Thơ Xuân Diệu giai đoạn 1932-1945 - Những cách tân nghệ thuật: Phần 2

Chia sẻ: Hoa La Hoa | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:53

Thêm vào BST

Báo xấu

142
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiếp nối phần 1, phần 2 Tài liệu Những cách tân nghệ thuật trong thơ Xuân Diệu giai đoạn 1932-1945 của tác giả Lê Tiến Dũng gồm nội dung chương 3- Những cách tân của Xuân Diệu giai đoạn 1932 – 1945 trên bình diện thể thơ và ngôn ngữ thơ và phần kết luận. Bố cục của Tài liệu được bố trí rất hợp lí, đã đi từ gốc đến ngọn của vấn đề. Các chuyên mục có quan hệ gắn bó, hài hòa, soi sáng lẫn nhau. Mời bạn đọc cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Thơ Xuân Diệu giai đoạn 1932-1945 - Những cách tân nghệ thuật: Phần 2

CHÖÔNG BA doõaâme nouveaux, des genres nouveaux) thì trong vaên hoïc ta baây giôø maø coù caùi phong traøo “Thô môùi” cuõng laø leõ taát nhieân NHÖÕNG CAÙCH TAÂN CUÛA XUAÂN DIEÄU vaäy” (137; tr.279) GIAI ÑOAÏN 1932 – 1945 TREÂN BÌNH DIEÄN Thöïc teá ñaõ chöùng minh raèng, phong traøo Thô môùi laø THEÅ THÔ VAØ NGOÂN NGÖÕ THÔ caû moät cuoäc caùch maïng veà theå loaïi. Nhöõng theå thô môùi ra ñôøi, nhöõng theå thô cuõ ñöôïc caûi tieán... Xin nhaéc laïi moät yù kieán quan troïng cuûa Hoaøi Thanh veà vaán ñeà naøy. Trong 1. THEÅ THÔ Thi nhaân Vieät Nam Hoaøi Thanh cho raèng “Phong traøo Khi nhaø thô löïa choïn moät theå naøo ñoù ñeå saùng taùc thô môùi ñaõ vöùt ñi nhieàu khuoân pheùp xöa, song cuõng nhieàu cuõng coù nghóa laø löïa choïn moät khaû naêng dieãn ñaït phuø hôïp khuoân pheùp nhaân ñoù maø theâm beàn vöõng”. OÂng ñaõ lieät keâ vôùi ñieäu thöùc taâm hoàn mình, phuø hôïp vôùi caûm xuùc caàn boäc ra nhöõng theå caùch phaùt trieån vaø nhöõng theå caùch ít ñöôïc loä. Do vaäy, ñeà caäp ñeán theå thô cuõng laø ñeà caäp ñeán moät söû duïng trong Thô môùi. Theo oâng, “thô Ñöôøng luaät vöøa phöông dieän cuûa tö duy ngheä thuaät. ñoäng ñeán laø tan. Nhöõng baøi Ñöôøng luaät cuûa Quaùch Taán Xeùt treân bình dieän roäng, caùch taân veà loaïi theå cuõng laø daãu ñöôïc hoan ngheânh cuõng khoù laøm soáng laïi pheùp ñoái moät caùch taân quan troïng cuûa Thô môùi. ÔÛ ñaây khoâng chæ laø chöõ, ñoái caâu cuøng caùi noäi dung chaët cheõ cuûa theå thô”. Caùc vaán ñeà hình thöùc, maø quan troïng hôn laø ôû choã baèng söï theå thöùc môùi maø khoâng phuø hôïp cuõng “bò tieâu traàm nhö caùch taân naøy, Thô môùi môû roäng khaû naêng dieãn ñaït phong thô töï do, thô möôøi chöõ, thô möôøi hai chöõ, hay ñang saép phuù hôn ñeå theå hieän caûm xuùc cuûa thôøi ñaïi môùi. Noùi veà tính söûa tieâu traàm nhö nhöõng caùch gieo vaàn phoûng theo thô taát yeáu cuûa söï caùch taân naøy, Löu Troïng Lö, moät chuû soaùi Phaùp”. Vaø theo Hoaøi Thanh, nhöõng theå loaïi phaùt trieån buoåi ñaàu cuûa Thô môùi trong moät baøi vieát treân Tieåu thuyeát cuûa Thô môùi laø thaát ngoân, nguõ ngoân, taùm chöõ, luïc baùt. thöù