intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE

Thân thế, sự nghiệp của đông các đại học sĩ Trần Lưu Huệ (1830-1907)

Chia sẻ: Caygaolon Caygaolon | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

42
lượt xem
1
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Thông qua nghiên cứu thân thế và sự nghiệp của Trần Lưu Huệ trong bối cảnh lịch sử đất nước cuối thế kỷ 19 để tìm hiểu nhân cách, phẩm hạnh cũng như những cống hiến của ông đối với nhân dân, đối với nước.

Chủ đề:
Lưu

Nội dung Text: Thân thế, sự nghiệp của đông các đại học sĩ Trần Lưu Huệ (1830-1907)

T H A N T H E , S t f N G H I E P C I J A D O N G C A C<br /> <br /> D A I H O C S I T R A N I t I H U E ( 1 8 3 0 - 1 9 0 7 )<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NGUYEN DUG NHU$*<br /> <br /> <br /> <br /> G i a pha ho Tran 5 xa Vinh Xiidng, Vinh Tho diidc ddi la Vinh Xiidng. Theo ghi<br /> huyen Phong Dien, tinh Thda chep cua Le Quy Ddn trong Phu bien tap<br /> Thien Hue cho biet: Tien td cua ddng ho la luc (bien soan nam 1776) thi xa Vinh<br /> Trdn Xi, ngvidi qudn Dinh Xvfcing, huyen Xiidng thudc tdng Vinh Xiidng, huyen<br /> Tdng Sdn, phu Ha Trung, xd Thanh Hoa da Hiidng Tra, phu Trieu Phong, xd Thuan<br /> tham gia vao doan nghia dung theo Nguyen Hda (2). Dau thdi Nguyen, xa Vinh Xiidng<br /> Hoang vao tra'n thu Thuan Hda nam 1558 thudc tdng Vinh Xiidng, huyen Trieu<br /> (1). Gia pha cdn cho biet: Ong Tran Xi la Phong, dinh Quang Ddc. Dinh Quang Ddc<br /> ngvidi co cong khai pha da't hoang, lap nen diidc dat nam 1801 gdm ba huyen Hiidng<br /> lang Vinh Tho, huyen Hvidng Tra, phu Trieu Tra, Quang Dien va Phd Vang thudc phu<br /> Phong, dinh Quang Ddc. Con chau ngai ddi Trieu Phong. Nam Minh Menh thd 3<br /> ddi n6'i nghiep tai day. (1822), dinh Quang Ddc diidc dd'i thanh<br /> Theo mot tai lieu dia phiidng chi diidc phu Thda Thien. Nam Minh Menh thd 16<br /> bien soan sdm nha't (1554) ve vung da't (1835), nha Nguyen lay mot phan da't cua<br /> Thuan Hoa (Thda Thien - Hue ngay nay) la huyen Hiidng Tra va Quang Dien (nguyen<br /> O Chdu can luc cua Tien si Diidng Van An xiia la huyen Dan Dien) dat lam huyen<br /> thi huyen Hiidng Tra, nguyen la huyen Phong Dien; xa Vinh Xiidng thudc vao<br /> Kim Tra, phu Trieu Phong. Diidi thdi chda huyen Phong Dien.<br /> Nguyln Phuc Nguyen (1613 1635) huyen Ddng ho Tran d xa Vinh Xiidng tdn ngai<br /> Kim Tra ddi la huyen Hiidng Tra. Thdi Tran Xi la v i To ddi thd nha't, den nay da<br /> die'm triidc nam 1554, huyen Kim Tra cd 60 diidc 20 ddi, con chau phat trien thinh dat,<br /> xa, chiia cd dia danh xa Vinh Tho. Nhii hie'n vinh, trong dd phai ke deh ddi thd 12<br /> vay, rat cd the' sau khi ngai Tran Xi to chdc va 13. Ddi thd 12 la dng Tran Gia Chieu,<br /> khai hoang lap lang (sau nam 1558) thi sinh nam Mau Tua't (1778). Theo Gia pha<br /> lang Vinh Tho mdi diidc diia vao danh sach cho biet: Nam Minh Menh thd 13 (1832),<br /> cac ddn vi hanh chinh cua xd nay. Nam dng Tran Gia Chieu gid chdc Chu sii ty Bd<br /> Mau Tua't (1658) vi ky huy nien hieu cua Cdng, ITnh Tri bd Thuy quan. Nam Mau<br /> vua Le Than Tdng la Vinh Tho nen ten xa Tua't (1838), Tran Gia Chieu ve t r i si, ngu<br /> <br /> <br /> * TS. Vien Sd hoc<br /> Than the", sy nghiep cda Dong eac. 41<br /> <br /> tai Ha Noi. Khi mat diicic gia tang Tii Xuat than trong mot gia dinh quan lai,<br /> Thien dai phu, L l bo Thiidng thii, thuy la than phu [tdc Tran Gia Chieu] diidc gia<br /> Trung Liidng. Mo ong tang tai dja phdn tang den chdc Le bo Thiidng thu" nen Tran<br /> chda Long Chau, thon Chau An, Ha Noi. Liiu Hue diidc hoc hanh td nhd. Ra't co the<br /> Theo quan che trieu Nguyen, chdc Thiidng ong da tdng tham dii nhieu ky thi Hiidng<br /> thii Luc bo, Do sat vien Ta - Hiiu do ngii sd. va chi do Td tai nhiing vi diidc hiidng che<br /> Cao thu: Tii thien Dai phu, ham Chanh nhi do tap a'm nen tham gia hoan 16 td triidc<br /> pham. Vdi chdc tiidc va pham ham nay, cac khi do Cd nhan.<br /> con cua ong Tran Gia Chieu cung nhtf cha Nam Tii Ddc thd 17 (1864), Tran Liiu<br /> me deu diidc am phong. Vi nhu" than phu la Hue diidc sung chdc Hanh tau gidp viec cho<br /> Tran Gia Gian diidc tang phong Gia nghi cac vien Bien tu d Han lam vien. Sau khi thi<br /> dai phu, Thai thiidng Tii khanh, thuy la On dd Cd nhan tai triidng thi Thda Thien (nam<br /> Muc (ham Chanh Tam pham), than mau la 1867), Tran Liiu Hue tham dii ky thi Hoi<br /> ba Nguyen Thi Kien diidc gia tang Chanh vao nam sau (khoa Mau Thin 1868) (4)<br /> Tam pham, Thuc nhan. nhiing khong do va ong tiep tuc lam viec tai<br /> Ong Tran Gia Chieu co 3 vd. Ngiidi vd thd Han lam vien vdi chdc Hanh tau.<br /> 3 la ba Trinh Thi Khiidng, ngiidi lang Dinh Nam Td Ddc thd 22 (1869), Tran Liiu<br /> Cong, huyen Thanh Tri (Ha Noi) sinh diidc Hue diidc bd nhiem chinh thdc vao ngach<br /> hai ngiidi con trai la Tran Gia My va Tran vien chdc nha niidc vdi chdc Han lam vien<br /> Dien tich (ham Tdng cdu pham) vdi nhiem<br /> Gia Hue (deu thuoc ddi thd 13). Ba Trinh Thi<br /> vu siiu tam, khao sat thii tich, tai lieu cho<br /> Khiidng sau khi mat drfdc gia tang Nhi pham<br /> Doan nhan la do co con lam quan den ham viec bien soan sd sach cua trieu dinh. Nam<br /> Nhat pham - tdc Tran Liiu Hue. Tii Ddc thd 25 (1872) dng ddi sang gid chdc<br /> Tran Gia Hue thuc! nhd ten huy la Minh, Chu sd Vien Cd Mdt vdi nhiem vu triic d<br /> sinh nam Canh Dan, nien hieu Minh Menh Vien, ham Td pham (5). Nam Tii Ddc thd<br /> thd 11 (1830). Khi di thi mang ten la Tran 26 (1873), Tran Liiu Hue ddi sang gid chdc<br /> Gia Thien, do Cd nhan khoa Dinh Mao, Vien ngoai lang. Day la mdt chdc quan lam<br /> nien hieu Tii Ddc thd 20 (1867) khi da 38 viec d cac Bd, Vien, ddng dau cac td chdc<br /> tuoi. Ve khoa thi nay, sach Quoc trieu chuyen mdn d Bd, Vien cd ham Chanh ngu<br /> hitong khoa luc do Cao Xuan Due bien soan pham van giai.