Thơ Nôm của các chúa Trịnh nhìn từ phương diện hình thức thể loại

TH¥ N¤M cña C¸C CHóA TRÞNH NH×N Tõ<br /> PH¦¥NG DIÖN h×nh thøc THÓ LO¹I<br /> <br /> <br /> NguyÔn M¹nh Hoµng(*)<br /> <br /> <br /> <br /> T rong v−ên hoa th¬ N«m në ré thêi<br /> Lª trung h−ng, c¸c thi nh©n hä<br /> TrÞnh ®· ®Ó l¹i dÊu Ên ®Ëm nÐt. TrÞnh<br /> Nghiªn cøu nghÖ thuËt th¬ N«m cña<br /> c¸c chóa TrÞnh, chóng t«i nhËn thÊy cã<br /> nh÷ng ®iÓm ®¸ng chó ý vÒ thÓ th¬, ng«n<br /> C¨n cã Kh©m ®Þnh th¨ng b×nh b¸ch ng÷, bót ph¸p... Trong bµi viÕt nµy<br /> 欽定昇平百詠<br /> vÞnh ( ), TrÞnh C−¬ng cã chóng t«i ®i vµo kh¶o s¸t, ph©n tÝch mét<br /> 黎朝御制<br /> Lª triÒu ngù chÕ quèc ©m thi ( vµi ®Æc ®iÓm vÒ ph−¬ng diÖn h×nh thøc<br /> 國音詩 ), TrÞnh Doanh cã Cµn nguyªn thÓ lo¹i th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh,<br /> 乾元御制詩集<br /> ngù chÕ thi tËp ( ), TrÞnh ngâ hÇu nhËn diÖn ®−îc ®Æc tr−ng nµo<br /> 心<br /> S©m cã T©m thanh tån dôy tËp ( ®ã thuéc vÒ b¶n s¾c cña dßng th¬ ca<br /> 青存肄集 ) … Trªn nhiÒu danh lam<br /> (*)<br /> TrÞnh phñ. (<br /> th¾ng c¶nh cña ViÖt Nam hiÖn nay còng<br /> ThÓ th¬ N«m §−êng luËt (tøc lo¹i<br /> cßn l−u dÊu nhiÒu th¬ ca ®Ò vÞnh cña<br /> th¬ viÕt b»ng ch÷ N«m theo luËt §−êng<br /> c¸c chóa TrÞnh.<br /> vµ nh÷ng biÕn thÓ cña nã) chiÕm ®a sè<br /> trong c¸c s¸ng t¸c cña c¸c chóa TrÞnh.<br /> Thèng kª s¸ng t¸c th¬ N«m cña c¸c<br /> chóa TrÞnh trong bé Tæng tËp v¨n häc<br /> (*)<br /> T©m thanh tån dôy tËp hiÖn kh«ng t×m thÊy<br /> trong Th− viÖn ViÖn Nghiªn cøu H¸n N«m. Theo N«m ViÖt Nam (tËp 2), chóng t«i nhËn<br /> TrÇn V¨n Gi¸p, “T©m thanh tån dôy tËp ®−îc thÊy, sè l−îng c¸c bµi th¬ N«m §−êng<br /> chóa TrÞnh S©m lµm tõ khi cßn lµ thÕ tö, ®Õn<br /> n¨m C¶nh H−ng thø 18 (1757) ®em so¹n l¹i, chia<br /> luËt chiÕm xÊp xØ 99% (367/371 bµi).<br /> lµm 4 lo¹i: 1- Thï phông; 2- Ban tø; 3- C¶m §iÒu ®ã cho thÊy, c¸c chóa TrÞnh rÊt −a<br /> høng; 4- §Ò vÞnh. Hai b¶n chÐp tay cña Th− viÖn dïng thÓ th¬ nµy ®Ó s¸ng t¸c. Nã còng<br /> KHXH (A.197 vµ AB. 376) phÇn lín ®Òu lµ th¬<br /> N«m, c¶ hai ®Òu cïng chÐp bµi tùa cña Phan Lª phï hîp víi xu h−íng s¸ng t¸c th¬ N«m<br /> Phiªn” (TrÇn V¨n Gi¸p, 1990). Tuy nhiªn, cña c¸c t¸c gi¶ v¨n häc trung ®¹i (thuéc<br /> NguyÔn V¨n Tè d−êng nh− lµ ng−êi nh¾c ®Õn t¸c<br /> tÇng líp trªn, ®Æc biÖt lµ c¸c ®¹i thÇn<br /> phÈm nµy sím h¬n c¶ (NguyÔn V¨n Tè, 1934). Cã<br /> lÏ thêi ®ã, NguyÔn V¨n Tè ®· ®−îc ®äc T©m hay vua chóa) tõ thÕ kû XV ®Õn kho¶ng<br /> thanh tån dôy tËp nguyªn b¶n vµ trÝch lôc mét sè gi÷a thÕ kû XVIII. S¸ng t¸c th¬ N«m<br /> bµi th¬ mµ sau nµy c¸c s¸ch kh¸c còng trÝch lôc<br /> l¹i tõ ®©y. Th¬ N«m cña TrÞnh S©m cßn xuÊt<br /> §−êng luËt võa lµ së tr−êng, võa lµ thÞ<br /> hiÖn r¶i r¸c trong Minh §« thi tuyÓn, c¸c v¨n hiÕu cña hä. Th¬ N«m §−êng luËt cña<br /> kh¾c trªn c¸c v¸ch ®¸ ë c¸c di tÝch, th¾ng c¶nh.<br /> Mét sù ®iÒu tra ®Çy ®ñ th¬ N«m cña TrÞnh S©m<br /> (*)<br /> hiÖn cßn lµ rÊt cÇn thiÕt. ThS., ViÖn Th«ng tin KHXH.