baûy veà Phong traøo Thô môùi ñaõ cho raèng: “Caùi tình OÂng vieát: “Thaát ngoân vaø nguõ ngoân raát thònh. Khoâng haún caûm cuûa ngöôøi ñôøi baây giôø doài daøo, phieàn phöùc nhö theá, laø coå phong. Coå phong ngaøy xöa ñaõ thuùc laïi thaønh Ñöôøng lieäu coù kheùp vaøo trong nhöõng nieâm luaät khaéc nghieät ñöôïc luaät. Thaát ngoân vaø nguõ ngoân baây giôø laïi do luaät Ñöôøng khoâng?” OÂng Lanson chaúng ñaõ noùi raèng: “Vôùi nhöõng caùi giaõn vaø nôùi ra. Cho neân eâm tai hôn. Cuõng coù leõ vì noù öa taâm traïng môùi, phaûi coù nhöõng vaên theå môùi (AØ des eùtats vaàn baèng hôn vaàn traéc. 125 63 126
Ca truø bieán thaønh thô taùm chöõ. Theå thô naøy ra ñôøi töø maát. Phaàn nhieàu bieán thaønh vaàn lieân chaâu... Luïc baùt vaãn tröôùc 1936, nghóa laø tröôùc khi oâng Thao Thao ñeà xöôùng. ñöôïc naâng niu... Song thaát luïc baùt khoâng maát haún, nhöng Yeâu vaän maát. Phaàn nhieàu vaàn lieân chaâu. ít ñöôïc duøng hôn tröôùc”. (ÔÛ giöõa nhöõng daáu... laø phaàn trieån khai vaø daãn chöùng, chuùng toâi löôïc bôùt – LTD; 50; tr.168). Luïc baùt vaãn ñöôïc traân troïng: AÛnh höôûng Truyeän Kieàu Phaïm Theá Nguõ trong Vieät Nam vaên hoïc söû giaûn öôùc taân vaø ca dao. Song thaát luïc baùt cô hoà cheát, khoâng hieåu vì sao. bieân daønh haún moät tieát cuûa chöông IV, thieân thöù ba (taäp 3) Thô boán chöõ tröôùc chæ thaáy trong nhöõng baøi veø, nay ñeå noùi veà “söï ñoåi môùi veà theå caùch” cuûa Thô môùi. Theo oâng, caát leân haøng nhöõng theå thô nghieâm chænh. trong quaù trình phaùt trieån nhöõng theå ñöôïc khaúng ñònh laø 5, Luïc ngoân theå tröôùc chæ thaáy trong Baïch vaân thi taäp 7, 8 chöõ. OÂng vieát: “Veà sau thô phaù theå laøm ra ngaøy caøng ít, thænh thoaûng cuõng ñöôïc duøng. ngöôøi ta töï nhieân ñi vaøo maáy ñieäu ñeàu ñaën vaø coá ñònh laø 5 chöõ, 7 chöõ, 8 chöõ” (chuùng toâi nhaán maïnh – LTD; 170; Töø khuùc maø hoài ñaàu ngöôøi ta toan ñöa laøm theå chính tr.554). OÂng noùi theâm “luïc baùt veà sau ñöôïc ñöa leân choã danh thöùc cuûa Thô môùi ñaõ cheát daàn cuøng vôùi thô töï do”. (210; tr.43) döï”, song thaát luïc baùt “bò sa thaûi”, “thô haùt noùi bieán thaønh Nhöõng nhaän xeùt suùc tích cuûa Hoaøi Thanh cô hoà ñaõ loái thô 8 chöõ. Theá Löõ khai tröông roài trôû thaønh moät sôû neâu khaù ñaày ñuû dieän maïo cuûa caùc theå thô trong phong traøo tröôøng cuûa Xuaân Dieäu vaø nhöõng nhaø vieát kòch thô sau naøy” Thô môùi. Sau naøy, nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà Thô môùi (170; tr.152). cuõng thoáng nhaát vôùi nhöõng nhaän xeùt ban ñaàu naøy cuûa Hoaøi Nhö vaäy, caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu thoáng nhaát nhaän Thanh. Chaúng haïn Haø Minh Ñöùc trong Thô ca Vieät Nam ñònh theå caùch cuûa Thô môùi laø caùc theå 5 tieáng, 7 tieáng, 8 hình thöùc vaø theå loaïi (vieát chung vôùi Buøi Vaên Nguyeân) tieáng raát phaùt trieån; caùc theå thô khaùc coù bieán ñoåi nhaát