<br /> xuat ban nam 1893 cho biet ve ky thi Khi Tran Liiu Hue thi dd Cd nhan va bdt<br /> Hiidng khoa Dinh Mao, nien hieu Tii Ddc dlu biidc vao hoan Id cung la thdi diem tinh<br /> thd 20 (1867): Triidng Thda Thien do hinh chinh t r i xa hdi cua dat niidc dien<br /> Tham t r i Bo Binh Bui Tuan lam chu khao; bien kha phdc tap. Nam 1858, lien quan<br /> Toan tu Sd quan Dang Van Kieu lam Pho Phap Tay Ban Nha tan cdng vao Sdn Tra<br /> chu khao, lay do 32 ngiidi, trong do Tran (Da Nang), md dau cho cudc chien xam liidc<br /> Gia Thien (ddi la Tran Liiu Hue - xep thd niidc ta. Nam 1862, thiic dan Phap chiem 3<br /> 16) ngiidi xa Vinh Xiidng, huyen Phong tinh mieh Ddng Nam Ky la Gia Dinh, Dinh<br /> Dien, lam quan trai cac chdc Tong ddc Binh Tiidng va Bien Hda va diia quan tan cdng<br /> Phd, Nghe An, quyen kinh liidc sd Bac Ky. cda Thuan An (Hue) ep trieu dinh Hue' ky<br /> Hien la Thii Hiep bien dai hoc si lanh Tong Hiep lidc ngay 5 thang 6 nam 1862 xac lap<br /> doc Ha Yen (3). chu quyen cua Phap d 3 tinh mien Ddng.<br /> 42 Rghien ciru Lich su-. so' 3.2011<br /> <br /> Nam Dinh Mao, nien hieu Tii Diic thii Sau hdn 10 nam lam quan tai trieu, trai<br /> 22 (1867), thUc dan Phap danh chiem not 3 qua chdc nhiem d cac Bd, Vien td ham<br /> tinh mien Tay Nam Ky la Vinh Long, Ha Tdng cdu pham (Han lam vien Dien tich)<br /> Tien va An Giang. De ep trieu dinh Hue den Chanh td pham, Hdng 16 Tii khanh<br /> chinh thdc hoa viec chiem dong nay, thUc (Lang trung), nam Tii Ddc thd 31 (1878),<br /> dan Phap hen tuc diia quan ra danh chiem Tran Liiu Hue diidc ddi bd chdc quan ngoai<br /> mot so' tinh thanh cl phia Bac nhii Ha Noi, nhiem (quan dia phiidng) vdi chdc Bd Chinh<br /> Hiing Yen, Bac Ninh, Ninh Binh, Nam sd tinh Binh Dinh (ham Chanh Tam pham<br /> Dinh... Triidc sdc ep cua hie hieing quan sii van giai). B6' Chanh sd la vien quan ddng<br /> Phap, trieu dinh Hue nhu nhiidc da budc dau 1 tinh ldn. Diidi trieu Nguyen, sau cai<br /> phai ky Hiep lidc Giap Tua't (1874) vdi each hanh cWnh cua Minh Menh (1831-<br /> nhdng noi dung cd ban la xac lap chu 1832) chia dat cac tinh hat trong ca niidc va<br /> quyen cua Phap tren toan bp luc tinh Nam xep dat bp may hanh chinh vdi cac chdc<br /> Ky. Ban Hiep lidc nay da gay nen sii bat quan Tong dd'c, Tuan phu, Bo' chanh, An sat<br /> binh trong tang Idp quan lai va si phu yeu ddng dau de quan ly dia phiidng. Trd Thanh<br /> midc. O Nghe An, Tran Tan, Dang Nhii Hoa la quy hiidng diidc bd nhiem chdc Tong<br /> Mai lanh dao nhan dan noi day da'u tranh doc (thiidng do ngiidi trong Ton that nam<br /> phan ddi Hiep lidc Giap Tua't va diidc sii gid) cdn thiidng thi 2, 3 tinh dat 1 vien Tong<br /> ung hp cua mot so' quan lai trong trieu. Do doc, hoae Tuan phu kiem nhiem. Tinh ldn<br /> co thai dp bat binh vdi ban Hiep lidc 1874 thi dat 1 vien Bo' chanh, tinh nhd thi dat 1<br /> ma nhieu vien quan bi each chdc, giang vien an sat ddng dau. Chdc nhiem cua Bd'<br /> chdc. Cd le Tran Liiu Hue cung nam trong Chinh sd la nam gid viec thue' khoa, tai<br /> so' do. Dang gid chdc Vien ngoai lang, ham chinh toan hat. Trieu dinh cd an trach,<br /> Ngu pham, ong bi giang xuo'ng lam Han chinh lenh gi ban xudng thi truyen dat cho<br /> lam vien Bien tu (ham Chanh That pham) cac ngiidi phan viec (7).<br /> sau thang len Han Lam vien Tu soan (Tdng Khi den nham chdc Bd' Chanh sd Binh<br /> Luc pham), Han Lam vien Thi giang (Tdng Dinh thi dja phiidng nay vda xay ra nhieu<br /> Ngu pham van ban) (6). thien tai nhii dpng da't 3 lan lien tiep. Bay<br /> Nam Tii Ddc thd 30 (1877), Tran Liiu gid, quan d vien Cd mat va nha Thiidng bac<br /> Hue diidc thang len chdc Lang trung (ham (8) tau noi: Tinh Binh Thuan dpng da't 3<br /> Chanh Td pham Van ban, cao thu Trung lan, tai bien ha khong duyen cd, hoae hinh<br /> Thuan dai phu). Lang trung la mot vien nguc oan lam khong giai td ra, hoae dan<br /> chdc quan trong d cac Bp va la ngiidi ddng tinh u an khdng thau den tren, hoae tinh<br /> dau cac Ty ciing nhii ddng dau cac cd quan niidc lang gieng chiia diidc on thoa, hoae ke<br /> khac ngang Ty trong Luc bp. Ve Chdc vu va lai ac nghiet ke't oan, xin chpn phai chdc<br /> pham ham, Lang trung chi ddng sau khoa dao cdng bang liem chinh deh ngay,<br /> Thiidng thii, Ta hdu Tham tri, Thi lang cua chieu cac tinh hinh noi tren, dd xet mat cho<br /> Luc bp. Cung trong nam nay, Trdn Liiu ky cang va ngoai ra cdn cd mdi te gi quan<br /> Hue diidc ddi sang gid chdc Hdng 16 Tii ngai, deu phai tau ngay. Tii Ddc ben sai<br /> khanh (Chanh td pham). Day la vien quan Khoa dao la Ta Ngoc Diidng sung phai deh<br /> ddng dau Hdng 16 t i i lo viec xiidng danh d Binh Dinh hpi ddng vdi B6' chinh mdi la<br /> cac khoa thi va nhdng nghi le khac trong Tran Liiu Hue tra xet. An ve nha Doanh<br /> triidng thi. dien xet xong, Le Quang Pham phai phat<br /> Than (he, sy nghiep cua Dong cac. 43<br /> <br /> triidng (9), each chdc, ruong dat chiem Phap, rieng gid quyen t i i hdu... (14). Nhii<br /> doat, giao tra ve cho xa dan tni6c, Dien vdy, cho deh thdi diem nay, dia ban ma<br /> nong sd la Phan Trung, Doanh dien sd la T r i n Liiu Hue thay mat trieu dinh Hue'<br /> Dang Van Duy, quan tinh la Ho Dang chiu trach nhiem quin ly cd dia gidi giap<br /> Phong, Nguyen Xuan On deu bi giang phat ranh vdi Bien Hda, dja dau phia Bac Nam<br /> co thd bac (10). Ky luc tinh vdng da't trdc t r j cua ngiidi<br /> Nhii