<br /> Th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh… 43<br /> <br /> c¸c chóa TrÞnh næi lªn mét sè ®Æc ®iÓm thi tËp (5 bµi cã lôc ng«n),v.v... (NguyÔn<br /> cô thÓ d−íi ®©y. Ph¹m Hïng, 2006). KÕt qu¶ thèng kª vµ<br /> 1. VÒ sè ch÷ trong mét c©u (mét so s¸nh cho thÊy, th¬ N«m cña c¸c chóa<br /> dßng th¬) TrÞnh n»m ë giai ®o¹n c©u th¬ lôc ng«n<br /> ®ang gi¶m dÇn trong chØnh thÓ bµi th¬<br /> Thèng kª trong bé Tæng tËp v¨n häc<br /> N«m §−êng luËt nh−ng vÉn ®−îc −a<br /> N«m ViÖt Nam (tËp 2) vµ s¸ch Tø b×nh<br /> chuéng, s¸ng t¸c kh¸ nhiÒu; thËm chÝ cã<br /> thùc lôc, chóng t«i nhËn thÊy th¬ N«m<br /> bµi toµn lµ lôc ng«n (mµ kh«ng ®©u nhiÒu<br /> §−êng luËt cña c¸c chóa TrÞnh hÇu nh−<br /> nh− trong th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh).<br /> toµn bé lµ c¸c bµi th¬ thÊt ng«n (hoÆc<br /> thÊt ng«n xen lôc ng«n, ngò ng«n), chØ 2. VÒ vÞ trÝ c©u th¬ lôc ng«n trong<br /> cã 04 bµi th¬ hoµn toµn lôc ng«n vµ bµi thÊt ng«n<br /> kh«ng cã bµi th¬ ngò ng«n nµo. Xu C©u th¬ lôc ng«n xuÊt hiÖn ë mäi vÞ<br /> h−íng dïng th¬ thÊt ng«n còng lµ xu trÝ trong bµi th¬ §−êng luËt cña c¸c<br /> h−íng chung cña th¬ N«m §−êng luËt chóa TrÞnh (còng gièng nh− c¸c tËp th¬<br /> thÕ kû XV-XVIII, thËm chÝ XIX. §iÒu cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c). Nh×n tæng thÓ, cã<br /> th−êng ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu chó ý thÓ thÊy hiÖn t−îng s¸ng t¸c th¬ thÊt<br /> lµ sù xuÊt hiÖn cña hiÖn t−îng “thÊt ng«n xen lôc ng«n ë c¸c chóa TrÞnh vÉn<br /> ng«n xen lôc ng«n” hay thËm chÝ cã cßn phæ biÕn (®Æc biÖt cã ®Õn 4 bµi trong<br /> nh÷ng bµi hoµn toµn lôc ng«n. Lª triÒu ngù chÕ quèc ©m thi cña TrÞnh<br /> Cô thÓ nh− sau: Kh©m ®Þnh th¨ng C−¬ng toµn lôc ng«n: Bå §Ò th¾ng c¶nh<br /> b×nh b¸ch vÞnh cã 88 bµi th¬ N«m thi, C¾c Cí thi, Phóc Long tù thi, Hùu<br /> §−êng luËt, trong ®ã 10 bµi thÊt ng«n Ph¶ L¹i tù thi), nh−ng cã xu h−íng gi¶m<br /> xen lôc ng«n, chiÕm 11,4%. Lª triÒu ngù dÇn, ®Õn th¬ N«m cña TrÞnh S©m th×<br /> chÕ quèc ©m thi cã 46 bµi §−êng luËt, hiÖn t−îng thÊt ng«n xen lôc ng«n chØ<br /> trong ®ã 4 bµi hoµn toµn lôc ng«n vµ 11 cßn rÊt Ýt (1 bµi/10 bµi). §iÒu nµy còng<br /> bµi thÊt ng«n xen lôc ng«n, chiÕm ph¶n ¸nh xu thÕ ph¸t triÓn cña th¬ N«m<br /> 32,6%. Cµn Nguyªn ngù chÕ thi tËp cã §−êng luËt nãi chung tõ thÕ kû XV ®Õn<br /> 228 bµi th¬ N«m §−êng luËt, trong ®ã thÕ kû XIX lµ quay trë vÒ víi c¸ch luËt<br /> cã 12 bµi thÊt ng«n xen lôc ng«n, chiÕm truyÒn thèng cña th¬ §−êng luËt.<br /> 5,3%, 1 bµi thÊt ng«n xen ngò ng«n. Th¬ ViÖc s¸ng t¸c th¬ N«m §−êng luËt<br /> N«m cña TrÞnh S©m cã kho¶ng 10 bµi thÊt ng«n xen lôc ng«n ®−îc xem lµ mét<br /> §−êng luËt, trong ®ã cã 1 bµi thÊt ng«n nç lùc ViÖt ho¸ th¬ §−êng luËt, t¹o ra<br /> xen lôc ng«n, chiÕm 10% (con sè nµy “mét lèi th¬ ViÖt Nam” (Ph¹m LuËn,<br /> hiÖn cßn nhiÒu ý kiÕn ch−a thèng nhÊt). 1991; NguyÔn HuÖ Chi, 1977; NguyÔn<br /> So s¸nh víi c¸c tËp th¬ kh¸c (theo Ph¹m Hïng, 1997), hay mét sù “ph¸<br /> thèng kª cña NguyÔn Ph¹m Hïng): Quèc c¸ch” vÒ h×nh thøc nh»m kh¼ng ®Þnh<br /> ©m thi tËp (cã 186 bµi cã lôc ng«n trªn tÝnh d©n téc theo mét c¸ch thøc dÔ nh×n<br /> tæng sè 254 bµi, chiÕm 73,2%); Hång §øc thÊy (L· Nh©m Th×n, 1997; NguyÔn<br /> quèc ©m thi tËp (135 bµi cã lôc ng«n trªn H÷u S¬n, 1998...). Cã ý kiÕn l¹i cho r»ng<br /> tæng sè 328 bµi, chiÕm 41,2%); B¹ch V©n ®©y thuÇn tuý lµ sù biÕn ®æi do ®Æc<br /> quèc ng÷ thi tËp (97 bµi cã lôc ng«n trªn ®iÓm ng÷ ©m lÞch sö tiÕng ViÖt thÕ kû<br /> tæng sè 161 bµi, chiÕm 60,2%); Ng«n Èn XV-XVII (TrÇn Träng D−¬ng, 2003) hay<br /> 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2014<br /> <br /> <br /> do ¶nh h−ëng tõ th¬ cæ phong (th¬ tam vËt ®Ñp ®Ï hoÆc quÊn quýt víi bøc tranh<br /> ng«n) Trung Quèc (NguyÔn §¨ng Na, thiªn nhiªn t−¬i ®Ñp:<br /> 2010),v.v… TÞnh cµn kh«n/ ghÏ mét bÇu,<br /> Dï cßn nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau Bao h×nh thÕ/ bèn bÒ th©u.