ñònh. cuõng khaúng ñònh: “Thô môùi ñaõ vaän duïng nhieàu hình thöùc Moät caùi nhìn toång quaùt nhö vaäy ñeå coù tieàn ñeà ñaùnh nhöng phoå bieán hôn caû laø theå thô 5 töø, 7 töø vaø 8 töø” (171; giaù söû duïng theå loaïi cuûa Xuaân Dieäu ôû thôøi kyø naøy: tr.289). Phan Cöï Ñeä trong Phong traøo Thô môùi 1932 – 1.1. Caùc theå thô chuû yeáu cuûa Xuaân Dieäu 1945 cuõng coù nhaän xeùt töông töï. Chuùng toâi xin löôïc trích moät soá yù ôû hai trang 167, 168 cuûa coâng trình naøy nhö sau: Nhaän xeùt ñaàu tieân cuûa chuùng toâi laø nhöõng theå loaïi “Thaát ngoân vaø nguõ ngoân raát thònh. Nhöng noù gaàn vôùi loái Xuaân Dieäu söû duïng raát ñaëc tröng cho caùc theå thònh haønh coå phong lieân vaän... Thaát ngoân, nguõ ngoân cuûa Thô môùi trong Thô môùi. Ñeå thaáy roõ hôn keát luaän naøy, chuùng ta haõy meàm maïi, uyeån chuyeån hôn thô coå phong. Noù öa vaàn baèng so saùnh nhöõng theå loaïi ñöôïc duøng nhieàu trong Thô môùi vôùi hôn vaàn traéc... Ca truø bieán thaønh thô taùm chöõ. Yeâu vaän caùc theå thô ñöôïc duøng trong thô Xuaân Dieäu. 127 64 128
Thoáng keâ 12 taäp thô ñöôïc xem laø tieâu bieåu cho phong 10 Böùc tranh queâ 44 1 45 traøo Thô môùi maø Hoäi Nghieân cöùu vaø Giaûng daïy vaên hoïc 11 Maây 24 3 8 36 cuøng NXB Vaên hoïc ñaõ choïn in laïi trong dòp kyû nieäm 60 12 Hoa nieân 1 3 21 10 5 40 naêm phong traøo Thô môùi 1992 (goàm caùc taäp sau ñaây: TOÅNG COÄNG 6 21 192 146 1 41 4 51 462 Tieáng soùng – Yeâu ñöông (1934) cuûa Phaïm Huy Thoâng, TÆ LEÄ 1% 5% 42% 31% 9% 1% 11% 100% Maáy vaàn thô (1935) cuûa Theá Löõ, Gaùi queâ (1936) cuûa Haøn Thoáng keâ theå loaïi thô trong Thi nhaân Vieät Nam cuûa Maëc Töû, Ñieâu taøn (1937) cuûa Cheá Lan Vieân, Thô thô Hoaøi Thanh, ñöôïc xem laø ñaõ choïn ñöôïc nhöõng baøi, nhöõng (1938) vaø Göûi höông cho gioù (1945) cuûa Xuaân Dieäu, taùc giaû tieâu bieåu nhaát cuûa Thô môùi, chuùng toâi thaáy caùc theå Tieáng thu (1939) cuûa Löu Troïng Lö, Löûa thieâng (1940) loaïi ñöôïc phaân boá nhö sau (Xem baûng 2): cuûa Huy Caän, Lôõ böôùc sang ngang (1940) cuûa Nguyeãn Baûng 2: Caùc theå thô trong Thi nhaân Vieät Nam Bính, Böùc tranh queâ (1941) cuûa Anh Thô, Maây (1943) cuûa Vuõ Hoaøng Chöông vaø Hoa nieân (1945) cuûa Teá Hanh; töø THEÅ 2 4 5 7 8 12 Luïc Song thaát Töï do vaø TOÅNG THÔ tieáng tieáng tieáng tieáng tieáng tieáng baùt luïc baùt hôïp theå COÄNG ñaây trôû ñi chuùng toâi seõ goïi laø “12 taäp thô”) chuùng toâi thaáy caùc theå loaïi ñöôïc phaân boá nhö sau (Xem baûng 1): SOÁ BAØI 1 1 15 77 41 25 8 168 Baûng 1: Caùc theå thô trong 12 taäp thô tieâu bieåu cuûa phong TÆ LEÄ 0,5% 0,5% 9% 46% 24% 15% 5% 100% traøo Thô môùi Taùch rieâng hai taäp Thô thô vaø Göûi höông cho gioù THEÅ THÔ 4 5 7 8 12 Luïc Song Töï do cuûa Xuaân Dieäu chuùng toâi thaáy phaân boá veà theå loaïi nhö sau tieáng tieáng tieáng tieáng tieáng baùt thaát vaø TT TAÄP THÔ COÄNG (Xem baûng 3): luïc baùt hôïp theå 1 Tieáng