vay, nhdng tinh te quan lai nhung Phap (theo Hiep lidc 1874), do dd tinh hinh<br /> lam d Binh Dinh dan deh sinh ke cua ngudi trat tii t r i an thvidng khdng dn dinh. Ngiidi<br /> dan ngay cang khd'n kho chat chda da lau Phap ludn miidn cd de xam pham, la'n ra<br /> nam. Khi Liiu Tran Hue den nhdm chdc da phia Bdc. Tuy Nam Ky luc tinh da bi mat<br /> cung Khoa dao Ta Ngoc Diidng tra xet, xd ve tay ngiidi Phap, nhiing vide djnh rd ranh<br /> ly cac tham quan cung nhu' tra lai cac moi gidi, pham vi quan ly cua hai ben cung la<br /> ldi ve cho dan, tao dieu kien cho ngiidi dan mdt viec lam thiet dang va trach nhiem cua<br /> yen nghiep lam an. nhdng ngvidi ddng ra kiem xet, do dac, xac<br /> Thang 3 nam Nham Ngo (4-1882), Tuan dinh ranh gidi cung rat nang ne\ De mat<br /> phu Thuan Khanh (Binh Thuan, Khanh mot tac nui, mot thiidc sdng la cd tdi vdi<br /> Hoa) la Bui Van Que 6m nghi viec, Liiu tien nhan va hau the.<br /> Tran Hue diidc bo nhiem thay chdc nay (11). Thang 6 nam Quy Mdi, trieu vua Td<br /> Theo quy che' cua nha Nguyen, Tuan phu la Ddc thd 36 (1883), Tran Liiu Hue thdi gid<br /> vien quan ddng dii6i Tong ddc va tren Bd chdc Tuan phu Thuan Khanh de' diidng<br /> Chanh co pham ham Tdng nhi pham, vdi benh (15).<br /> chdc trach gid viec tuyen bd' ddc y trieu Trong thdi gian Tran Liiu Hue ve que<br /> dinh, vd yen nhan dan, coi gid cac viec chinh diidng benh, tai trieu dinh Hue', ndi bd<br /> tri, giao due, md dieu ldi, bd dieu hai (12). trieu chinh dien ra rat phdc tap. Ngay 17<br /> Thang 11 nam Nham Ngo (12-1882), thang 7 nam 1883, vua Tii Ddc mat, trieu<br /> Tran Liiu Hue vdi t i i each la Tuan phu dinh dvia Ung Chan len ngdi lay nien hieu<br /> Thuan - Khanh diidc trieu dinh cd cdng vdi la Due Ddc nhiing chi 3 ngay sau bi ha be<br /> Dien nong pho sd Nguyen Thong hoi ddng td'ng giam, sau dd chet ddi trong nguc. Tiep<br /> vdi phai vien niidc Phap kham xet dia gidi do, Hdng Dat la em Tii Ddc diidc diia len<br /> phan Nam d Binh Thudn va Bien Hoa. Nui ngdi ngay 30 thang 7 nam 1883, lay nien<br /> Than Quy trd vao Nam thudc tinh Bien hieu la Hiep Hda. Ngay 29 thang 11 nam<br /> Hoa, trd ra Bac thuoc tinh Binh Thuan 1883, Hiep Hda bi trieu dinh Hue bat udng<br /> (13). Theo Hiep vide Giap Tua't (1874) gida thud'c ddc chet, d ngdi diidc 4 thang. Ngay 2<br /> trieu dinh Hue' ky vdi Phap gdm 22 dieu thang 12 nam 1883, Ung Dang (con nudi<br /> khoan, trong do khoan thd V ndi rd: dia hat Td Ddc) diidc lap lam vua, lay nien hieu la<br /> midc Phap hien diidc cai t r i , tdc la 6 tinh: Kien Phdc. Kien Phdc la ngiidi chu t r i ky<br /> Gia Dinh, Bien Hda, Dinh Tiidng, Vinh Hiep lidc Patdnd't (6-6-1884). Kie'n Phuc d<br /> Ldng, An Giang, Ha Tien, phia Ddng giap ngdi diidc gan 8 thang va mat ngay 2 thang<br /> bie'n va dia dau phia Tay tinh Binh Thudn 8 nam 1884.<br /> midc Dai Nam, phia Tay, phia Nam deu Den thang Chap nam Quy Mui (dau<br /> giap bien, phia Bac giap niidc Cao Mien va nam 1884), Tran Liiu Hue diidc trieu ve<br /> dja dau phia Nam tinh Binh Thudn midc Kinh, diidc giao quyeh linh Tong ddc An<br /> Dai Nam, deu ve quan hat cua niidc Dai Tinh (Nghe An, Ha Tinh) (16) vdi quyeh liic<br /> 44 Rghien ciru Lich sir. so" 3.2011<br /> <br /> rat ldn "gid viec cai tri ca quan, dan, cam dau nhien, chi 1 thang sau, thang 5, nam At<br /> cac quan van quan vo trong toan hat. Khao Dau (1885), Tran Liiu Hue lai ddi td thii<br /> hach cac quan lai, sda sang bo coi". Chdc Hdu Tham t r i bo Lai sang thtf Tuan phu,<br /> Tdng ddc pham ham la Chanh nhi pham. linh Tong ddc Nghe An thay cho Tran Van<br /> Nghe Tinh la mdt dia phiidng rdng ldn Chuan vda mat (20).<br /> va quan yeu, la bdc binh phong che chan Thdi diem nay, tai Kinh thanh Hue xay<br /> cho Kinh thanh Hue d phia Bac. Day cung ra mot stf kien trong dai, dd la vu binh bien<br /> la mdt tinh cd doi ngu quan lai, si phu dang do phai chu chie'n ddng dau la Ton Thi't<br /> tai chdc hoae ve t r i si ri't dong dao nen Thuyet va vua Ham Nghi khdi xiidng t i n<br /> nhdng ngiidi diidc giao t r i nhdm ndi nay cdng q u i n Phap d thanh Mang C i dem<br /> deu ndi tieng ve chinh sii, liem chinh, cong mdng 4 rang ngay 5 t h i n g 7 nam 1885.<br /> minh mdi co the gin gid diidc t r i an tren dja Cudc phan cong d i n h Phip tai ddn Mang<br /> ban. Cuoc ndi day cua Tran Tan, Dang Nhii Ca cua phe chu chie'n thi't bai, Ton Thi't<br /> Mai sau Hiep vide Giap Tua't (1874) da cho Thuyet va cac tiidng si phd ta vua Ham<br /> thay tinh each ciidng ciidng cua ngiidi xd Nghi ra Sdn phdng Quang Tri v i xud'ng<br /> Nghe cung nhii y thdc ve chu quyen da't Chieu Can vtfdng.<br /> midc rat ro rang. Ngay khi n h i n dtfdc Chieu Can vtfdng,<br /> Sau khi ve linh quyen Tong ddc An van than, si phu yeu ntfdc, dac biet la d cic<br /> Tinh, thang 3 nam Giap Than (1884), Tran dia phiidng t d Quang Nam trd ra Bac da<br /> Liiu Hue da cdng vdi tinh than la Tran nhiet liet ung ho. Phong trao phit trien<br /> Van Chuan tien hanh khao sat dia the dja manh me nhi't la vung Thanh - Nghe - Tinh,<br /> phiidng, nhdn thay ndi Dung Quye't (d mat Thing 11 n i m At D i u (1885), theo de<br /> ben ta triidc tinh thanh Nghe An), la ndi cd nghi cua Nguyen Hdu Do, trieu dinh Hue<br /> dja the quan yeu ben tau xin lap ddn, dat chuan cho thtf Tuan phu linh Tong ddc<br /> sdng tren nui d'y de phdng gid khi cd bien Nghe An, Ha Tinh la Tran Liiu Hue, thtfc<br /> (17). Tuy nhien, Tran Liiu Hue gid chdc thu Tuan phu, v i n linh chdc i'y. Trong dip<br /> quyen linh Tong dd'c An Tinh chi trong nay, de gia an cho cdng than, trieu dinh da<br /> khoang 6 thang. Thang 5 (nhudn) nam gia tang chdc ttfdc va phim ham cho than<br /> Giap Than (1884), ong diidc ddi lam quyen phu va t h i n m i u cua Tran Liiu Hue.