Thiết chế xã hội cổ truyền của người Mông ở các tỉnh miền núi phía Bắc với vấn đề xây dựng đời sống văn hóa cơ sở

NHÂN HỌC VĂN HÓA<br /> <br /> THIẾT CHẾ XÃ HỘI CỔ TRUYỀN CỦA NGƯỜI MÔNG<br /> Ở CÁC TỈNH MIỀN NÚI PHÍA BẮC VỚI VẤNĐỀ<br /> XÂY DỰNG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CƠ SỞ<br /> BÙI THANH THỦY<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Với người Mông, các thiết chế gia đình, dòng họ, làng bản đóng vai trò rất quan trọng trong đời<br /> sống kinh tế, xã hội, văn hóa. Vì vậy, muốn tạo dựng được đời sống văn hóa cơ sở ở vùng đồng bào<br /> Mông sinh sống, chính quyền địa phương cần nghiên cứu, phát huy những yếu tố tích cực trong cơ chế<br /> vận hành của các thiết chế xã hội truyền thống; đồng thời hạn chế những yếu tố lạc hậu, không phù<br /> hợp. Việc xác định rõ tiêu chí gia đình văn hóa, bản văn hóa dựa theo nguyên tắc trên là nhiệm vụ trọng<br /> tâm, then chốt trong quá trình thực hiện các mục tiêu chiến lược phát triển kinh tế - xã hội cho cộng<br /> đồng người Mông mà Đảng và Nhà nước đã đề ra.<br /> Từ khóa: Thiết chế xã hội, người Mông, đời sống văn hóa<br /> Abstract<br /> To the Hmong people, their families and villages play a very important role in economic, social and<br /> cultural life. Therefore, in order to create the basic cultural life of the Hmong people, it is necessary to<br /> study and bring into play the positive factors in the operation mechanism of such social institutions<br /> as well as limit the backward, inappropriate factors at the same time. Well defining criteria of cultural<br /> families and cultural villages are key tasks in implementing the strategic objectives of the socioeconomic development that the Party and State have set.<br /> Keywords: social institutions, Hmong, cultural life<br /> 1. Đặt vấn đề<br /> gười Mông thuộc nhóm ngôn ngữ<br /> Mông – Dao, có nguồn gốc từ<br /> phương Bắc, di chuyển vào Việt<br /> Nam cách đây khoảng hơn 300 năm. Cộng<br /> đồng tộc người này sống tập trung chủ yếu ở<br /> miền núi phía Bắc Việt Nam, nhiều nhất là các<br /> tỉnh Hà Giang, Lai Châu, Điện Biên, Lào Cai, Sơn<br /> La, Yên Bái, Cao Bằng, Bắc Kạn, Tuyên Quang,<br /> trên những sơn nguyên có sự chia cắt bởi các<br /> khe núi, với độ cao từ 800m đến 1.700m. Để<br /> duy trì được cuộc sống lâu dài trên những<br /> vùng núi cao, người Mông đã sớm thích nghi<br /> với từng vùng sinh thái. Họ xác lập cho mình<br /> một hệ thống nông nghiệp hoàn chỉnh bao<br /> gồm: trồng trọt, chăn nuôi, khai thác nguồn<br /> lợi tự nhiên, làm nghề phụ (trồng lanh, dệt vải,<br /> <br /> N<br /> <br /> làm giấy, rèn, đúc, chạm bạc, mộc) và trao đổi<br /> hàng hóa. Để bảo vệ, duy trì sự ổn định, tồn tại<br /> của cộng đồng, họ đã xây dựng một hệ thống<br /> thiết chế xã hội riêng biệt. Đó là hệ thống thiết<br /> chế xã hội nhỏ nhưng bền vững với quan hệ<br /> gia đình, dòng họ và làng bản, thích ứng với<br /> điều kiện phải cư trú phân tán, không còn lãnh<br /> thổ tộc người.