soùng–Yeâu ñöông 5 4 1 2 3 8 23 Baûng 3: Caùc theå thô trong thô Xuaân Dieäu giai ñoaïn 1932 – 1945 2 Maáy vaàn thô 1 8 5 2 1 11 28 THEÅ 2 4 5 7 8 12 Luïc Song thaát Töï do vaø TOÅNG 3 Gaùi queâ 3 16 1 1 21 THÔ tieáng tieáng tieáng tieáng tieáng tieáng baùt luïc baùt hôïp theå COÄNG 4 Ñieâu taøn 4 32 36 SOÁ BAØI 2 5 47 32 7 4 97 5 Thô thô 2 4 22 11 4 3 46 6 Göûi höông cho gioù 1 25 21 3 1 51 TÆ LEÄ 2% 5% 48% 33% 7% 4% 100% 7 Tieáng thu 1 2 25 6 18 52 8 Löûa thieâng 2 5 19 16 8 50 Nhìn vaøo ba baûng thoáng keâ chuùng ta nhaän thaáy raèng 9 Lôõ böôùc sang ngang 2 23 9 34 trong thô Xuaân Dieäu coù haàu heát caùc theå thô tieâu bieåu trong 129 65 130
phong traøo Thô môùi vôùi moät tæ leä töông öùng. Chaúng haïn troïng. Caùc chuû soaùi thôøi kyø ñaàu cuûa phong traøo naøy söû thô 7 tieáng cuûa 12 taäp thô laø 42%, cuûa Thi nhaân Vieät duïng raát nhieàu chaúng haïn ôû Löu Troïng Lö laø 35%, ôû Theá Nam laø 46% thì cuûa Xuaân Dieäu laø 48%; hay thô 8 tieáng Löõ laø 39%; ôû Huy Thoâng laø 35%..., thì Xuaân Dieäu laïi gaàn cuõng moät tæ leä töông öùng nhö vaäy (31%; 24% vaø 33%) Xuaân nhö khoâng söû duïng. Ñieàu naøy chöùng toû nhöõng caùch taân cuûa Dieäu khaùc vôùi moät soá nhaø thô khaùc laø chæ taäp trung vaøo Xuaân Dieäu ñaõ khaù oån ñònh, chöù khoâng coøn laø nhöõng theå moät soá theå naøo ñaáy. Chaúng haïn Anh Thô chuyeân thô 8 nghieäm ban ñaàu nöõa. tieáng (98%), Cheá Lan Vieân chæ duøng 2 theå 7 vaø 8 tieáng 1.2.2. Thöù hai, ñi saâu vaøo phaân tích caùc theå thô maø (11%, 89%), Löu Troïng Lö chuû yeáu laø 7 tieáng vaø töï do (48% Xuaân Dieäu söû duïng nhieàu cho thaáy coù nhöõng ñieåm raát ñaùng vaø 35%) v.v... Trong khi ñoù söï phaân boá theå loaïi cuûa Xuaân chuù yù. Dieäu raát töông öùng vôùi phong traøo treân bình dieän chung. Do vaäy chuùng toâi cho raèng theå thô Xuaân Dieäu raát ñaëc tröng THÔ BAÛY TIEÁNG laø theå thô maø Xuaân Dieäu söû duïng cho caùc theå thô cuûa Thô môùi. nhieàu nhaát trong thôøi kyø tröôùc 1945. ÔÛ hai taäp thô cuûa oâng trong thôøi kyø naøy coù ñeán 47/97 baøi 7 tieáng, chieám tæ leä 1.2. Nhöõng caùch taân cuûa Xuaân Dieäu veà maët theå thô 48%. (Tæ leä naøy ôû Huy Thoâng laø 22%, Theá Löõ laø 29%; Haøn Ñi saâu vaøo phaân tích caùc theå thô, chuùng toâi thaáy Maëc Töû laø 76%; Cheá Lan Vieân laø 11%; Löu Troïng Lö laø Xuaân Dieäu cuõng coù nhöõng caùch taân quan troïng. 48%; Huy Caän laø 38%; Nguyeãn Bính laø 68%; Anh Thô laø 0%; Vuõ Hoaøng Chöông laø 67% vaø Teá Hanh laø 53%). Ñaây 1.2.1. Thöù nhaát, thô Xuaân Dieäu chuû yeáu laø caùc theå coù cuõng laø theå thô maø Xuaân Dieäu söû duïng vôùi tyû leä vaøo loaïi soá caâu ñeàu ñaën, ít baøi coù soá caâu daøi ngaén khaùc nhau. Caû cao nhaát trong saùng taùc cuûa oâng sau 1945. Chaúng haïn, ôû hai taäp thô cuûa Xuaân Dieäu chæ coù 4 baøi theo loái hôïp theå taäp Moät khoái hoàng (NXB Vaên hoïc, Haø Noäi, 1964) coù 49 (4%). Ngay trong 4 baøi