<br /> nh−ng vÉn cã thÓ nhËn ®Þnh ®©y lµ mét Phong l−u hËu/ x©y nÒn hËu,<br /> hiÖn t−îng ®éc ®¸o lµm nªn b¶n s¾c th¬<br /> Thó vÞ mÇu/ ngô ý mÇu.<br /> N«m §−êng luËt thÕ kû XV-XVIII nãi<br /> chung vµ th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh Qu¸n nguyÖt/ tr«ng in/ ®¸y n−íc,<br /> nãi riªng. VÒ mÆt hiÖu qu¶ thÈm mü, sù Chµy k×nh/ vang nÖn/ bªn lÇu.<br /> xuÊt hiÖn c¸c c©u lôc ng«n trong bµi th¬ Yªn vui bëi/ d©n thuÇn cæ,<br /> thÊt ng«n còng cã ý nghÜa nhÊt ®Þnh. Nã<br /> ý x−a sau/ së thÝch cÇu.<br /> t¹o nªn ©m ®iÖu, nhÞp ®iÖu (céng c¸ch<br /> ng¾t nhÞp ®Òu 2/2/2 hay 3/3) ch¾c ch¾n, (Bå §Ò th¾ng c¶nh thi - TrÞnh C−¬ng)<br /> m¹nh mÏ, ®Òu ®Æn h¬n cho c©u th¬, t¹o C¸c bµi Phóc Long tù thi, L¹i th¬<br /> Ên t−îng “khÈu ng÷” cña nã vµ qua ®ã chïa Ph¶ L¹i (toµn 6 ch÷) còng t¹o ra<br /> thÊy ®−îc giäng ®iÖu riªng cña t¸c gi¶ Ên t−îng rÊt ®éc ®¸o víi sù ®an xen<br /> muèn nhÊn m¹nh, ®Æc biÖt khi c¸c c©u c¸ch ng¾t nhÞp 2/2/2 vµ 3/3. VÒ nh÷ng<br /> nµy ®Æt ë ®Çu hoÆc cuèi t¸c phÈm. bµi th¬ N«m §−êng luËt toµn 6 ch÷ nh−<br /> Ch¼ng h¹n nh−: thÕ nµy, cã lÏ chØ cã mét bµi t−¬ng tù<br /> NhÊt Ninh S¬n/ nhÞ Ph−îng S¬n, (bµi Chïa non n−íc trong Hång §øc<br /> Trµ kho¸i l¹c/ h¼n cßn h¬n. quèc ©m thi tËp); trong th¬ §−êng luËt<br /> ch÷ H¸n ViÖt Nam cã nhiÒu h¬n (chõng<br /> B¶o Kh¸nh l¹i ®µnh trèng th−îng phÈm,<br /> h¬n 30 bµi) nh−ng còng lµ hiÕm hoi so<br /> ChØn cam mïi Êy thuë nao sên. víi th¬ ngò ng«n, thÊt ng«n H¸n. §iÒu<br /> (B×nh trµ phÈm - TrÞnh Doanh) ®ã cµng khiÕn cho nh÷ng bµi th¬ nµy trë<br /> nªn ®éc ®¸o, l¹ lÉm.<br /> Hai c©u lôc ng«n ®Çu bµi t¹o nªn sù<br /> liÖt kª c©n ®èi, døt kho¸t vÒ c¸c lo¹i trµ Còng cã tr−êng hîp, trong bµi th¬ cã<br /> vµ phÈm chÊt cña nã. Cßn 2 c©u lôc sù kÕt hîp c©u thÊt ng«n vµ ngò ng«n<br /> ng«n ®Çu vµ cuèi bµi th¬ sau l¹i t¹o nªn trong bµi th¬ thÊt ng«n b¸t có §−êng<br /> mét lêi kh¼ng ®Þnh thËt ch¾c ch¾n, luËt, ®ã lµ bµi VÞnh Dôc Thóy s¬n phong<br /> ngang tµng, nhÊt qu¸n: c¶nh cña TrÞnh Doanh:<br /> MÆc chiÒu/ mÆc s¸ng/ mµ nghe, TrÊn an thÕ ®Êt v÷ng bªn trêi,<br /> Måi tèt ngåi c©u vÑn mäi bÒ. Nh©n trÝ n¬i n¬i triÕp mäi n¬i.<br /> C−êi kÎ dç måi nhµ phiÕu mÉu, Tr©m kÕt biªn xanh gµi tr−íc ®Ønh,<br /> Sao b»ng/ léc n−íc/ ®Çy khe. Lµ gi¨ng ®ai ngäc diÔn ngoµi nhuÇn.<br /> <br /> (T¸ ®iÕu ngô c¶nh tõ - TrÞnh Doanh) Mét bÇu thÕ giíi cßn d−êng vÏ,<br /> T¸m bøc phong quang ®· kh¸c vêi.<br /> §Æc biÖt, nh÷ng bµi th¬ toµn lôc<br /> §iÓm ®−îc Nam thiªn danh ®Ö nhÊt,<br /> ng«n gîi lªn Ên t−îng ch¾c gän, nhÞp<br /> ®iÖu th¨ng b»ng vµ c¶m gi¸c l©ng l©ng T¹o thµnh chØn nhiÖm bµi.