<br /> Cho đến nay, thiết chế xã hội đó vẫn là một<br /> sự kết nối, ràng buộc chặt chẽ, điều hành cuộc<br /> sống của cộng đồng người Mông và là một<br /> trong những vấn đề cần được xem xét nghiên<br /> cứu nghiêm túc để vận dụng trong việc thực<br /> hiện các chính sách dân tộc, phát triển kinh tế<br /> - xã hội, xây dựng đời sống văn hóa cơ sở, đảm<br /> bảo hoàn thành các mục tiêu đặt ra.<br /> <br /> VĂN HÓA<br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> Số 19 - Tháng 3 - 2017<br /> <br /> 5<br /> <br /> NHÂN HỌC VĂN HÓA<br /> <br /> 2. Đặc điểm thiết chế xã hội cổ truyền của<br /> người Mông<br /> Trong xã hội các dân tộc nói chung và người<br /> Mông nói riêng, gia đình, dòng họ, bản làng là<br /> những cơ sở quan trọng hàng đầu của sự phát<br /> triển tộc người.<br /> Gia đình là tế bào của xã hội, đối với các dân<br /> tộc, nó còn mang tính truyền thống đậm nét. Nó<br /> đã và đang thực hiện nhiều chức năng quan<br /> trọng trong mọi lĩnh vực của đời sống, có tác<br /> động đến sự phát triển và ý thức tộc người. Tuy<br /> nhiên, cơ cấu gia đình ở các tộc người có những<br /> nét khác nhau. Điều này phụ thuộc vào trình độ<br /> phát triển kinh tế - xã hội, các quan hệ xã hội và<br /> đặc điểm cư trú của từng tộc người, từng vùng.<br /> Gia đình người Mông là loại gia đình phụ<br /> hệ lớn (gia đình không phân chia, gia đình mở<br /> rộng) mà thành phần của nó gồm vài thế hệ<br /> với vài cặp vợ chồng và con cái cùng chung<br /> sống dưới một mái nhà, có kinh tế chung (làm<br /> chung, ăn chung, chi tiêu chung).<br /> Đặc điểm tiêu biểu của gia đình người<br /> Mông là tính chất phụ quyền thể hiện khá rõ<br /> trong đời sống hằng ngày. Cho đến nay,<br /> phong tục tập quán của họ vẫn thể hiện rõ tư<br /> tưởng trọng nam khinh nữ. Tư tưởng này thể<br /> hiện đậm nét qua các nguyên tắc ứng xử, sơ đồ<br /> mặt bằng sinh hoạt trong gia đình…và được<br /> lưu lại qua hệ thống tục ngữ:<br /> “Con gái chỉ giúp nhà một thời<br /> Con trai mới giúp nhà cả đời”<br /> Hay“Đẻ congáinhư gáonướcđổ đi rồi không<br /> lấy lại được” (1).<br /> Tuy nhiên, sự hòa thuận trong gia đình vẫn<br /> được đề cao: vợ chồng ít chửi mắng nhau, bố<br /> mẹ ít đánh con cái, ông bà được tôn trọng, sinh<br /> hoạt gia đình có nề nếp, kỷ cương.<br /> Một đặc điểm nữa trong gia đình của người<br /> Mông là rất đông con. Quy mô trung bình của<br /> mỗi gia đình từ 8 đến 10 người. Hiện tượng một<br /> cặp vợ chồng người Mông khoảng 30 - 35 tuổi<br /> đã có 6 hay 7 con là chuyện bình thường. Đáng<br /> chú ý là tuổi kết hôn quá sớm, thông thường là<br /> 13, 14 tuổi. Người vợ thường nhiều hơn chồng<br /> 5 đến 6 tuổi. Có tới gần 70% phụ nữ Mông kết<br /> hôn khi chưa đến tuổi trưởng thành.