naøy cuõng chuû yeáu laø loaïi caâu ñeàu baøi thì 7 tieáng laø 13 baøi, chieám tyû leä 26% (trong khi ñoù, ñaën. ÔÛ baøi Khi chieàu giaêng löôùi noùi laø hôïp theå nhöng caùc theå khaùc laø: töï do: 14 baøi; luïc baùt: 10 baøi; 8 tieáng: 4 thöïc ra chæ coù 4 caâu 4 tieáng coøn laïi laø 15 caâu 8 tieáng. Baøi baøi; 5 tieáng: 7 baøi; 4 tieáng: 1 baøi); ôû taäp Hai ñôït soùng Voäi vaøng coù 40 caâu thì ñaõ coù tôùi 33 caâu 8 tieáng, chæ xen (NXB Vaên hoïc, Haø Noäi, 1967) coù 40 baøi thì 7 tieáng laø 14 vaøo 5 caâu 4 tieáng, 1 caâu 3 tieáng vaø 1 caâu 10 tieáng. Baøi Hoa baøi chieám tyû leä 35% (caùc theå khaùc laø töï do: 11 baøi; 8 tieáng: nôû ñeå maø taøn coù 6 caâu thì 2 caâu thaát ngoân vaø 4 caâu nguõ 5 baøi; luïc baùt: 5 baøi; 5 tieáng: 4 baøi; 6 tieáng: 1 baøi); ôû taäp ngoân. Baøi Thôû than coù 22 caâu thì 11 caâu 8 tieáng, 9 caâu 6 Thanh ca (NXB Taùc phaåm môùi, Haø Noäi, 1970) coù 50 baøi tieáng vaø 1 caâu 3 tieáng, 1 caâu 7 tieáng... Ñieåm ñaùng löu yù ôû thì 7 tieáng laø 24 baøi chieám tyû leä 48% (caùc theå khaùc laø: 5 ñaây laø thô töï do trong buoåi ñaàu cuûa Thô môùi raát ñöôïc coi 131 66 132
tieáng: 13 baøi; töï do: 8 baøi; 8 tieáng: 4 baøi; 6 tieáng: 1 baøi) Gioù laïnh roài ñaây! saép nhôù nhung v.v... Söông the laûng ñaûng baïc caây tuøng Tuy cuøng khuoân hình vôùi thô thaát ngoân coå ñieån, Töøng nhaø môû cöûa töông tö naéng nhöng thô 7 tieáng cuûa Xuaân Dieäu coù nhieàu ñieåm khaùc. Neáu thaát ngoân coå ñieån bò raøng buoäc bôûi nhöõng nieâm luaät chaët Saép söûa loøng ta ñeå laïnh luøng! cheõ thì ôû Xuaân Dieäu raát töï do. Baøi thaát ngoân coå ñieån coù nhöõng giôùi haïn veà soá caâu (töù tuyeät, baùt cuù) thì ôû Xuaân Dieäu Muøa cuùc naêm nay saéc ñaõ giaø. coù theå laø 4 caâu, 8 caâu maø cuõng coù theå laø 16, 20, 32 caâu, thaäm chí coù baøi ñeán 48 caâu (Troø chuyeän vôùi Thô thô). Ai tìm ta hoä daùng thu qua? Caùch dieãn ñaït yù tình cuõng khoâng coøn bò raøng buoäc vaøo “ñeà, Nhöõng buoàn xöa cuõ, nay ñaâu maát? thöïc, luaän, keát” nhö trong thô xöa. OÂi! phöôïng bao giôø laïi nôû hoa! Tuy nhieân, daáu aán cuûa theå thaát ngoân coå ñieån vaãn coøn haèn leân theå 7 tieáng cuûa Xuaân Dieäu khaù roõ. Ñieàu deã nhaän Ngaån ngô thaáy nhaát laø gaàn nhö taát caû caùc baøi 7 tieáng cuûa Xuaân Dieäu Trong 47 baøi 7 tieáng cuûa Xuaân Dieäu coù 226 khoå 4 caâu ñeàu ñöôïc chia thaønh khoå, moãi khoå 4 caâu nhö moät baøi töù thì ñaõ coù tôùi 199 khoå (88%) gieo vaàn theo loái thaát ngoân töù tuyeät. Thoáng keâ caû 47 baøi 7 tieáng cuûa Xuaân Dieäu chuùng toâi tuyeät “boán caâu ba vaàn”. Chæ coù 27 khoå (chöa tôùi 12%) laø thaáy nhö sau: 1 baøi 1 khoå (4caâu); 1 baøi 2 khoå (8 caâu); 6 baøi gieo vaàn theo kieåu khaùc, nhö vaàn oâm: 3 khoå (12 caâu); 15 baøi 4 khoå (16 caâu); 12 baøi 5 khoå (20 caâu); Tieáng ñaøn thaàm dòu daãn toâi ñi, 5 baøi 6 khoå (24 caâu); 1 baøi 7 khoå (28 caâu); 2 baøi 8 khoå (32 