<br /> nh− ®ang cÊt c¸nh bay lªn cïng c¶nh (VÞnh Dôc Thóy s¬n phong c¶nh)<br /> Th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh… 45<br /> <br /> Thùc ra th¬ thÊt ng«n xen ngò ng«n kÕt cÊu kh«ng ®−îc c©n xøng. V× vËy,<br /> kh«ng ph¶i kh«ng cã trong lÞch sö th¬ ca th¬ b¸t có cã vÎ lµ “khu«n khæ” võa<br /> ViÖt Nam. NÕu ®©y ®óng lµ chñ ý cña ph¶i, b×nh hßa, c©n xøng, thÝch hîp<br /> TrÞnh Doanh th× nã ®· t¹o nªn hiÖu qu¶ nhÊt. §©y còng lµ thÓ lo¹i “chÝnh t«ng”,<br /> l¹ khi ®−îc ®Ó ë dßng cuèi bµi th¬. Cïng ®−îc sö dông trong s¸ng t¸c lÉn trong<br /> víi mét vµi bµi t−¬ng tù trong Quèc ©m thi cö nhiÒu nhÊt ë thêi trung ®¹i.<br /> thi tËp cña NguyÔn Tr·i, ®©y còng lµ<br /> 4. VÒ c¸ch gieo vÇn vµ hµi thanh<br /> mét hiÖn t−îng ®éc ®¸o, t¹o nªn dÊu Ên<br /> riªng vÒ sù ph¸ c¸ch cho th¬ N«m cña Nh×n chung th¬ N«m cña c¸c chóa<br /> TrÞnh Doanh. TrÞnh tu©n thñ c¸ch gieo vÇn, hµi thanh<br /> truyÒn thèng cña th¬ §−êng luËt nãi<br /> 3. VÒ sè c©u th¬ (dßng th¬) trong chung vµ th¬ N«m §−êng luËt nãi riªng.<br /> mét bµi Bªn c¹nh ®ã, ®iÒu ®¸ng chó ý lµ, cã<br /> nhiÒu bµi gieo vÇn tr¾c, nhiÒu bµi vÇn<br /> Th¬ b¸t có chiÕm tû lÖ kh¸ ¸p ®¶o lµ<br /> kh«ng thËt gÇn gòi nhau, nhiÒu bµi ph¸<br /> 76,3% (chØ tÝnh riªng bé Tæng tËp v¨n<br /> vì niªm luËt, kh«ng ®i theo chuÈn mùc,<br /> häc N«m ViÖt Nam tËp 2). Th¬ tø có l¹i<br /> ®äc lªn kh«ng nhÞp nhµng du d−¬ng ®Çy<br /> chØ tËp trung vµo t¸c gi¶ TrÞnh Doanh<br /> nh¹c tÝnh nh− ®Æc tr−ng cña thÓ th¬,<br /> víi tËp Cµn Nguyªn ngù chÕ thi tËp (228<br /> mµ t¹o nªn sù tróc tr¾c, “khæ ®éc”. Cã<br /> bµi th¬ N«m §−êng luËt, trong ®ã cã 87<br /> lÏ ®ã kh«ng ph¶i do c¸c t¸c gi¶ non tay,<br /> bµi th¬ tø có, chiÕm tû lÖ 38,16%). Cßn<br /> kÐm tµi mµ lµ dông ý cña hä, còng cã<br /> theo thèng kª trong bé Tæng tËp v¨n häc<br /> thÓ do vÞ thÕ, c¸ tÝnh cña hä cho phÐp hä<br /> N«m ViÖt Nam (tËp 2) vµ quyÓn Tø b×nh<br /> lµm th¬ mét c¸ch tho¶i m¸i, phãng<br /> thùc lôc, th¬ N«m §−êng luËt cña c¸c<br /> tóng, kh«ng c©u nÖ vµo vËn luËt, niªm<br /> chóa TrÞnh kh¸c ®Òu chØ dïng th¬ b¸t<br /> luËt (nh÷ng bµi nµy cã sù giao thoa gi÷a<br /> có: Kh©m ®Þnh th¨ng b×nh b¸ch vÞnh<br /> th¬ c¸ch luËt vµ th¬ cæ phong). Cã ®iÒu,<br /> (88 bµi th¬ N«m §−êng luËt hoµn toµn<br /> Ên t−îng râ nhÊt khi ®äc c¸c bµi th¬ nµy<br /> lµ b¸t có), Lª triÒu ngù chÕ quèc ©m thi<br /> lµ hiÖu qu¶ “v¨n xu«i ho¸”, khÈu ng÷<br /> (46 bµi §−êng luËt còng hoµn toµn lµ<br /> hãa bµi th¬. Nhê ®ã, tÝnh triÕt luËn, tÝnh<br /> th¬ b¸t có), th¬ N«m cña TrÞnh S©m (10<br /> trÇn thuËt cña bµi th¬ ®−îc n©ng cao.<br /> bµi th¬ N«m, hoµn toµn lµ b¸t có).<br /> VÝ dô vÒ bµi th¬ gieo vÇn tr¾c:<br /> §iÒu nµy cho thÊy, xu h−íng dïng<br /> Tr¶i qua ngo¹n vÞ trong phong th¸i,<br /> th¬ b¸t có vÉn lµ khuynh h−íng chñ<br /> ®¹o. Nã phï hîp víi t×nh h×nh chung C¶nh trÝ xem ®©y d−êng kh¶ chÝ.<br /> cña th¬ §−êng luËt t¹i ViÖt Nam: th¬ UyÓn nguyÖt gi¨ng la n−íc hiÕn ch©u,<br /> b¸t có chiÕm tû lÖ lín so víi c¸c d¹ng Cµi châm d¾t ngäc non tr×nh thôy.<br /> c©u th¬ kh¸c (tø có, ngò có, lôc có, §ïn ®ïn trïng tËp kÓ thiªn h×nh.<br /> tr−êng thiªn,...). Cã lÏ bëi th¬ tø có LÎo lÎo oanh hßa kiªm v¹n thÕ.<br /> dung l−îng ng¾n kh«ng ®ñ ®Ó chuyÓn Cã l©m tuyÒn cã thÞ triÒn,<br /> t¶i nhiÒu néi dung; th¬ tr−êng thiªn l¹i LuËn danh ¾t x−ng danh v« ng·.