<br /> <br /> Cái lý“cha mẹ lấy vợ cho con trai, con trai phải có<br /> nghĩa vụ giết trâu làm ma cho cha mẹ” vẫn ngự<br /> trị ở người Mông. Điều này gây ra những hủ tục,<br /> tập quán nặng nề, tốn kém mà người dân phải<br /> gánh chịu.<br /> Sở dĩ gia đình người Mông đông con và có<br /> tình trạng kết hôn sớm vì cho đến nay gia đình<br /> vẫn là đơn vị kinh tế cơ bản. Mọi hoạt động sản<br /> xuất của gia đình hầu như vẫn dựa chủ yếu vào<br /> sức lao động và sự cần cù của con người. Chính<br /> nhu cầu muốn có nhiều nhân lực tham gia lao<br /> động sản xuất đã góp phần hạ thấp tuổi kết<br /> hôn và tăng tỷ lệ sinh đẻ trong các gia đình<br /> người Mông. Hơn nữa, với phương thức sản<br /> xuất nương rẫy, đi rừng và cư trú ở vùng khí<br /> hậu, môi trường khắc nghiệt, tình trạng “hữu<br /> sinh vô dưỡng” thường xuyên xảy ra, nên việc<br /> đẻ nhiều cũng là một vấn đề tất yếu để đảm<br /> bảo duy trì nòi giống.<br /> Mặt khác, truyền thống văn hóa của người<br /> Mông cũng có những tác động nhất định, chi<br /> phối quan niệm về số con trong gia đình. Cộng<br /> đồng người Mông lưu truyền quan niệm: Hạnh<br /> phúc của người phụ nữ được thể hiện qua khả<br /> năng sinh nở; điều bất hạnh đối với các cặp vợ<br /> chồng là không có con. Thêm vào đó, vì theo<br /> chế độ phụ hệ, ngoài mong muốn đông con<br /> nhiều cháu, họ nhất thiết phải có con trai.<br /> Người Mông quan niệm con trai là trụ cột của<br /> gia đình, vì vậy, khi sinh con trai, nhau thai sẽ<br /> được chôn dưới cột chính của ngôi nhà.<br /> Ngoài việc tái sản xuất dân số, duy trì nòi<br /> giống và có nhân lực làm việc, gia đình người<br /> Mông còn có chức năng tái sản xuất/trao truyền<br /> văn hóa tộc người. Gia đình duy trì và truyền<br /> dạy các truyền thống văn hóa tộc người thông<br /> qua quá trình xã hội hóa cá nhân, hình thành<br /> nhân cách các thành viên trẻ từ nhiều bình diện.<br /> Các thiếu nữ, chàng trai người Mông, khi bước<br /> vào tuổi trưởng thành, thường được những<br /> người phụ nữ, đàn ông đi trước dạy học hát dân<br /> ca, đánh trống, thổi khèn, thêu thùa, may vá…<br /> Ông bà bảo ban các cháu, bố mẹ bảo ban con<br /> cái về kiến thức văn hóa, cách thức thờ cúng tổ<br /> tiên, tiến hành các nghi lễ tôn giáo liên quan đến<br /> đời sống, ứng xử trong giao tiếp và vốn văn<br /> nghệ truyền thống. Vậy nên, chính gia đình đã<br /> đặt nền tảng văn hóa cho các thế hệ người<br /> Mông để họ trở thành những người<br /> <br /> VĂN HÓA<br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> Số 19 - Tháng 3 - 2017<br /> <br /> 6<br /> <br /> NHÂN HỌC VĂN HÓA<br /> <br /> có tri thức, kinh nghiệm sống, kỹ năng nghề<br /> nghiệp và biết cách giữ gìn, phát triển những<br /> yếu tố đó. Thực tế cho thấy cách dựng nhà, dệt<br /> vải, nấu nướng, thêu thùa, những nghề thủ<br /> công truyền thống nổi tiếng như nghề rèn,<br /> chạm bạc, dệt thổ cẩm, đan lát… tồn tại ở các<br /> làng bản, trước hết từ trong các gia đình.