caâu); 2 baøi 9 khoå (36 caâu); 1 baøi 12 khoå (48 caâu). Chæ coù duy Qua nhöõng saân cung roäng haûi hoà. nhaát moät baøi khoâng hoaøn toaøn theo qui luaät chia khoå noùi Coù phaûi A Phoøng hay Coâ Toâ? treân. Ñoù laø baøi Buoåi chieàu. ÔÛ baøi naøy nhaø thô chia laøm 8 khoå goàm 5 khoå 4 caâu vaø 3 khoå moät caâu; hai loaïi khoå naøy – Laù lieãu daøi nhö moät neùt mi. xen nhau. Nhò hoà Ñieàu ñaùng noùi ôû caùc khoå thô naøy, oâng laïi toå chöùc gieo vaàn giaùn caùch: vaàn chuû yeáu theo kieåu moät baøi töù tuyeät: “boán caâu, ba vaàn” Gioù saùng bay veà, thi só nhôù; Ví duï: 133 67 134
Thöông ai khoâng bieát ñöùng buoàn traêng Nam, tr.48); Phan Cöï Ñeä: “Ca truø bieán thaønh thô taùm chöõ” (Phong traøo thô môùi 1932 – 1945, tr.168); Haø Minh Ñöùc: Huy hoaøng traêng roäng nguy nga gioù “Caùc nhaø Thô môùi ñaõ saùng taïo ñöôïc theå thô taùm töø treân cô Xanh bieác trôøi cao, baïc ñaát baèng sôû khai thaùc vaø thöøa keá hình thöùc haùt noùi cuûa thô ca daân Buoàn traêng toäc” (Thô ca Vieät Nam, hình thöùc vaø theå loaïi, tr.86); Phaïm Theá Nguõ: “Thô haùt noùi bieán thaønh loái thô 8 chöõ” v.v... (Vieät Nam vaên hoïc söû giaûn öôùc taân bieân, tr.552) v.v... Do vaäy, ñoïc thô 7 tieáng cuûa Xuaân Dieäu ta coù caûm töôûng Thaät ra, thô taùm tieáng ñaõ töøng toàn taïi tröôùc phong nhö ñoù laø nhöõng baøi töù tuyeät coå ñieån ñöôïc noái lieàn laïi. traøo Thô môùi khoâng chæ ôû daïng caâu nhö trong ca truø, hay ôû Ñieàu ñaùng noùi nöõa laø caùch ngaét nhòp trong thô 7 “caùc ñoaïn noùi söû, noùi leäch, noùi ñeám, noùi haïnh trong cheøo” tieáng cuûa Xuaân Dieäu raát gaàn vôùi caùch ngaét nhòp cuûa thaát (Vaên Taâm; 190; tr.9)... maø ñaõ coù xuaát hieän ôû daïng baøi hoaøn ngoân coå ñieån. Thô 7 tieáng cuûa Xuaân Dieäu coù caùch ngaét nhòp chænh. raát ña daïng: coù nhòp 4/3; nhòp 2/5; nhòp 5/2; nhòp 2/2/3; Trong Phan Boäi Chaâu toaøn taäp (taäp 5) Chöông thaäm chí caû nhòp 1/6 (xin xem theâm ôû phaàn “caâu thô”). Thaâu ñaõ coâng boá 56 baøi taùm tieáng cuûa Phan Boäi Chaâu saùng Nhöng nhòp phoå bieán, chieám tæ leä lôùn nhaát, gaàn nhö tuyeät taùc trong caùc naêm 1926 – 1927. Caùc baøi naøy ñaàu tieân ñöôïc ñoái laïi laø nhòp 4/3, töùc laø cuøng khuoân nhòp ñaëc tröng cuûa thô thaát ngoân coå ñieån. in treân baùo Tieáng daân naêm 1926, sau ñoù ñöôïc Giaùc quaàn thö xaõ xuaát baûn thaønh saùch. Ñoù laø caùc taäp Nam quoác daân Qua phaân tích treân cho thaáy theå 7 tieáng cuûa Xuaân tu tri (Quoác daân nam giôùi caàn bieát), 24 baøi (1926), Nöõ Dieäu vöøa raát môùi meû, laïi cuõng vöøa raát coå ñieån. Ñieàu naøy quoác daân tu tri (Quoác daân nöõ giôùi caàn bieát), 25 baøi cho thaáy caùch taân cuûa Xuaân Dieäu ñöôïc döïa treân cô sôû truyeàn thoáng raát vöõng chaéc. (1929). Ngoaøi ra coù 7 baøi taùm tieáng trong Thuoác chöõa daân ngheøo do Chöông Thaâu söu taàm. Xin daãn ra ñaây moät THEÅ TAÙM TIEÁNG: Ñaây laø theå thô ñöôïc caùc nhaø