<br /> Tong dd'c Binh Phd (Binh Dinh Phu Nguyen Hdu Do t i u ndi: Cha da chet<br /> Yen), rdi thang len thii Tuan phu, van cua vien dai than i'y [tdc Tran Liiu Hue],<br /> quyen sung Tong ddc Binh Phd (18). sudt ddi can hoc, thuoc qua kinh sd,<br /> Thang 4 nam At Dau (1885), Tran Liiu nguyen triidc vi la con chiu cong than, sic<br /> Hue diidc ddi ve Kinh gid chdc thd Hdu thu Chinh doi, nen thd triidc an tang, v i n<br /> Tham t r i Bo Lai. Trong 6 bo, Bd Lai la mdt theo ham vo, danh va thtfc e chiia xdng<br /> bo quan trong nha't, chuyen lo viec chinh stf nhau; cung la ngiidi thd m i u , triidc nudi<br /> thang giang ve vdn quan trong kinh, ngoai dai than lam con, yeu d i i day bio, khdng<br /> cac tinh, chinh dd'n phiidng phap lam quan khic con de, m i chiia cd chdt nao bio dap,<br /> dd gidp viec chinh stf trong ntfdc. Ddng ddu long ri't chiia yen, xin chd an cich, phung<br /> Bd la vien Thiidng thii (ham Chanh nhi chuih cho tien phu dai than i'y, ddi theo ban<br /> pham van giai), tiep dd la cac vien Ta, Hdu van, chieu ham gia tang; dich m i u vien i'y<br /> Tham t r i (ham Tdng nhi pham van giai), tang chanh nhi phim phu nhan, thd mau<br /> cao thu Trung phung Dai phu (19). Tuy tang chanh tam pham thuc nhan (21). Trong<br /> Than the", su- nghiep cua Bdng cac. 45<br /> <br /> dip nay, than phu Tran Liiu Hue la Tran ky, thi dat 5 vien ngQ sQ); hdp cdng khoa<br /> Gia Chieu diicic gia tang Tii Thien dai phu, dao 9 vien, cho du phai di lam viec.<br /> Le bo ThUdng thu, thuy la Trung LUdng; Thang 9 nam Binh Tua't (1886), Tran<br /> dich mau la ba Trinh Thi Khiidng sau khi Liiu Hue diidc sung chdc Chu khao triidng<br /> ma't diidc gia tang Nhi pham Doan nhan; thi Hiidng Ha Nam (24). Khoa thi nay sd'<br /> Thd mau la ba Mai Thi Dich diidc gia tang si td dQ thi la 7.691 ngUdi, lay dd 74 ngUdi<br /> Chanh tam pham Thuc nhan. (trong do lay 24 ngUdi thudc so' dUdc gia<br /> Thang Gieng ndm Ddng Khanh thd nhat ngach va 1 ngUdi do Bd duyet lay them).<br /> (1886), vien quan ngiidi Phap la Hach-td Trong so 74 CQ nhan dd khoa nay nhieu<br /> sang lam quyen Kham sd dai than. Ldc ngUdi sau dd Tien si nhU Giii nguyen Chu<br /> nay phong trao Can viidng chd'ng Phap Manh Trinh (dd nam 1892), Nguyln Khue<br /> phat trien rong khap d cac tinh mien Trung (dd ndm 1889); Nguyen Ngoc Lien (dd nam<br /> va mien Bac. Thiic dan Phap rat lo sd quan 1889), Tran Van Phan (dd nam 1889). Day<br /> chdc cac dia phiidng lien ket vdi phong trao la khoa thi dUdc du luan danh gia la cdng<br /> khdi nghia, do do nhdng ngiidi cd tinh than tam, nghiem mat. Td bao Avenir du Tonkin<br /> yeu niidc, co t i i tiidng chong Phap deu so ra ngay 27 thang 10 nam 1886 va ngay 4<br /> khong diidc nam gid ciidng vi chu chdt d thang 12 nam 1886 da md ta chi tiet le khai<br /> nhdng ndi co phong trao phat trien manh. mac va be' mac ky thi. Nha van Albert de<br /> Nghe Tinh la mot diem nong cua phong Pouvourville trong cuo'n "La defense<br /> trao Can viidng, do cd sii can thiep cua l'lndochine et la politique d'association"<br /> Phap nen Tong doc An Tinh Tran Liiu xua't ban tai Paris nam 1905 (25) da ca ngdi<br /> Hue bi triet ve Kinh ddi bd gid chdc Ta viec cham thi khoa nay that cdng bang.<br /> Tham t r i Bo Ho, cho nguyen Sdn phdng sd Khoa thi nay, con trai vien Kinh lUdc Bac<br /> Ha Tinh la Nguyen Chinh thang thii Tong Ky va Tdng dd'c Nam Dinh deu bi trUdt.<br /> ddc Nghe An, Ha Tinh (22). Sau khi hoan tat cdng viec d trUdng thi<br /> Thang 8 nam Binh Tua't (1886), td chdc Ha Nam, LUu Tran Hue dUdc trieu ve<br /> Ta tham t r i bd Hd, Tran Liiu Hue diidc giao Kinh, tiep tuc gid chdc Ta Tham t r i Bd Hd,<br /> kiem quan Vien Dd sat (23). kiem quan Vien Dd sat (26).<br /> Theo cd ca'u td chdc ban dau thi Vien Dd Thang 2 nam Dinh Hdi, nien hieu Ddng<br /> sat cd sd' thudc vien rat ddng. Cudi thdi Tii Khanh thd 2 (1887), theo ldi tau cua Ta<br /> Ddc da bi tinh giam, chi dat khoa dao 20 Tham t r i Bd Hd, kiem quan Vien Dd sat<br /> vien (chiidng an 7 ngiidi, ngii sd 13 ngiidi), Tran Luu Hue, trieu dinh bai bd each thdc<br /> Kien Phdc nam dau (1884) lai tinh giam ddc tien ddng 1 ddng ngang 10 ddng.<br /> chi de lai 10 vien (chiidng a'n 4 vien, ngQ sd Nguyen, nam trUdc nha Dd'c cdng d Vu<br /> 6 vien). Ddu thdi Ham Nghi lai tinh giam, khd', xin due tien ddng nien hieu Ddng<br /> hien de lai 6 vien (chiidng a'n 2 vien, ngii sd Khanh, ngang vdi 10 ddng, chieu theo tien<br /> 4 vien). Triidc hien tinh cdng viec be bdn, ddng ldn ddi Minh Menh, mdi ddng them tQ<br /> Tran Liiu Hue tau xin cai td lai bd may cua 1 ddng can 7, 8 phan den 5 - 6 phan, vanh<br /> Vien Dd sat, bien che' them thudc vien, cu ngoai hdi rdng va day, de cd phan biet. Da<br /> the la: Lai khoa kiem Hd khoa, Le khoa chuan cho theo dd ma lam. Den nay Vien<br /> kiem Binh khoa, Hinh khoa kiem Cdng Dd sat la Tran LUu Hue tau ndi: "Thang 6<br /> khoa va dao Kinh ky, dat lam 4 vien nam ngoai, nha ay da bat dau lam, deh nay<br /> chiidng an; Ta triic, HQu trQc, Ta ky, Hdu da 7 8 thang, lan ludt due thanh tien,<br /> 46 Rghien curu Lich sir. s6 3.2011<br /> <br /> cong 294 quan, 9 tien, 37 dong, ma phi tdn Thdc te' lich sd cho thay: Sau vu binh<br /> ve nhan cdng vat lieu rat nhieu, chd diidc bieh d Kinh thanh Hue' t h i t bai, vua Ham<br /> khong bd chd mat; hudng chi tien ay so vdi Nghi xua't bdn ra Sdn phdng Quing Tri<br /> trieu Minh Menh vda nang vda to, khdng xuo'ng Chieu Can viidng da tao nen mdt<br /> diidc tien, ma 1 ddng ngang 10 ddng, dan khdng khi chd'ng Phap sdi ndi va rdng khap<br /> gian