<br /> Thiết chế dòng họ ở người Mông tồn tại khá<br /> đậm nét. Người Mông gọi dòng họ là Xênh, đó<br /> là anh em cùng tổ tiên, cùng huyết thống (tính<br /> theo hệ cha) và quan trọng hơn là phải cùng<br /> phong tục tập quán, đặc biệt có các nghi lễ thờ<br /> cúng gia đình giống nhau. Theo thống kê, hiện<br /> người Mông có khoảng 18 họ. Mỗi họ có tên gọi<br /> riêng, liên quan đến các con vật, cây, đồ vật hay<br /> màu sắc. Người Mông có những dấu hiệu riêng<br /> để nhận họ: Các thành viên trong dòng họ vì<br /> một lý do nào đó phải chia tay nhau, người ta<br /> thường trao cho nhau những vật làm tin như cái<br /> trống, thanh kiếm, mảnh đá… để sau này nhận<br /> lại họ của mình.<br /> Đặc trưng cơ bản của dòng họ người Mông<br /> là tập đoàn ngoại hôn. Người trong họ lấy nhau<br /> bị coi là vi phạm phong tục/tập quán pháp.<br /> Trước đây mỗi dòng họ thường cư trú trong<br /> một phạm vi đất đai nhất định do trưởng họ và<br /> chủ các gia đình trong họ khai phá, sau này có<br /> thêm nhiều dòng họ cư trú, nhưng mỗi họ vẫn<br /> ở thành cụm gần nhau.<br /> Như vậy, đặc điểm cư trú của người Mông là<br /> gia đình cư trú theo cùng dòng họ, không cư trú<br /> đan xen với người khác tộc. Chính vì thế, các<br /> thành viên của dòng họ mang tính cố kết sâu sắc<br /> (yêu thương, đùm bọc, quan tâm, giúp đỡ nhau<br /> trong đời sống hằng ngày). Người Mông thường<br /> nói “Sống là người của dòng họ, chết là ma của<br /> dòng họ. Sống phải bảo vệ nhau, chết phải chôn<br /> cất cho nhau”. Đặc biệt, mối quan hệ này đã<br /> được nêu lên thành luật tục/quy ước. “Ý thức<br /> dòng họ, cộng đồng còn biểu hiện khá sâu sắc ở<br /> việc bảo vệ tính mạng cho nhau, bảo vệ sự sinh<br /> tồn và phát triển của dòng họ. Mối quan hệ, tính<br /> cố kết trong dòng họ của người Mông không<br /> phụ thuộc vào ranh giới hành chính quốc gia và<br /> ở mức độ nào đó, còn độc lập với hệ thống tổ<br /> chức, chính quyền cấp cơ sở hiện nay” (2).<br /> Mỗi dòng họ của người Mông thường có<br /> người đứng đầu gọi là hố pẩu (cái gốc) hay chủ<br /> súng (chủ họ). Trưởng họ phải là người có đạo<br /> <br /> đức, am hiểu các tục lệ, các bài cúng của dòng<br /> họ mình, rộng hơn là hiểu biết phong tục tập<br /> quán của tộc người Mông, có tài ứng xử, lý lẽ<br /> giỏi, thuyết phục được mọi người nghe theo.<br /> Ngoài ra, họ là người biết tổ chức và có khả<br /> năng lao động, có phẩm chất trung thực, biết<br /> quan tâm, chăm sóc người cùng họ và được<br /> các thành viên họ mạc tin cậy, tiếng nói của<br /> trưởng họ đóng vai trò quyết định đối với<br /> nhiều việc trong họ. Khi nào trưởng họ chết thì<br /> người đạt các tiêu chuẩn trên sẽ được suy tôn<br /> làm kế nhiệm, không theo kiểu cha truyền con<br /> nối. Trưởng họ có thể bị thay thế nếu không<br /> hoàn thành nhiệm vụ được giao.