baøi taùm tieáng trong taäp Nam quoác daân tu tri: nghieân cöùu xem nhö moät saùng taïo ñoäc ñaùo cuûa phong traøo Thô môùi. Caùc nhaø nghieân cöùu töø Hoaøi Thanh cho ñeán Phan Beà ngoaøi hình thöùc, ai khaùc gì ai? Cöï Ñeä, Haø Minh Ñöùc, Phaïm Theá Nguõ, Leâ Ñình Kî v.v... ñeàu Vì coù tính ngöôøi, khaùc hôn moïi gioáng. thoáng nhaát nhaän xeùt chung cho thô taùm tieáng cuûa Thô môùi laø thoaùt thai töø loaïi caâu 8 trong ca truø. Chaúng haïn: Hoaøi Da huøng loâng phuïng, noù cuõng veû vang Thanh “Ca truø bieán thaønh thô taùm chöõ” (Thi nhaân Vieät Bôûi khoâng thieâng lieâng môùi ra caàm thuù 135 68 136
Tính ta trôøi phuù, coù trí coù nhaân Nhö caùnh hoa sen giöõa ngaøy môùi nôû, Nhaân bieát yeâu ngöôøi, trí hay hoïc thaùnh Meï em ñi chôï, coù keû gaùnh goàng Laïi theâm duõng maõnh, chaúng ruït chaúng kinh Anh ñöùng anh troâng, maù hoàng ñoû thaém Ñuû moïi tính laønh, laø ngöôøi cao thöôïng. Anh ñöùng anh ngaém, ñeïp ñeõ laøm sao PHAN BOÄI CHAÂU – Tình ngöôøi (13; tr.12) – Con chaùu oâng nao chaân ñi ñeïp ñeõ! Ñieàu ñaùng chuù yù laø nhöõng baøi taùm tieáng naøy cuûa Anh coù vôï roài chaúng leõ anh seâu? Phan Boäi Chaâu khoâng gioáng nhöõng baøi taùm tieáng cuûa Thô Coøn ñaây laø baøi cuûa Phan Boäi Chaâu: môùi. Taát caû 56 baøi ôû caùc taäp treân, caâu thô ñeàu ñöôïc ngaét nhòp 4/4 vaø gieo vaàn löng ôû tieáng thöù 4 vaø tieáng thöù 8. Do Goùp nghìn öùc nhaø, môùi gaây neân nöôùc vaäy chuùng toâi cho raèng caâu 8 loaïi naøy laø do hai caâu 4 tieáng Nöôùc coù quyeàn nöôùc, môùi giöõ ñöôïc nhaø, gheùp laïi chöù khoâng phaûi caâu 8 kieåu ca truø nhö trong Thô môùi. Nöôùc töùc laø nhaø, nhaø töùc laø nöôùc, Ngoaøi ra trong Thô ca Vieät Nam hình thöùc vaø theå Vaäy neân nhaø nöôùc hai chöõ lieàn nhau loaïi, Buøi Vaên Nguyeân cuõng ñaõ daãn ra hai baøi 8 tieáng, moät Nöôùc laø nhaø to, nhaø laø nöôùc nhoû cuûa ca dao, moät cuûa Phan Boäi Chaâu (171; tr.171). Ñaëc ñieåm Cô ñoà tieân toå thaønh quaùch non soâng cuûa hai baøi naøy cuõng gioáng nhö caùc baøi maø chuùng toâi ñaõ phaân tích ôû treân. Ñaây laø baøi taùm tieáng cuûa ca dao: Xöông traéng, maùu hoàng, gaây neân gaám voùc, Con gaùi ñang thì ñaõ neân con gaùi Con Hoàng chaùu Laïc, noái nghieäp ñôøi ñôøi Caùi aùo em maëc chaûi chaûi hoa hoàng Ruoäng ta ta caøy, raãy ta ta phôû Trong yeám daûi hoàng, chuoãi xe con toaùn Nhaø ta ta ôû, cuûa ta ta aên Caùi quai daáu chaïm em ñoäi treân ñaàu Ta laø quoác daân, nghóa chung thôø nöôùc Caùi nhoâi daáu gaáp quaán vaøo ñoû choùi Maát coøn soáng thaùc, cuøng nöôùc thuûy chung... Loã mieäng em noùi coù hai ñoàng tieàn PHAN BOÄI CHAÂU – Nghóa vuï ñoái vôùi quoác gia 137 69 138