tieu thu chiia quen, kho liiu thong d cac dia phiidng diidi sii lanh dao cua t i n g<br /> diidc, vdy each thdc due tien ndi ay, nen cho Idp van than. Thiic dan Phap va trieh dinh<br /> danh chi lai, cdn cac thd khudn va ndi tam Ddng Khanh da t&p trung binh \\ic dan ap<br /> de lai ddi ddng. Lai chieu theo each thdc phong trao rat khdc liet. Liic liidng quan sii<br /> tien dong Thieu Tri vda day vda tdt, ngang cua Phip cung bi hao tdn nhieu trong cac<br /> gia 6 ddng, due ra tien Ddng Khanh thong cudc dd'i mat vdi nghia quan Can viidng. Do<br /> bao, cho diidc tien va de tieu ddng" (27). Ldi vdy, nhdng thu linh Can viidng cung<br /> tau cua ong diidc vua Ddng Khanh chuan y. nhdng ngiidi cd lien quan vdi phong trao<br /> Thang 7 nam Dinh Hdi, nien hieu Ddng Can viidng diidc coi la ke thu cua thiic dan<br /> Khanh thd 2 (1887), vdi t i i each la Kiem Phap va trieu dinh Ddng Khanh. Phan ldn<br /> quan Vien Do sat, T r i n Liiu Hue diidc giao cac thu linh Can viidng bi quan Phap bat<br /> tra xet lai cac an ve nhdng ngiidi tham gia diidc deu p h i i chiu an td hinh, than quyeh<br /> hoae lien ddi deh cac thu linh Can viidng d bi xd tdi che't hoae liiu day biet xd. Qua vu<br /> Binh Dinh. Nguyen cac an nay da diidc Bo an tren cho thdy: T r i n Liiu Hue khdng chi<br /> Hinh tra xet ket an va lam td tau len, trong la mot vien quan chap phap xet xd cd tinh,<br /> dd cd 12 than nhan cua thu linh Can viidng cd ly ma Ong cdn that sii can dam va dung<br /> Binh Dinh la Mai Xuan Thiidng deu chiu cim, khdng nghi deh quyen ldi cua rieng<br /> an phat liiu sang niidc khac, giao cho tau minh, khi tau trinh len trieu dinh xin cho 12<br /> Phap chd di. ngiidi than quyeh cua thu linh Can viidng la<br /> Vien Dd sat la Tran Liiu Hue chap hanh Mai Xuan Thiidng diidc hiidng an nhe, quan<br /> phap luat tau ndi: Cac tinh d T i , Hdu triic thdc tai dia phiidng. T i m long nhan hau,<br /> ky may nam nay thac ra viec nghia cd ddng bao dung cua Tran Liiu Hue da cdu diidc 12<br /> lam loan, du quan tinh cung khdng khdng than phan khdi bi di day biet xd.<br /> che' diidc hud'ng hd cha anh han the cung Thang 9 nam Dinh Hdi, nien hieu Ddng<br /> khd ngan cam. Hien nay, nhdng cd muc Khanh thd 2 (1887), theo ldi tau cua<br /> thu xiidng, p h i n nhieu chiia bat diidc t r i Nguyen Hdu Do, Tham t r i bd Hd la Tran<br /> tdi, neu khdng ke cd dii miiu ddng ac hay Liiu Hue diidc phai ra Bic Ky do nha Kinh<br /> khdng, theo ludt p h i i lien can tat ca, thi liidc tuy vide ban uy ddi bd vao chdc Tdng<br /> mdt ngiidi lam dieu ac c i ho p h i i chiu tdi, dd'c, T u i n phu cdn khuyet (29). Den thang<br /> sd khdng p h i i la de td thiidng xdt, ma yen 7 nam Mau Ty, nien hieu Ddng Khanh thd<br /> long ke trao trd. G i n day, bon dau muc cua 3 (1888), Tran Liiu Hue diidc thang chdc<br /> "giac" nhu bon Hoang Phuc, Nguyen Pham<br /> 1<br /> Td'ng dd'c ba tinh Sdn Tay, Hiing Hda va<br /> Tuan va Bui Dien, da khdng b i t tdi lay... Tuyen Quang (30), chiu trach nhiem ve<br /> vay chd, bac, anh, em ho than 12 ngiidi [cua quan, dan, chinh tren mot dia ban rdng ldn<br /> Mai Xuan Thiidng], xdt ra khdng can d\i, xin cd diidng bien gidi giap vdi Trung Qudc va<br /> nen miln cho phat di biet xd, nhiing giao ve Lao, ndi cd nhieu dam phi tan quan cua<br /> que la thdn Phd Lac ddng linh quin"(28). Thai Binh thien quo'c td ben kia bien gidi<br /> Ldi tau diidc Ddng Khanh chuan y. thiidng xuyen tran sang quay nhilu.<br /> Than the", sy nghiep cua Bdng cac. 47<br /> <br /> Thang Chap nam Mau Ty, nien hieu biet la cong tac tieu phi d cac dia phiidng<br /> Dong Khanh thii 3 (dau nam 1889), Tong mien thiidng du Bac Ky), kien toan xep dat<br /> doc Sdn Hiing Tuyen la Tran Liiu Hue bd sung quan chdc cho bo may hanh chinh<br /> diidc dieu ve quyen coi cong viec cua Nha d cac phu huyen, quan doi cung nhu" cham<br /> kinh liidc. Khi ay, chdc Kham sai dai than lo den ddi song dan sinh. Sau khi thoi gid<br /> con khuyet, trieu than de cd mot so' ngiidi chdc quyen Kinh liidc sd Bac Ky (khoang<br /> co tieng tot ve chinh sii de chon bd. Khi de gida thang 9 nam Canh Dan 1890), T r i n<br /> cd Trdn Liiu Hue, vua Ddng Khanh cho Liiu Hue tiep tuc diidc trieu dinh Hue bd<br /> rang: "[Tran Liiu] Hue tuy tdng trai da nhiem t r i i qua cac chdc: Tong ddc Ha An<br /> nhieu, nhiing cdn co ngiidi Hue cung chiia [Ha Noi Hiing Yen] (1890 1893), vinh<br /> kip diidc, nhiing thiic tha ma khong den, de thang Thii Hiep bien Dai hoc si (34); Thiidng<br /> trd ngai, cung khong hdn diidc Hue tam y ta Nha Kinh liidc (1894-1898), vinh phong<br /> ldi xin d'y cho thoa long tdt". Tai ndng ve Thai td Thieu bio; Tong dd'c Dinh Ninh<br /> chinh sii cung nhii ddc tinh man can va [Nam Dinh Ninh Binh] (1898-1901) (35).<br /> tam long trung hau cua ong da diidc trieu Theo ghi chep trong chau b i n trieu Nguyen<br /> than danh gia cao (31). cho biet hoat dong cua T r i n Liiu Hue d Bdc<br /> Chdc Kinh liidc Bdc Ky diidc dat vao Ky kha da dang va da dien trong thdi gian<br /> thang 5 nam Ddng Khanh thd nha't (1886). khoing g i n 10 nam dam nhiem chdc quyen<br /> Vua Ddng Khanh xuo'ng Du rdng: 'Toan Kinh hide sd Bdc Ky va chdc Tong ddc Ha -<br /> hat Bac Ky da't rong, dan dong lai each xa An; Tdng ddc Dinh - Ninh (36).<br /> Kinh sii, cong viec nhieu ma can kip, nen Thang 5 nam Thanh Thai thd 13 (1901),<br /> dat mot dai than d Ha Ndi va chuan cho Tran Liiu Hue 71 tudi, gid nguyen ham<br /> toan quyen tdy tien giai quye't mdi gidp Tong dd'c Dinh Ninh, Hiep bien Dai hoc si<br /> cdng viec diidc nhanh chong. Triidc day da ve t r i si. Danh gia tai nang pham hanh va<br /> chuan dat chdc Kinh liidc sd d Bac Ky, ve cdng lao cua dng trong g i n 40 nam tren<br /> sau moi viec thudc Bac Ky chuan cho Kinh hoan lo, vua Thanh Thai da thang cho<br /> liidc sd thay mat nha vua ma giai quye't. Tran Liiu Hue chdc Dong cac Dai hoc si<br /> Chi cd cac khoan ma Hiep lidc da quy dinh (37) diidc dem theo quan phuc nha't pham<br /> ve chdc phan quan Kinh liidc, quan Dai ve tri si (38).