<br /> Những đặc điểm mang tính riêng biệt của<br /> thiết chế dòng họ người Mông rất cần được<br /> xem xét, vận dụng trong quá trình biên soạn<br /> tiêu chí đánh giá để chỉ đạo, triển khai thực<br /> hiện xây dựng đời sống văn hóa, xây dựng<br /> nông thôn mới hiện nay.<br /> Thiết chế làng/bản của người Mông có thể<br /> coi là điển hình cho cấu trúc cư trú của các tộc<br /> người vùng núi cao phía Bắc. Đặc điểm nổi bật<br /> là bản của người Mông thường độc lập, ít xen<br /> kẽ với các tộc người khác. Các ngôi nhà tập<br /> trung chủ yếu trên những vùng núi cao với<br /> những sườn dốc lớn. Bản (tiếng Mông: giào,<br /> dò) là không gian sinh tồn của một cộng đồng<br /> người mà ranh giới của nó đã được vạch định<br /> và được cộng đồng các làng/bản khác thừa<br /> nhận. Trong không gian sinh tồn đó, những<br /> ngôi nhà được xây dựng theo quy cách riêng.<br /> Bản có đất đai canh tác, gồm ruộng, rẫy, những<br /> khoảng rừng dự phòng, rừng cấm, rừng đầu<br /> nguồn (nơi con người có thể săn bắn, hái<br /> lượm, khai thác lâm thổ sản), có bãi tha ma, bãi<br /> chăn thả gia súc, sông suối để đánh bắt cá…<br /> Tất cả những cái đó thuộc quyền sở hữu của<br /> toàn dân trong bản.<br /> Số lượng cư dân trong mỗi bản của người<br /> Mông có thể lớn, nhỏ khác nhau, nhưng đều<br /> thuộc về những gia đình có mối quan hệ huyết<br /> thống hay láng giềng. Thường trong mỗi bản có<br /> từ 2 đến 3 họ; bản lớn có từ 6 đến 7 họ, trong<br /> đó đều có dòng họ lớn (họ gốc), người đứng đầu<br /> dòng họ nhiều khi cũng là trưởng bản. Họ hợp<br /> thành một cộng đồng xã hội tự quản, vận hành<br /> theo nguyên tắc luật tục/tập quán pháp, gọi là “kế<br /> Mông kế li” hay “cái lý của người Mông”,<br /> <br /> VĂN HÓA<br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> Số 19 - Tháng 3 - 2017<br /> <br /> 7<br /> <br /> NHÂN HỌC VĂN HÓA<br /> <br /> trong đó tính cộng đồng là nguyên tắc ứng xử<br /> và quan hệ xã hội nền tảng. Tập quán pháp này<br /> buộc mọi cư dân dù ở bất cứ bản nào hay dòng<br /> họnào cũngphảituân theo. Tậpquánphápcòn<br /> là cơ sở để các bản người Mông xây dựng quy<br /> ước nhằm giải quyết các vấn đề thiết yếu như:<br /> bảo vệ an ninh; trồng và bảo vệ rừng chung,<br /> rừng thiêng; nghĩa vụ giúp đỡ lẫn nhau… Tập<br /> quán pháp là sợi dây vô hình nhưng bền chặt<br /> cố kết các thành viên trong bản.<br /> Bản người Mông còn là một cộng đồng về<br /> văn hóa với những nghi lễ, tín ngưỡng và các<br /> sinh hoạt văn hóa chung khác như hát giao<br /> duyên, lễ cưới, lễ tang, hội gầu tào, chợ phiên…<br /> Là tổ chức xã hội tự quản, bản của người<br /> Mông có bộ máy điều hành do dân lựa chọn,<br /> đứng đầu là trưởng bản (Mã phải, Seo phải),<br /> tham gia là một số già làng và chủ (đại diện) các<br /> gia đình để giúp việc trong các lĩnh vực. Chức<br /> năng của tổ chức tự quản này là điều hành các<br /> quan hệ xã hội, giữ gìn lễ nghi, phong tục và<br /> đại diện cộng đồng quan hệ với bên ngoài.