<br /> qu¸ dµi cho mét thi tø hay mét th«ng<br /> (Tró Tö D−¬ng thi - TrÞnh C−¬ng)<br /> ®iÖp, mét triÕt lý hay mét bøc tranh<br /> thiªn nhiªn; c¸c d¹ng kh¸c th× t¹o ra VÝ dô vÒ viÖc ph¸ vì niªm luËt:<br /> 46 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2014<br /> <br /> <br /> G©y nªn ngao cùc chèng trêi ®«ng, ¦ím nh¾c c©n x−ng tµi miÔn ®øc,<br /> Gi¸ Êy c©n xøng vÉn lät vßng. Trän tµi vÑn ®øc th¸nh nh©n tµi.<br /> Thøc ¸nh minh chu lång viÔn phè, (LuËn tµi ®øc, 1 - TrÞnh Doanh)<br /> TÇng x©y hoa c¸i löa k× phong.<br /> §iÓm chung cña hai bµi lµ sù lÆp l¹i<br /> §an thanh s½n d¹m ®å bång ®¶o,<br /> ch÷ “thñy”, “tµi” ë vÇn (bªn c¹nh ch÷<br /> S¾t ®¸ bÒn luyÖn b¹n tróc th«ng. “s¬n”, ch÷ “®øc” trong bµi) nh− mét c¸ch<br /> Trong thuë ®¨ng l©m m©y nèi gãt, ®Ó nhÊn m¹nh mèi quan hÖ kh¨ng khÝt<br /> Th−íc gang d−êng ®· tiÖn vÇng hång. gi÷a hai cÆp kh¸i niÖm/sù vËt nµy. KiÓu<br /> (Non §«ng tù thi - TrÞnh C−¬ng) gieo vÇn ®éc ®¸o nh− thÕ nµy kh«ng râ<br /> cã thÓ xÕp vµo kiÓu lo¹i nµo trong thi<br /> Cã bµi ph¸ vì vËn luËt lÉn niªm<br /> luËt; cã lÏ ®©y lµ mét c¸ch “ch¬i” th¬ ®éc<br /> luËt, dÉn ®Õn hiÖn t−îng “khæ ®éc”:<br /> ®¸o trªn thi ®µn cung ®×nh lóc bÊy giê.<br /> NhÊt béc rµnh rµnh l¹i thËp thµnh, Nh−ng nh− ®· nãi, ®ã kh«ng ph¶i chØ<br /> ë cho thùc mÆc Êy lµ ngoan. thuÇn tóy lµ trß ch¬i h×nh thøc. Dông ý<br /> §Çy v¬i chí chí chiÒu lßng thÕ, nhÊn m¹nh lµ kh¸ râ trong nh÷ng bµi<br /> nh− thÕ.<br /> Th× míi nªn danh gi¸ tao ®µn.<br /> (Ban Cung nh©n, bµi 7, TrÞnh Doanh) Nghiªn cøu chi tiÕt vÒ thanh luËt<br /> cña Ngù ®Ò Thiªn Hßa doanh b¸ch vÞnh,<br /> §Æc biÖt, cã mét sè bµi th¬ b¸t có Ng« §øc Thä cã chØ ra mét sè kh¸c biÖt<br /> gieo vÇn b»ng viÖc lÆp l¹i 5 lÇn ®óng gi÷a c¸ch hµi thanh trong th¬ TrÞnh<br /> mét ch÷ lµm vÇn cho c¶ bµi (2 bµi LuËn C¨n víi th¬ §−êng luËt (®Æc biÖt ë ch÷<br /> tµi ®øc cña TrÞnh Doanh, bµi Nh·n tiÒn thø 3 vµ 5 trong dßng th¬) vµ cho r»ng<br /> c¶nh trÝ thi cña TrÞnh C−¬ng). Xin dÉn 2 hiÖn t−îng nµy lµm nªn ®Æc tr−ng cña<br /> bµi lµm vÝ dô: lo¹i th¬ “Hµn luËt” (Xem Ng« §øc Thä,<br /> ¸ng nh©n s¬n nguån trÝ thñy, 1996). Tuy nhiªn, ý kiÕn nµy ®· bÞ<br /> Trïng trïng thanh tó gåm s¬n thñy. Ph¹m LuËn ph¶n b¸c kh¸ thuyÕt phôc<br /> Thñy tuyÒn mu«n ph¸i dÉn quÇn s¬n, (Xem Ph¹m LuËn, 1996). Vµ theo thiÓn<br /> S¬n nhiÔu ngµn hµng bao chóng thñy.<br /> nghÜ cña chóng t«i, nã còng ch−a thùc<br /> sù thuyÕt phôc khi mµ sù hiÓu biÕt cña<br /> Thñy ¸nh vÇng hång d·i hiÓu s¬n,<br /> chóng ta vÒ thi luËt §−êng luËt H¸n vµ<br /> S¬n in bãng quÕ lång thu thñy.<br /> §−êng luËt N«m cßn ch−a thùc sù ch¾c<br /> S¬n s¬n thñy thñy khÐo kháe ®ßi, ch¾n, s©u s¾c. Cã ®iÒu, nghiªn cøu cña<br /> Thu l¹i mét ®å s¬n hîp thñy. Ng« §øc Thä còng më ra kh¶ n¨ng khi<br /> (Nh·n tiÒn c¶nh trÝ thi tø thñ - s¸ng t¸c th¬ §−êng luËt, c¸c chóa TrÞnh<br /> TrÞnh C−¬ng) còng cã nh÷ng s¸ng t¹o, ph¸ c¸ch nhÊt<br /> ®Þnh ®Ó khiÕn cho th¬ §−êng luËt phï<br /> §øc thêi lµ ngän céi lµ tµi,<br /> hîp h¬n víi ng÷ ©m, ng÷ ph¸p tiÕng<br /> Tµi ®øc gåm hai míi ®¸ng tµi.