caùc chuyeân gia veà<br /> chính saùch, caùc cô sôû nghieân cöùu khoa hoïc veà<br /> AIDS, khu vöïc tö nhaân, caùc nhoùm toân giaùo;<br /> - Phaùt trieån caùc moâ hình chaêm soùc söùc khoeû ban<br /> ñaàu taïi coäng ñoàng cho ngöôøi nghieän ñoàng thôøi keát<br /> hôïp ñieàu trò nghieän, ñieàu trò nhieãm vaø chaêm soùc taïi<br /> choã (Broadhead & cs. 2002(1));<br /> - Keát noái/ñieàu phoái caùc cô sôû y teá saün coù vaøo<br /> trong moät heä thoáng aên khôùp sao cho CTÑT baèng<br /> ARV seõ ñöôïc loàng gheùp theo xu höôùng taêng cöôøng<br /> (chöù khoâng phaûi maâu thuaãn) vôùi caùc chöông trình<br /> lieân quan khaùc;<br /> Cuoái cuøng, caàn caân nhaéc giöõa hai con ñöôøng: phaùt<br /> trieån moät caùch oà aït caùc moâ hình thí ñieåm veà chaêm soùc<br /> vaø hoã trôï hay phaùt trieån moät heä thoáng döï phoøng chaêm soùc - ñieàu trò - hoã trôï lieân hoaøn vaø aên khôùp?<br /> <br /> Lôøi caûm ôn.<br /> Toâi caûm ôn Toå chöùc Health Action International<br /> ñaõ taøi trôï cho nghieân cöùu naøy ñeå ñaùnh giaù söï thay<br /> ñoåi cuûa chöông trình tieáp caän ñieàu trò ARV ôû Vieät<br /> Nam. Toâi chaân thaønh caûm ôn ñoâng ñaûo caùc baïn beø,<br /> ñoàng nghieäp quoác teá vaø trong nöôùc, vaø moät soá ngöôøi<br /> coù HIV/AIDS ôû Haø Noäi vaø Thaønh phoá HCM ñaõ giuùp<br /> toâi hoaøn thaønh nghieân cöùu naøy.<br /> Taïp chí Y teá Coâng coäng,11.2005, Soá 4 (4)<br /> <br /> 31<br /> <br />