<br /> Nhìn chung, do sống ở vùng núi cao, xa<br /> nguồn nước, canh tác nương rẫy nên người<br /> Mông quy tụ thành các bản phân tán, quy mô<br /> tập trung dân cư không lớn như những bản<br /> của tộc người khác ở vùng thấp và thung lũng.<br /> Điều kiện này đã tạo sự liên kết không chặt<br /> chẽ của dân cư trên một địa bàn lãnh thổ, tạo<br /> nên một trong những nét đặc trưng riêng biệt<br /> của kết cấu làng bản. Thay vào đó, mối quan<br /> hệ huyết thống lại mạnh mẽ, tổ chức dòng họ<br /> chặt chẽ đã chi phối nhiều mặt của đời sống cư<br /> dân trong bản và ngoài bản. Đây là yếu tố quan<br /> trọng giúp cho việc thực hiện, triển khai các chủ<br /> trương của Đảng và chính sách của Nhà nước<br /> đến với người dân một cách hiệu quả.<br /> 3. Xây dựng đời sống văn hóa cơ sở ở các<br /> vùng người Mông sinh sống hiện nay<br /> Xã hội nông thôn của người Mông hiện<br /> nay, tuy đã có nhiều biến đổi do tác động nội<br /> tại cũng như từ bên ngoài nhưng về cơ bản<br /> vẫn còn ở tình trạng xã hội cổ truyền tiền<br /> công nghiệp. Bởi vậy, những thiết chế xã hội<br /> cổ truyền vẫn tiếp tục chi phối nhiều mặt của<br /> đời sống tộc người. Trong tình trạng như vậy,<br /> nhiều yếu tố còn phù hợp, tạo nên sự ổn định<br /> và phát triển xã hội nhưng cũng có những yếu<br /> <br /> tố, những phương diện đã trở thành lỗi thời và<br /> đang là lực cản cho sự phát triển, cho việc thực<br /> hiện các mục tiêu kinh tế - xã hội. Vì vậy, việc<br /> nhận biết vai trò, đặc điểm của thiết chế xã hội<br /> người Mông để từ đó chọn lọc, kế thừa và sử<br /> dụng những truyền thống tốt, phù hợp, nhằm<br /> xây dựng đời sống văn hóa sao cho sát thực,<br /> hiệu quả là một vấn đề hết sức cần thiết.<br /> Thực tế, gia đình, dòng họ, làng bản người<br /> Mông hiện nay vẫn tồn tại như một hệ thống<br /> thiết chế xã hội độc lập, thực hiện nhiều chức<br /> năng, nhất là các chức năng kinh tế, văn hóa.<br /> Tuy nhiên, không phải toàn bộ đặc trưng của<br /> gia đình truyền thống, quy ước của dòng họ,<br /> tập quán pháp đều có tác động tích cực, thúc<br /> đẩy quá trình phát triển. Tình trạng kết hôn<br /> sớm (tảo hôn), tổ chức ăn uống linh đình, địa vị<br /> thấp kém của người phụ nữ trong gia đình và<br /> ngoài xã hội, số trẻ em được đi học thấp, cách<br /> thức cư trú biệt lập... là những hiện thực cần<br /> phải được thay đổi trong đời sống hiện nay.<br /> Hình thức gia đình lớn của người Mông<br /> cũng đang dần không phù hợp với cách thức<br /> tổ chức và quản lý sản xuất hiện tại, không<br /> phát huy được thế mạnh của mỗi cá nhân.<br /> Ngày nay, kinh tế hộ nông dân, kinh tế trang<br /> trại và dịch vụ đóng vai trò cơ bản. Các mô<br /> hình kinh tế này sẽ dẫn tới sự thay đổi về quy<br /> mô, tổ chức gia đình, tác động đến quan niệm<br /> sinh đẻ cũng như các vấn đề văn hóa, giáo dục<br /> và đào tạo. Vì vậy, cần phải tính tới những biện<br /> pháp điều chỉnh văn hóa sao cho vừa phù hợp<br /> với tình hình mới, vừa bảo lưu được các giá trị<br /> truyền thống.