<br /> ViÖt hoÆc t¹o ra mét phong c¸ch th¬<br /> §øc th¾ng h·y g×n qu©n tö ®øc, kh¸c ®«i chót víi phong c¸ch th¬ §−êng<br /> Tµi −u bao s¸ tiÓu nh©n tµi. luËt truyÒn thèng. Cã thÓ thÊy râ mét<br /> Tµi lµ hoa gÊm ph« nÒn ®øc, ®iÒu lµ nhÞp ®iÖu, hµi thanh trong c¸c<br /> §øc cã th¬m danh tá ch÷ tµi. bµi th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh còng<br /> Th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh… 47<br /> <br /> “n«m na” h¬n c¸c bµi th¬ §−êng luËt phæ biÕn). Dï sao, cã thÓ thÊy c¸ch ng¾t<br /> chuÈn mùc. nhÞp 3/4 nµy t¹o cho c©u th¬ c¶m gi¸c<br /> 5. VÒ c¸ch ng¾t nhÞp cña c©u v¨n xu«i, mang tÝnh tù sù h¬n<br /> lµ c©u th¬, mang tÝnh khÈu ng÷ h¬n v¨n<br /> §a sè c¸c bµi th¬ N«m §−êng luËt viÕt, v× thÕ mµ gia t¨ng tÝnh triÕt lý,<br /> thÊt ng«n cña c¸c chóa TrÞnh tu©n thñ tÝnh mÖnh ®Ò cho c©u th¬ vµ t¹o ra c¶m<br /> c¸ch ng¾t nhÞp cña th¬ §−êng (nhÞp c¬ gi¸c tØnh t¸o (chø kh«ng du d−¬ng, ªm<br /> b¶n lµ 4/3 hoÆc biÕn thÓ lµ 2/2/3; ru) cho ng−êi ®äc khi tiÕp nhËn nã. §Õn<br /> 2/2/2/1). Nh−ng ë th¬ N«m §−êng luËt th¬ N«m cña TrÞnh S©m th× c¸ch ng¾t<br /> cña NguyÔn Tr·i, v¨n nh©n thêi Hång nhÞp ®ã còng kh«ng cßn mµ trë vÒ c¸ch<br /> §øc, NguyÔn BØnh Khiªm còng cã hiÖn ng¾t nhÞp 4/3 truyÒn thèng. Xu thÕ nµy<br /> t−îng ng¾t nhÞp ®éc ®¸o. Ch¼ng h¹n: còng lµ xu thÕ chung cña th¬ N«m<br /> GÉm nghÜ chi ai d¸m bÐn bÒ, §−êng luËt thÕ kû XV-XIX. §iÒu ®ã cho<br /> Cã c¬ cã mùc cã ngoan ngïy. thÊy, nghiªn cøu th¬ N«m §−êng luËt<br /> Thªnh vai ph−îng h×nh dung ®Ñp, kh«ng nªn bá qua viÖc nghiªn cøu th¬<br /> §Æt tiÕng thiÒu c¸ch ®iÖu xuy. N«m §−êng luËt cña c¸c chóa TrÞnh.<br /> Trai chØnh bÊy/ ®µ nªn ®Êng lÞch, Bªn c¹nh ®ã, sù hiÖn diÖn cña<br /> Në nang thay/ ®Ých ®¸ng con nghÒ. nh÷ng dßng th¬ lôc ng«n víi c¸ch ng¾t<br /> nhÞp c©n b»ng, ®¬n (2/2/2; 3/3), còng<br /> Tµi n¨ng Êy/ s¸nh vinh hoa Êy,<br /> ®em l¹i tÝnh ®a d¹ng vÒ nhÞp ®iÖu th¬<br /> Lõng lÉy xa gÇn ¾t chØn ghª.<br /> trong th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh mµ<br /> (Kim c¸c tø siªu - TrÞnh C¨n) ng−êi ®äc kh«ng thÓ bá qua. D−êng nh−<br /> Xem ý trêi/ ®µ Êy dôc t×nh, cã mét sù cè ý ®Ó t¹o ra nhÞp ®iÖu “c©n<br /> Ng¹i v× m−a lín míi thanh minh. ®èi” trong c¸c tr−êng hîp ®ã víi nh÷ng<br /> S−¬ng nghiªm v¶ cã chiÒu ªm tÜnh,<br /> môc ®Ých nhÊt ®Þnh phï hîp víi néi<br /> dung ph¶n ¸nh.<br /> Ai quyÕt nªn/ th× míi kÓ rµnh.<br /> 6. VÒ sö dông ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, thi<br /> (D÷ cung nh©n ®æ t×nh vò - TrÞnh Doanh)<br /> liÖu H¸n häc<br /> Thó thanh nhµn/ ®· ®ßi ngµy tr¶i,<br /> Th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh dïng<br /> NghÜa dÊu yªu/ chi mç kh¾c quªn kh¸ nhiÒu c¸c ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, thi liÖu<br /> (Ban Lu©n c«ng chÝ sÜ, bµi 3 H¸n häc víi néi dung biÓu ®¹t rÊt phong<br /> - TrÞnh Doanh) phó: chÝnh trÞ, x· héi, con ng−êi, thiªn<br /> HiÖn t−îng ng¾t nhÞp nµy còng ®−îc nhiªn, triÕt häc, v¨n häc, nghÖ<br /> xem lµ mét nç lùc “ViÖt ho¸” th¬ luËt thuËt,v.v... Cã thÓ lËp mét tiÓu tõ ®iÓn<br /> §−êng ®Ó x©y dùng “lèi th¬ ViÖt Nam” ®iÓn tÝch, ®iÓn cè vµ thi liÖu H¸n häc<br /> hay “thi ph¸p ViÖt Nam”, v× c¸ch ng¾t cho th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh(*).