<br /> Phap cung vdi quan chdc Dai Nam thi Khi t r i si, Tran Liiu Hue ve sd'ng cudc<br /> Kinh liidc sd khong diidc cai doi. Kinh liidc song thanh ban, dam bac trong mdt trang<br /> sd diidc chuan cho toan quyen tdy tien vien nhd d lang Thai Ha, mdt vung da't cdn<br /> harm xd. Tat ca khoan ban dinh giai quye't hoang hoa mdi diidc td chdc khan hoang<br /> nhii the nao, phai tdng viec mot tau len cho triidc day i t nam. Sinh thdi, Tran Liiu Hue<br /> diidc ro de hdp vdi the che (32). la mot vien quan thanh liem het miic. Sinh<br /> Thang 4 nam Canh D i n , nien hieu ke cua c i gia dinh chi diia vao liidng bdng<br /> Thanh Thai thd 2 (1890), Tong ddc Sdn Nha't pham cua Ong. Theo quy dinh d p<br /> Hiing Tuyen, quyen Bac Ky Kinh liidc liidng bdng cua trieu dinh ban hanh thang<br /> Tran Liiu Hue diidc chuan cho toan quyen 7 nam Dinh Ddu, nien hieu Thanh Thai<br /> xd ly moi cong viec sii vu d Nha Kinh liidc thd 9 (1897), vdi chdc Tong ddc, Hiep bien<br /> (33). Trong thdi gian nay, Tran Liiu Hue Dai hoc si, hang thang T r i n Liiu Hue diidc<br /> dac biet quan tam den viec dam bao trdt tii hiidng mdc liidng (bdng) la 100 nguyen<br /> an ninh tren dia ban cac hat d Blc Ky (dac [ddng] (39). Do vdy, kinh te gia dinh ong<br /> 48 Rghien ciru Lien sir, so" 3.2011<br /> <br /> khong lay gi lam dii dat. Dac biet la sau khi sau. Cudn sach diidc in nam Ddng Khanh<br /> Ong ve t r i si, mdc liidng hiiu diidng thap thd 3 (1888), gom 304 trang, khd 27 x 17,<br /> hdn nhieu so v6i khi dang tai quan nen gia mot bai tiia, mot bai d i n (41).<br /> canh cang kho khan. Bao cao cua Phong Nhi Trong thdi gian gid chdc Tong ddc Ha<br /> Phap cung cho biet them ve cuoc ddi thanh Noi (nam 1892), Tran Liiu Hue da triic tiep<br /> ban, hem khiet cua Ong khi con tai quan. tuyen cac hiep thd cua lang Lieu Trang td<br /> Sau khi Ong mat, trang trai nho cua Ong d chdc khdc i n them 50 bo Dqi Nam hqi dien<br /> Thai Ha cung phai dem ban de gidp cho con sit le chinh bien do Noi Cac trieu Nguyen<br /> chau hoc hanh va miiu sinh. bien soan (42). Bo Hqi dien (dien chiidng,<br /> Bang nhdng trai nghiem qua nhdng che do cua trieu Nguyen) diidc bien soan<br /> nam thang lam quan d Bac Ky (Tong doc theo cac chi du cua vua Thieu Tri (nam<br /> Sdn Hiing Tuyen; Kinh liidc sd Bac Ky, 1843 va 1846), vua Tii Ddc (nam 1850) va<br /> Tong doc Ha An; Tong doc Dinh Ninh) hoan thanh vao nam 1851. Bd Hqi dien<br /> da giup cho Tran Liiu Hue co nhdng hieu gdm 262 quyen, dong thanh 97 cud'n, lidc<br /> biet sau sac ve mien dat nay. Trong nhdng tren 8.000 td (gid'y lenh hoi khd 32 x 20)<br /> nam thang cudi ddi, ong da miet mai bien diidc khac i n xong lan dau nam 1868. Do so'<br /> soan va hoan thanh mot cong trinh dia ly liidng in han che' nen deh nam 1886, trieu<br /> hoc vao nam Thanh Thai thd 16 (1904). dinh lai td chdc i n lai de cung cap cho cac<br /> Cuo'n sach viet khai quat ve dia dii cua 13 tinh phia Bdc. Lan in thd 3 gdm 50 bd diidc<br /> tinh thvidng du, ha du cua Bac Ky la Tuyen hoan thanh trong hai thang. Trong lan<br /> Quang, Hiing Hoa, Sdn Tay, Ha Noi, Bac khac i n nay cd dong gop dang ke cdng lao<br /> Ninh, Thai Nguyen, Hiing Yen, Nam Dinh, cua Tong doc Ha Noi Tran Liiu Hue.<br /> Ninh Binh, Hai Dvidng, Quang Yen, Lang Ghi nhan nhdng cd'ng hien cua Tran<br /> Sdn, Cao Bang; moi tinh mot ban, cong 13 Liiu Hue, trieu dinh da ban thiidng cho ong<br /> quyen, tdng cong 40 td (40). nhieu danh hieu cao quy. Ngoai chdc tilde<br /> Trong gan 40 nam tren hoan 16, Tran va pham ham (Nha't pham) Tran Liiu Hue<br /> Liiu Hue the hien la mot tai nang ve chinh cdn diidc trad tang Long boi tinh vao cac<br /> tri, mdt ngiidi dao cao, ddc trong, het long nam 1891 va 1899 [diidi trieu vua Thanh<br /> phung sd viidng trieu va cham lo deh ddi Thai] (43).<br /> song cua nhan dan d nhdng dia phiidng ong Thang 5 nam Dinh Mdi, nien hieu<br /> tri nham. Diidi goc do van hoa, ong cung cd Thanh Thai 19 (1907), T r i n Liiu Hue mat<br /> nhdng dong gop nha't dinh. Ngoai cdng tai tii gia. Sii kien nay diidc chinh sd ghi lai<br /> trinh dia ly hoc ke tren do dng triic tiep nhu" sau: Thang 5 ... Thai td Thieu bio<br /> bien soan sau khi ve t r i si, khi cdn tai Dong cac Dai hoc si T r i n Liiu Tue mat.<br /> quan, Tran Liiu Hue da cdng Diidng Lam Liiu Tue la bac dai t h i n ky ciiu, buoi diu<br /> bien tap, hieu dinh cuo'n Tdu nghi tien tap. lam quan d Kinh, t r i i cac chdc, thang den<br /> Day la mot tap cac bai sd tau, bieu thu ...<br /> 1<br /> Bic Ky Kinh liidc dai sd, co nhieu cong lao,<br /> cua Nguyln Hdu Do khi lam Kinh liidc sd cdng hien, nam triidc da diidc chuan cho tri<br /> Bac Ky gdi cho trieu dinh Hue' va Phu toan si dvidng lao, nay mat, diidc an td, sai quan<br /> quyen Phap trinh bay nhdng moi ldi d mien deh tetheo nhii dien le (44).