<br /> Làng bản là một thiết chế xã hội bền vững, là<br /> môi trường sinh tồn, sản xuất, sinh hoạt xã hội<br /> và văn hóa của cộng đồng người Mông. Xưa kia<br /> cũng như hiện nay, nó đóng vai trò là đơn vị xã<br /> hội cơ sở ở nông thôn. Bởi vậy, việc củng cố cơ<br /> cấu làng bản, coi đó như là tổ chức xã hội cơ sở<br /> còn phù hợp và là nhân tố ổn định trong quá<br /> trình phát triển nông thôn hiện nay là cần thiết.<br /> Làng bản chính là môi trường sáng tạo, lưu<br /> giữ, duy trì, bảo vệ các giá trị văn hóa truyền<br /> thống; đồng thời làng cũng là cơ sở cho việc<br /> chấn hưng văn hóa và xây dựng nền tảng văn<br /> hóa mới.<br /> <br /> VĂN HÓA<br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> Số 19 - Tháng 3 - 2017<br /> <br /> 8<br /> <br /> NHÂN HỌC VĂN HÓA<br /> <br /> Ngày nay, khi vấn đề bảo vệ rừng và môi<br /> trường sống đặt ra gay gắt thì việc sở hữu<br /> công cộng của làng bản người Mông trên<br /> phạm vi đất đai, sông suối (sau khi xóa bỏ<br /> được tập quán đốt rừng làm nương rẫy) có ý<br /> nghĩa khẳng định chủ nhân, tránh tình trạng<br /> đất vô chủ, hạn chế phá rừng, tăng cường giữ<br /> gìn và phát triển tài nguyên.<br /> Tuy nhiên, làng bản người Mông và các<br /> quan hệ làng bản vẫn bộc lộ những hạn chế<br /> trong quá trình xây dựng đời sống văn hóa cơ<br /> sở, đổi mới bộ mặt nông thôn hiện nay. Tính<br /> chất khép kín (tính biệt lập), các quan hệ ràng<br /> buộc chung còn phổ biến, tập quán pháp vẫn<br /> là cơ sở vận hành xã hội... đã và đang tạo thành<br /> lực cản cho việc hòa hợp của người Mông với<br /> các cộng đồng tộc người khác ở xung quanh.<br /> Mặt khác, tư tưởng bình quân, tâm lý cào bằng<br /> trong môi trường làng bản cũng ảnh hưởng<br /> đến việc giải phóng cá nhân, phát huy sáng<br /> tạo trong lao động sản xuất, hoạt động xã hội<br /> của mỗi thành viên trong cộng đồng. Bởi vậy<br /> phải có những biện pháp đặc biệt nhằm phát<br /> triển kinh tế, giáo dục, nâng cao trình độ nhận<br /> thức cho người dân. Việc xây dựng bản văn hóa<br /> là chìa khóa để thúc đẩy quá trình mở cửa và<br /> hòa nhập của người Mông. Các cơ quan quản<br /> lý cần xây dựng các tiêu chí, các quy định sao<br /> cho có sự kết hợp hài hòa, vừa kế thừa được<br /> những điều hay của tập quán pháp, quy ước<br /> dòng họ, vừa đảm bảo được tính nghiêm minh<br /> của pháp luật. Ví dụ, khi xây dựng các tiêu chí<br /> gia đình văn hóa, bản văn hóa, một mặt cần<br /> dựa trên đặc điểm thiết chế xã hội truyền<br /> thống của người Mông, song mặt khác, cũng<br /> cần đưa ra những tiêu chí nhằm hạn chế ở mức<br /> độ vừa phải những mặt tiêu cực của đời sống<br /> tộc người như: thực hiện định canh định cư; kế<br /> hoạch hóa gia đình (mức sinh của người Mông<br /> từ 3 đến 4 con là có thể chấp nhận được);<br /> không có hiện tượng tảo hôn; không có trẻ em<br /> thất học; không có hiện tượng mê tín dị đoan,<br /> tổ chức cưới xin, ma chay tốn kém; không có tệ<br /> nạn hút thuốc phiện.