<br /> nhÞp 3/4 phæ biÕn h¬n trong c¸c thÓ v¨n<br /> vÇn ViÖt Nam (tôc ng÷, song thÊt lôc (*)<br /> §iÓn tÝch cã xuÊt xø ViÖt Nam rÊt Ýt trong th¬<br /> b¸t, th¬ h¸t nãi,...). §iÒu nµy cã lÏ cßn N«m cña c¸c chóa TrÞnh (kh«ng nãi ®Õn nh÷ng<br /> cÇn ph¶i nghiªn cøu thªm khi mµ c¸ch bµi vÞnh ®Þa danh cã g¾n víi c¸c tÝch truyÖn x−a<br /> cã liªn quan). Cã lÏ chØ cã thÓ kÓ ra mét vµi ®iÓn<br /> ng¾t nhÞp 3/4 kh«ng ph¶i kh«ng cã tÝch, tiªu biÓu lµ tÝch liªn quan ®Õn thÇn Kim<br /> trong th¬ ca Trung Quèc (dÉu kh«ng Quy (trong LÜnh Nam chÝch qu¸i liÖt truyÖn)<br /> 48 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2014<br /> <br /> <br /> C¸c ®iÓn cè, thi liÖu H¸n häc ®−îc − chÝ thiÖn - CÈn phong hãa, TrÞnh<br /> dïng víi môc ®Ých thÓ hiÖn sù uyªn b¸c, Doanh), nh−ng phæ biÕn nhÊt lµ chØ<br /> tao nh· cña c¸c t¸c gi¶; biÓu ®¹t c¸c néi dïng 1 phÇn: hoÆc nh¾c ®Õn tªn nh©n<br /> dung t− t−ëng mét c¸ch c« ®äng, sóc vËt, tªn t¸c phÈm cã liªn quan (nh−<br /> tÝch vµ chuÈn mùc. Víi “khÈu khÝ” ®Õ nh¾c tªn c¸c nh©n vËt lÞch sö, tªn c¸c<br /> v−¬ng ®ãng vai trß chñ ®¹o, c¸c ®iÓn cè, bµi th¬ trong Kinh thi nh− Chung t−,<br /> thi liÖu H¸n häc trong th¬ N«m cña c¸c QuyÓn a, §µo yªu,...); cã gi¶i thÝch, hoÆc<br /> chóa TrÞnh ®−îc sö dông nhiÒu trong nh¾c ®Õn nh÷ng ch÷ tiªu biÓu trong<br /> c¸c tr−êng hîp sau: 1) Ca ngîi x· héi, mÖnh ®Ò (vÝ dô: “trÝ nh©n” gîi ®Õn c©u<br /> triÒu “Nghiªu ThuÊn” th¸i b×nh, thÞnh “nh©n gi¶ nh¹o s¬n, trÝ gi¶ nh¹o thñy”;<br /> trÞ; 2) Tá râ khÈu khÝ cña c¸c ®Êng minh “häc hèi” tãm gän c©u “häc nhi bÊt yÕm,<br /> qu©n trong c¸c c«ng viÖc trÞ sù; 3) Gi¸o hèi nhi bÊt quyÖn”,v.v...); còng cã mét sè<br /> huÊn c¸c ph¹m trï ®¹o ®øc, nh©n lu©n ®iÓn tÝch hay thi liÖu H¸n häc ®· ®−îc<br /> còng nh− chøc phËn cña quan, d©n ViÖt ho¸. C¸ch ViÖt ho¸ nµy th−êng<br /> trong v−¬ng triÒu; 4) ThÓ hiÖn t©m hån ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu ®¸nh gi¸ cao<br /> nghÖ sÜ; 5) Phñ dô, gi¸o huÊn c¸c bÒ t«i, bëi nã khiÕn c¸c ®iÓn tÝch, ®iÓn cè trë<br /> phi tÇn. nªn gÇn gòi h¬n víi ®éc gi¶, ®ång thêi<br /> Do h−íng ®Õn c¸c néi dung ®ã, c¸c còng “kh¼ng ®Þnh sù gi¶n dÞ, thuÇn thôc<br /> ®iÓn tÝch, thi liÖu H¸n häc trong th¬ vµ thanh tho¸t cña ng«n ng÷ v¨n häc<br /> N«m cña c¸c chóa TrÞnh chñ yÕu cã d©n téc trong viÖc ®ång ho¸ nh÷ng chÊt<br /> xuÊt xø tõ c¸c s¸ch kinh ®iÓn cña Nho liÖu H¸n häc” (§inh Gia Kh¸nh, 1978).<br /> gia: Tø th−, Ngò kinh (®Æc biÖt lµ Kinh Nh×n chung, c¸ch dïng ®iÓn tÝch,<br /> thi), c¸c s¸ch cña ch− tö, c¸c s¸ch sö ®iÓn cè, thi liÖu cña c¸c chóa TrÞnh<br /> Trung Hoa, §−êng thi, Tèng thi,... kh«ng kh¸c g× c¸c t¸c gi¶ trung ®¹i<br /> Ch¼ng h¹n nãi vÒ x· héi th¸i b×nh thÞnh kh¸c. Tuy nhiªn, ®i vµo cô thÓ h¬n theo<br /> trÞ th× cã: §−êng Ngu, ThuÊn phong, chiÒu lÞch ®¹i, ®Æc biÖt theo lÞch sö ph¸t<br /> Nam hu©n, Cöu ca, C¸t Thiªn, Th¸i cæ triÓn th¬ N«m §−êng luËt th× cã thÓ<br /> phong, CÇm ThuÊn, Thä tinh, C−u ª, thÊy nh÷ng ®iÓm riªng. Ch¼ng h¹n, th¬<br /> §−êng cï, héi Long V©n, Chu Tông, N«m cña c¸c chóa TrÞnh n»m ë giai<br /> ThuÊn d·, Chu ®iÒn, néi Thang, khóc ®o¹n th¬ N«m §−êng luËt sö dông<br /> Léc minh,v.v... Nãi vÒ bÒ t«i trung l−¬ng nhiÒu ®iÓn tÝch, ®iÓn cè, thi liÖu H¸n<br /> th× cã: C¬ Tö, Gia C¸t, Lý Tè, T« Vò, häc. H¬n n÷a, theo nhËn xÐt cña L·<br /> Bïi §é, Kú Anh Héi, §æng Träng Nh©m Th×n, th¬ N«m cña c¸c chóa<br /> Th−,v.v... TrÞnh cßn thiªn vÒ sö dông nhiÒu ®iÓn<br /> C¸ch dïng ®iÓn tÝch, ®iÓn cè cã thÓ tÝch, ®iÓn cè, thi liÖu hãc hiÓm “khã hiÓu<br /> lµ dïng trän vÑn c¶ mÖnh ®Ò (vÝ dô: “chØ vµ g©y c¶m gi¸c nÆng nÒ” (L· Nh©m<br /> Th×n, 1997). Tuy nhiªn, ph¶i thÊy r»ng<br /> trong bµi th¬ VÞnh nç vµ bµi Lôc nh·n long cña c¸c chóa TrÞnh lµ nh÷ng chÝnh trÞ gia cã<br /> TrÞnh Doanh. Tuy nhiªn, ®©y còng l¹i lµ c¸c bµi häc thøc, tr×nh ®é cao; lµ nh÷ng nhµ<br /> th¬ “vÞnh vËt” chø kh«ng ph¶i nh÷ng bµi th¬<br /> b×nh th−êng. Dï sao, sù xuÊt hiÖn ®iÓn tÝch xuÊt H¸n häc uyªn th©m. Cã lÏ ®ã lµ mét<br /> xø ViÖt Nam còng lµ ®iÒu ®¸ng mõng, ®¸ng chó trong nh÷ng nguyªn nh©n hä chinh<br /> ý v× nã cho thÊy Ýt nhiÒu xu h−íng quay vÒ víi<br /> thùc tÕ d©n téc h¬n lµ chØ ch×m ®¾m trong H¸n<br /> phôc ®−îc sù phß t¸ cña giíi trÝ thøc<br /> häc cña c¸c t¸c gi¶. Nho häc. Vµ nh− vËy, viÖc sö dông ®iÓn<br /> Th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh… 49<br /> <br /> tÝch, ®iÓn cè, thi liÖu H¸n häc ë ®©y v¨n häc ViÖt Nam”, T¹p chÝ Hîp l−u<br /> còng cã nh÷ng môc ®Ých kh¸ thùc tiÔn. - V¨n häc nghÖ thuËt biªn kh¶o (Hoa<br /> Tõ gãc ®é h×nh thøc thÓ lo¹i, cã thÓ Kú), sè 91.<br /> thÊy, th¬ N«m cña c¸c chóa TrÞnh kh¸ 6. §inh Gia Kh¸nh, Bïi Duy T©n, Mai<br /> ®iªu luyÖn, ®a d¹ng vµ ®· cã nh÷ng Cao Ch−¬ng (1978), V¨n häc ViÖt<br /> ®ãng gãp ®¸ng kÓ cho sù ph¸t triÓn Nam thÕ kû X-nöa ®Çu thÕ kû XVIII,<br /> nghÖ thuËt th¬ N«m thêi Lª trung tËp 2, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi.<br /> h−ng. §iÒu ®ã còng kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng 7. Ph¹m LuËn (1996), “§o¸n ®Þnh thÕ<br /> v¨n häc, tr×nh ®é häc vÊn, tr×nh ®é v¨n nµo vÒ th¬ Hµn luËt”, T¹p chÝ V¨n<br /> hãa cao cña c¸c nhµ chÝnh trÞ kiªm t¸c häc, sè 7.<br /> gi¶ v¨n häc nµy
<br /> 8. Ph¹m LuËn (2002), “ThÓ lo¹i th¬<br /> trong Quèc ©m thi tËp vµ thi ph¸p<br /> Tµi liÖu tham kh¶o ViÖt Nam”, T¹p chÝ V¨n häc, sè 4.<br /> 1. NguyÔn HuÖ Chi (chñ biªn, 1977), 9. Ph¹m LuËn, Ph¹m Ph−¬ng Th¸i<br /> Th¬ v¨n Lý TrÇn, tËp 1, Nxb. Khoa (2002), “Bµn thªm vÒ thÓ thÊt ng«n<br /> häc x· héi, Hµ Néi. xen lôc ng«n”, T¹p chÝ V¨n häc, sè 1.<br /> 2. TrÇn Träng D−¬ng (2003), “Gi¶i m· 10. NguyÔn §¨ng Na (2010), “Tõ dßng<br /> nh÷ng c©u th¬ s¸u ch÷ trong Quèc lôc ng«n ch÷ H¸n ®Õn dßng lôc ch÷<br /> ¢m thi tËp tõ ng¶ ®−êng ng÷ ©m häc ViÖt trong th¬ lôc b¸t”, T¹p chÝ H¸n<br /> lÞch sö”, T¹p chÝ H¸n N«m, sè 01. N«m, sè 5.<br /> 3. NguyÔn Ph¹m Hïng (1997), “Mét<br /> 11. NguyÔn T¸ NhÝ (chñ biªn, 2008),<br /> vµi nhËn xÐt vÒ mèi quan hÖ gi÷a<br /> Tæng tËp v¨n häc N«m ViÖt Nam (tËp<br /> th¬ N«m NguyÔn Tr·i vµ thÓ thÊt<br /> 2), Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi.<br /> ng«n luËt §−êng ë Trung Quèc”,<br /> T¹p chÝ khoa häc (§¹i häc Quèc gia 12. L· Nh©m Th×n (1997), Th¬ N«m<br /> Hµ Néi), sè 3. §−êng luËt, Nxb Gi¸o dôc, Hµ Néi.<br /> <br /> 4. NguyÔn Ph¹m Hïng (2001), “Trë l¹i 13. Ng« §øc Thä (1996), “B−íc ®Çu t×m<br /> vÊn ®Ò x¸c ®Þnh vÞ trÝ thÓ th¬ thÊt hiÓu quy t¾c Hµn luËt qua tËp th¬<br /> ng«n xen lôc ng«n trong v¨n häc Ngù ®Ò Thiªn Hßa doanh b¸ch vÞnh”,<br /> ViÖt Nam thêi trung ®¹i”, T¹p chÝ T¹p chÝ V¨n häc, sè 3.<br /> V¨n häc, sè 12. 14. NguyÔn H÷u S¬n (1987), “Gãp phÇn<br /> 5. NguyÔn Ph¹m Hïng (2006), “ThÓ t×m hiÓu h×nh thøc c©u th¬ lôc ng«n<br /> th¬ thÊt ng«n xen lôc ng«n: sù s¸ng trong th¬ N«m NguyÔn BØnh<br /> t¹o thÓ lo¹i ®Çu tiªn trong lÞch sö Khiªm”, T¹p chÝ V¨n häc, sè 3.<br />