<br /> Bdc nhu" khoang san, lam san, hai san va La mot bdc hudn than ky ciiu nen dam<br /> cac thd thue' thu diidc. Nien dai cac van tang cua T r i n Liiu Hue diidc trieu dinh td<br /> kien td nam Tii Ddc thd 28 (1875) trd ve chdc trong the. Trong ldi dieu t i l n biet ong<br /> Than the, su nghiep cua Bdng cac. 49<br /> <br /> co doan viet: "Khdng Tii noi: Td San, dao si Tran Liiu Hue bi vui lap, mat han dau<br /> cua ke quan td co 4 dieu: ma ky hanh ky da ve't. Bang nd liic tim kiem khdng ngdng cua<br /> (ban than luon tiet hanh va cham chi no ngiidi chat ndi la Tran Liiu Cung va ho<br /> lUc); cung ky sii thuong da (cung kinh khi hang than tdc, nam 1998 da phat hien diidc<br /> phung sii be tren); kinh ky diidng dan da vi t r i cua ngdi md, cdn nguyen phan md va<br /> (diidng dan khien dan kinh trong); hue ky bi ky tren bien ddng (khSc bai dieu cua cua<br /> sd dan da (dan biet dn khi diidc sai dung). vua Thanh Thai). Hien nay, diidc sii giup<br /> Nhdng ldi ay that dung vdi ngai Tran'' dd cua nhan dan va chinh quyen dia<br /> Vua Thanh Thai thiidng tide Tran Liiu phiidng, con chau Ddng cac Dai hoc si Tran<br /> Hue, da ban ldi dieu, dac biet ca ngdi va Liiu Hue da tdn tao lai phan md cho Ong,<br /> danh gia tai nang, pham hanh cua dng: nhdng mong bao den lai cdng dn tien td.<br /> "khi chat bac anh tai"... "thdc trai bdn trieu Qua nghien cdu, tim hieu than the va sii<br /> vua; nhii may nang vang diidng; nhtf vdt nghiep cua Tran Ltfu Hue trong bdi canh<br /> trdi canh phiidng..."(45). lich sd dat niidc cudi the' ky XIX, cd the<br /> Phan md cua Ddng cac Dai hoc si Tran nhan thay Ong la mot vi quan thanh liem,<br /> Liiu Hue diidc xay cat ngay trong mdt phan man can, mdt nha chinh t r i tai nang, cd<br /> tii dien cua gia dinh Ong thudc lang Nhan nhdng cd'ng hien to ldn dd'i vdi dan tdc tren<br /> Muc (46), khiem nhiidng nhii chinh cudc nhieu linh viic. 0 Ong ludn the' hien mot<br /> ddi Ong. Khu rudng nay sau do ngiidi chau tarn long trung hau, khiem nhiidng va giau<br /> ndi la Tran Liiu Can d va trdng nom viec tinh nhan ai. Nhan each va pham hanh<br /> thd t i i (47). Trai qua nhieu nam thang, cung nhii nhdng cd'ng hien cua Ong vdi<br /> triidc sii ddi thay khdng ngdng cua mdt dan, vdi niidc xdng dang diidc hau the tdn<br /> lang ven dd, phan md cua Ddng cac Dai hoc vinh.<br /> <br /> CHU THICH<br /> (1). Chung toi da tim trong sach Cdc tdng trdn nganh b cac Bo, Vien, Nha... pham ham thQdng tQ<br /> danh bi lam (bien soan khoang tu nam 1810 den Luc phim den Ngu phim. Rieng Chu sU 6 Cd Mat<br /> 1813) dude bie't huyen Td'ng Sdn thdi ky Le Trung Vien, vdi nhiem vu true dude coi nhu Vien Ngoai<br /> hung va dau trieu Nguyln thuoc phii Ha Trung xU lang vdi ham Ta nhi, TQ pham.<br /> Thanh Hoa gom cd 4 td'ng, 62 hudng, xa, thdn (6). Han lam vien Tu soan lo viec tu chinh,<br /> trang, phudng, giap nhUng khdng tim thay dia soan thao sach vd giup Han lam vien Hoc si; Han<br /> danh Dinh Xuyen. Cd the den thdi diem nay, dia lam vien Thi giang lo viec giup cac Han lam vien<br /> danh tren da thay dd'i. Xem: Ten lang xd Viet Nam Hoc si bien soan sach vd, chQdng sd...<br /> ddu the ky XIX (thudc cac tinh tQ Nghe Tinh trd (7). Qudc Sd quan trieu Nguyln: Bai Nam thUc<br /> ra), Duong Thi The va Pham Thi Thoa dich, Nxb. luc, (De nhi ky), tap III, Nxb. Giao Due, Ha Noi.<br /> Khoa hoc xa hoi, Ha Noi, 1981, tr. 107. 2004, tr. 234.<br /> (2). Le Quy Don: Phu bien tap luc. Nxb. Van (8). Thuang bac: Khi bay gid, ngQdi Phap da d<br /> hda Thong tin, Ha Ndi, 2006, tr. 107. trong Nam Ky cd nhieu tau thuyen di lai, trieu<br /> (3). Cao Xuan Due: Qudc trieu hUOng khoa luc,dinh cd dat ra nha ThUdng bac, cd ThQdng bac dai<br /> Nxb. Tp. Ho Chi Minh, 1993, tr. 375. than dQng dau de giac thiep vdi Phap va trong<br /> (4). Khoa nay nha Nguyen lay dd 4 tien si. nom cac thuyen budn di lai.<br /> (5). Theo quan che nha Nguyln thi Chu sU la (9). Le Quang Pham bQc bit thdn Vinh Hao<br /> mot thudc quan, phu trach mot phan viec chuyen nhUdng giao cho 1 xQ thuc dien va chiem doat 2 xQ<br /> 50 Rghien ciru Lich sit, so' 3.2011<br /> <br /> dien thd' ciia thon ay mdi khai khan, lai trong han (35). Nam Dong Khanh thQ 2 (1887) quyen<br /> ruong dat chiem doat, pham trau ngQa ciia thdn ay Kinh luge sQ Blc Ky dang Sd xin cai dd'i Ninh Binh<br /> nham dim phai, lap tQc bit giam, lay tien l l nhieu. nhap vdi Nam Dinh lam mot, HQng Yen nhap vdi<br /> (10). Qudc Sii quan trieu Nguyln: Dqi Nam Ha Ndi lam mot. Vien td'ng ddc kiem quan hai<br /> thiic luc, (De til ky), tap VIII. Nxb. Giao Due, Ha tinh. Theo Khdm dinh Dqi Nam hqi dien sii le tuc<br /> Noi. 2007, tr. 274. bien, tap II, Nxb. Giao due, Ha Ndi, 2004, tr. 18.<br /> (11), (12), (13), (14), (15). Qudc Su quan trieu (36). Trong he thdng chau ban trieu Nguyln<br /> Nguyln: Dqi Nam thUc luc, (Df til ky), tap VIII, (thdi Thanh Thai) hien luu tai Trung tam Luu trQ<br /> sdd, tr. 525, 234, 549, 11, 575. Qudc gia I (Ha Ndi) cd ghi chep tdi 52 sU kien lien<br /> (16), (17). Qudc Sit quan trieu Nguyln: Dqi quan den hoat ddng cua Trin Luu Hug d Blc Ky<br /> Nam thUc luc, (De ngii ky), tap IX. Nxb. Giao Due, tQ nam 1889 den nam 1898, trong dd thdi gian dng<br /> Ha Noi, 2007, tr. 47, 64. giQ chQc Kinh lQgc sQ Blc Ky (khoang 6 thang) da<br /> (18). Qudc Su quan trieu Nguyln: Dai Nam thUc cd 39 sQ kien...<br /> luc, (De ngu ky), tap IX, sdd, tr. 83 va 101. d day (37). Qudc Sii quan trieu Nguyen: Dqi Nam<br /> nen hieu la Tran Luu Hue mang ban chuc la Bd thiic luc Chinh bien De luc ky Phu bien Q. 13, to<br /> chinh giQ quyen sung Td'ng dd'c, sau dd mdi tQ Bd 30 (ban chQ Han). Nguyen van chQ Han la Tran<br /> chinh dUOc thang len thu Tuan phu vin quyen sung LQu Tue. TQ thang gieng nam Tan SQu, nien hieu<br /> Tdng ddc (chQ khdng phai la Td'ng ddc thQc thu). Thanh Thai 13 (1901), de tranh mieu hieu cua vua<br /> (19). Ve pham ham, Ta, HQu Tham tri ngang Due DQc (Hoang khao cua vua Thanh Thai) nen<br /> nhau nhQng ve chQc Ta Tham tri cao hdn HQu Tran LQu Hue dd'i la Tran LQu Tue.