<br /> Việc biên soạn, điều chỉnh các tiêu chí gia<br /> đình văn hóa, bản văn hóa, ngoài đội ngũ am<br /> hiểu luật pháp, am tường về phong tục tập<br /> quán, cần huy động sự hỗ trợ của các đoàn<br /> thể quần chúng, những người có uy tín trong<br /> <br /> bản, trong dòng họ. Người dân phải được thảo<br /> luận, đưa ý kiến nói “không” hay “đồng ý” với<br /> các tiêu chí, quy ước để họ có ý thức thực hiện,<br /> thấy được lợi ích đối với cá nhân, gia đình và<br /> cộng đồng.<br /> Đặc biệt, các cán bộ lãnh đạo địa phương<br /> cần phối hợp với cộng đồng, các đoàn thể,<br /> người quản lý bản, dòng họ để điều chỉnh tập<br /> quán pháp thành quy ước làng văn hóa. Có<br /> chỉnh sửa, tập quán pháp mới phù hợp với thời<br /> đại mới, không lệch hoặc không đối kháng với<br /> luật pháp chung. Do trình độ dân trí thấp, hầu<br /> hết đồng bào người Mông vẫn chưa xây dựng<br /> được lối sống theo pháp luật. Họ không coi<br /> trọng pháp luật mà chỉ coi trọng tập quán<br /> pháp cùng các quy ước do bản/dòng họ xây<br /> dựng. Vì vậy, việc điều chỉnh tập quán pháp sẽ<br /> tạo hiệu quả cao cho quá trình thực thi các quy<br /> định, chính sách và pháp luật của Nhà nước.<br /> Tuy nhiên, để thực hiện được những điều<br /> nêu trên, cần phải làm từng bước và trước hết<br /> là làm tốt công tác tuyên truyền, vận động. Vai<br /> trò của các trưởng bản, già làng, trưởng họ, thầy<br /> cúng... cần được hết sức coi trọng vì tiếng nói<br /> của họ tác động rất mạnh đến người dân. Bởi<br /> vậy, cần tạo nên sự hài hòa giữa các thiết chế xã<br /> hội truyền thống với các tổ chức chính quyền,<br /> đoàn thể, lấy cách thức quản lý dòng họ, làng<br /> bản làm nòng cốt để dễ dàng tập hợp và vận<br /> động quần chúng, triển khai các hoạt động<br /> chung, giải quyết các mâu thuẫn, tạo mối quan<br /> hệ xã hội ổn định. Phương thức tuyên truyền tốt<br /> nhất là tuyên truyền trực tiếp, thông qua chính<br /> các trưởng bản, già làng, trưởng họ; thông qua<br /> các thanh, thiếu niên người Mông được đi học<br /> ở trình độ phổ thông trung học. Các đối tượng<br /> này cần biết trước và hiểu rõ mục đích, nội<br /> dung, ý nghĩa các chương trình xây dựng đời<br /> sống văn hóa.<br /> Một ưu điểm của thiết chế xã hội truyền<br /> thống là ý thức cộng đồng bản, dòng họ ở người<br /> Mông vẫn tồn tại đậm nét, tạo điều kiện cho văn<br /> hóa dân gian được bảo tồn và phát triển. Người<br /> Mông rất thích hát dân ca, múa khèn, thổi kèn<br /> lá… Tham gia các hoạt động này, họ thấy được<br /> sự bình đẳng, thấy được sức mạnh cộng đồng,<br /> hơn nữa, lại được trực tiếp thể hiện bản thân<br /> mình… Vì vậy, văn hóa dân gian nhận được sự<br /> hưởng ứng của đồng<br /> <br /> VĂN HÓA<br /> NGHIÊN CỨU<br /> <br /> Số 19 - Tháng 3 - 2017<br /> <br /> 9<br /> <br />