<br /> Tham tri. (38). Nam Tu DQc thQ 7 (1854) quy djnh ve<br /> (20), (21), (22), (23). Qudc SQ quan trieu Trieu phuc quan huu tri nhQ sau:<br /> Nguyln: Dqi Nam thiic luc, (De ngu ky), tap IX, TQ nay ve sau, pham cac quan chQc van vd tudi<br /> sdd, tr. 136, 208, 221-264, 274. den 70 dQgc ve hQu tri, trQ ngQdi nao bi cQdng che<br /> (24). Qudc trieu Hiiang khoa luc chep la trQdng ve hQu, hoae giang ca'p cung hign giang tQ 5 pham<br /> thi Ha Nam - Ninh Binh, sdd, tr. 485. den each luu cung cac quan khdng du vao dinh<br /> (25). Tai lieu da din, tr. 162. thin, ben van Tdng tam pham, ben vd Chanh tam<br /> (26), (27), (28), (29), (30), (31). Qudc sQ quan pham trd xuo'ng, quan phuc deu khdng cho mang<br /> trieu Nguyen: Dqi Nam thiic luc, (Dg ngu ky), tap theo, cdn cac quan van vd dinh thin b Kinh cung<br /> IX, sdd, tr. 305, 313 - 314, 353, 363, 425, 447. ben van a'n quan TQ pham lam viec b Bo, b Ndi<br /> (32). Ndi cac trieu Nguyln: Khdm dinh Dqi cac, cung cac quan van Tam pham, vd Tdng nhi<br /> Nam Hqi dien sU le tuc bien, tap 1, sdd, tr. 107. pham khong du dinh thin, De ddc, Phu doan, Phu.<br /> Qudc SQ quan trieu Nguyln: Dqi Nam thiic thQa 0 phu ThQa Thien, cac quan ngoai Kinh nhu<br /> luc, (De ngu ky), tap XIX, sdd, tr. 261. Td'ng dd'c, Tuin phu, De doc, Bd chinh, An sat,<br /> (33). Qudc SQ quan trieu Nguyen: Dqi Nam Chanh, Phd lanh binh nguyen bd quan phuc dai<br /> thiic luc Chinh bien, De luc ky Phu bien, Q2, td 20 trieu dUOc ban cap xin dugc cho mang theo minh,<br /> (ban chQ Han). den ngay mat chuan cho dQdc liem theo... (Khdm<br /> (34). Day la chQc vu cao cap hang thQ hai sau dinh Dqi Nam Hqi dien sii le tuc bien, tap 4, Nxb.<br /> Can chanh Dai hoc si, Van Minh dign Dai hoc si, Khoa hgc xa hdi, Ha Ndi, 2005, tr. 122 - 123).<br /> Vd Hien dien Dai hgc si, Ddng cac Dai hoc si, ddng (38). Qudc SQ quan trieu Nguyln: Dai Nam thQc<br /> de gia ham cho cac quan dai thin. Hiep bien Dai luc Chinh bien De luc ky Phu bien; Q. 9, td 25 (ban<br /> hoc si ham Tdng Nha't pham van ban, cao thu chQ Han). Quy djnh nay cu the nhQ sau: Cap che cac<br /> Vinh loc Dai phu. vien phu Phu chinh, than dai thin mdi thang 500<br /> Than the, sir nghiep cua Bong cac. Si<br /> <br /> ddng; Hiep bien, Thudng thu sung Cd mat vien dai dang la Bieu DQc Bdi tinh; TQ dang la Minh Nghia<br /> than mdi thang 150 ddng; Luc bo ThUOng thu mdi Bgi tinh, Ngu dang la Gia Thign Bdi tinh. Nganh<br /> thang 100 ddng; Tham tri mdi thang 70 ddng; vo gdm: Nhat ding la Trac Di bdi tinh; Nhi dang la<br /> Chanh Tam pham Thi lang mdi thang 50 ddng; Thu Huan Bdi tinh; Tam ding la Tinh Nang Boi<br /> Tdng Tam pham linh Thi lang hoae Bign ly moi tinh; TQ ding la TQdng Trung Bgi tinh; Ngu ding<br /> thang 45 ddng... Pham ham cua cu Tran Luu Hue la Khuyen Cdng Bdi tinh.<br /> la Nhat pham nhung chQc ngang ThUOng thu nen Dieu lg ve Long Tinh vign cd 11 dieu, trong do:<br /> luong bong hang thang la 100 ddng. Den nam Thanh Thai thQ 2 (1890), Long tinh<br /> (39). Qudc SQ quan trieu Nguyen: Dqi Nam thiic khdc 4 chQ Han Dqi Nam Hodng devk dung mau<br /> luc Chinh bien De luc ky Phu bien; Q. 9, td 25 (ban bai che nhu sau:<br /> chQ Han). Quy dinh nay cu the nhu sau: Cap cho cac ThQa Thien hQng van<br /> vien phu Phu chinh, than dai than moi thang 500 Hoang de che viet; Qudc gia hau thUdng la bad<br /> ddng; Hiep bien, ThUdng thu sung Cd mat vien dai dap day du cho ngQdi cd cdng lao. Nay dac biet<br /> than mdi thang 150 ddng; Luc bo ThUdng thu mdi thudng cho (ten quan chQc, chQc vu ...) Long tinh<br /> thang 100 ddng; Tham tri mdi thang 70 ddng; (hang...) de td long sung ai dac biet. Kham tai!<br /> Chanh Tam pham Thi lang moi thang 50 ddng; Ngay thang nam d Kinh do nUdc Dai Nam<br /> Tdng Tam pham linh Thi lang hoae Bien ly mdi Kinh dgc: L l bd ThUdng thu ....<br /> thang 45 ddng... Pham ham cua cu Tran Luu Hug (Ngudn: Khdm dinh Dqi Nam Hoi dien sU le<br /> la Nhat pham nhung chUc ngang ThUdng thu nen tuc bien, tap 1, Nxb. Giao due, Ha Noi, 2004, tr.<br /> ludng bo'ng hang thang la 100 ddng. I l l - 113).<br /> (40). Td dau ciia sach ghi ro: Thdnh Thdi thap (44). Qudc SQ quan trieu Nguyen: Dqi Nam<br /> luc nien tii nguyet thdp ngu nhdt Trdn Liiu Tue thiic luc Chinh bien De luc ky Phu bien, Q, 19, td<br /> phung bien trinh (tQc ngay 15 thang 4 nam Thanh 11 (ban chQ Han).<br /> Thai thQ 16 1904). Tai ligu nay hign luu giQ tai (45). Ban dich cua NguySn Quang Hdng - Vien<br /> Trung tam LQu trQ Qudc gia I (Ha Ndi). Nghien cQu Han Nom.<br /> (41). Ky higu kho sach Vien Nghien cQu Han (46). Theo Gia pha cho biet: phan md ciia dng d<br /> Ndm VHv 43/1 - 2. Ngudn: Di sdn Hdn Ndm - Thii lang Nhan Muc huyen Thanh Tri, tinh Ha Ndi<br /> muc de yeu, tap 3, Nxb. Khoa hgc xa hgi, Ha Ngi, (nay thugc phudng Nhan Chinh, quan Thanh<br /> 1993, tr. 89 - 90. Xuan, Thanh phd Ha Ndi).<br /> (42). Chau ban trieu Nguyen: de ngay 21 thang (47). Theo tai lieu cua Cue LQu trQ dia chinh,<br /> 12 nam Thanh Thai thQ 6 (1894) [td 202, tap 21]. trong quyen dia ba ky hieu 03 (81) Ha Dong,<br /> (43). Long Bdi tinh: Thanh Tri, KhQdng Dinh "102" khu ruong cd sd<br /> Trang tri kieu hoa van dang rdng, hai ben trai thQ tQ 433, mang sd hieu 472, dien tich 1080m<br /> 2<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> la nghi trQdng cua nude Dai Nam... Boi tinh phan nim 5 dia phan lang Chinh Kinh, ten chu da't<br /> chia lam hai nganh van va vd; mdi nganh phan Tran LQu Can (chau ndi cu Trin LQu Hue). Phin<br /> lam 5 bac. Nganh van: Nha't dang la Khdi Ky bdi mg cua cu Trin LQu Hug dugc xay cit trong khu<br /> tinh; Nhi dang la ChUdng Hien Bdi tinh; Tam rudng nay.<br />
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

 

Đồng bộ tài khoản
3=>0