Phaûi ñeán phong traøo Thô môùi, theå taùm tieáng môùi coù daøi treân döôùi 60 caâu nhö Doái traù (63 caâu) Lôøi vaøo taäp moät vò trí quan troïng, môùi thaät söï trôû thaønh moät theå thô Göûi höông (64 caâu), Thanh nieân (65 caâu)... Neáu ôû baøi 7 coù yù nghóa. Trong 12 taäp thô ñaõ ñeà caäp coù ñeán 146 baøi theå tieáng Xuaân Dieäu chæ môùi döøng laïi ôû chia khoå thì ôû baøi 8 taùm tieáng (khoaûng 31%). Veà maët soá löôïng theå naøy chæ ñöùng tieáng naøy oâng ñaõ coù theâm khaùi nieäm “ñoaïn thô”. Trong 32 sau theå 7 tieáng (192 baøi; 42%). Khoâng chæ caùc nhaø Thô baøi 8 tieáng cuûa oâng chæ coù 13 baøi chia khoå, coøn 19 baøi chia môùi, maø caùc nhaø thô caùch maïng cuõng söû duïng nhieàu. thaønh töøng ñoaïn. Ví duï: Phaûi noùi coù 4 ñoaïn (4 caâu – 8 caâu Chaúng haïn ôû Toá Höõu, theå taùm tieáng cuõng laø chieám tæ leä – 12 caâu – 1 caâu); Töông töø chieàu coù 3 ñoaïn (9 – 7 – 6); lôùn nhaát. Theo nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Vaên Haïnh thì theå Giuïc giaõ coù 2 ñoaïn (12 – 18); Kyû nieäm coù 4 ñoaïn (4 – 12 naøy ôû Toá Höõu trong taäp Töø aáy laø 30/65 baøi; khoaûng 46% – 4 – 4); Yeâu meán coù 4 ñoaïn (2 – 14 – 6 – 2) v.v... (trong khi caùc theå khaùc laø: 7 tieáng: 14 baøi; luïc baùt: 11 baøi; Veà gieo vaàn theå 8 tieáng cuûa Xuaân Dieäu hoaøn toaøn phoûng 5 tieáng: 8 baøi; 4 tieáng: 1 baøi; Song thaát luïc baùt: 1 baøi) (83; theo caùch gieo vaàn cuûa thô Phaùp nhö vaàn lieàn (25 baøi), vaàn tr.48). giaùn caùch (5 baøi), vaàn oâm (1 baøi; Taëng thô), vöøa vaàn giaùn ÔÛ Xuaân Dieäu tæ leä baøi 8 tieáng cuõng töông ñoái cao, chæ caùch vöøa vaàn lieàn (1 baøi; Söông môø). Ví duï: Vaàn lieàn: sau thô 7 tieáng. Theå naøy ôû Xuaân Dieäu coù 32/97 baøi, chieám tæ leä khoaûng 33% (tæ leä naøy ôû Huy Thoâng laø 17%; Theá Löõ laø Hay chia seû bôûi traêm tình yeâu meán. 18%; Haøn Maëc Töû laø 0%; Cheá Lan Vieân laø 89%; Löu Troïng Lö laø 0%; Huy Caän laø 32%; Nguyeãn Bính laø 0%; Anh Thô Ñaây laø quaùn tha hoà muoân khaùch ñeán; laø 98%; Vuõ Hoaøng Chöông laø 8%; vaø Teá Hanh laø 25%). Caøng veà sau Xuaân Dieäu caøng nghieâng veà söû duïng theå taùm Ñaây laø bình thu hôïp khí muoân phöông; tieáng naøy. ÔÛ Thô thô coù 11/46 baøi 8 tieáng (24%) thì ôû Göûi Ñaây laø vöôøn chim nhaû haït möôøi phöông, höông cho gioù coù 21/51 baøi 8 tieáng (41%). Sau Caùch maïng Hoa maät ngoït chen giao cuøng traùi ñoäc... thaùng Taùm, theå 8 tieáng ôû Xuaân Dieäu ñöôïc duøng ít ñi. ÔÛ taäp Moät khoái hoàng chæ coù 4/49 baøi, taäp Hai ñôït soùng chæ coù 5/40 baøi, taäp Thanh ca chæ coù 4/50 baøi... Ñoâi gieáng maét ñaõ chöùa trôøi vaïn hoäc; Caáu truùc baøi 8 tieáng cuûa Xuaân Dieäu veà cô baûn laø toå Caûm xuùc chöùc theo loái töï do vaø thöôøng laø nhöõng baøi daøi. Baøi ngaén nhaát ôû theå naøy cuûa oâng laø 15 caâu (Yeâu) cuõng coù nhieàu baøi v.v... 139 70 140
vaàn giaùn caùch: Hoàn laïc roài; khoâng bieát ngoõ naøo ra. Vaâng, ñaùng leõ laøm xong toâi giöõ laáy; Söông môø Vui gì ñaâu laø ñöa ñaåy döông tranh, Trong khi ñoù, ngaét nhòp ôû thô taùm tieáng cuûa Xuaân Dieäu laïi truøng vôùi nhòp cuûa ca truø. Trong ca truø, caâu 8 tuy Nhöng, cuõng laï! noãi tình ñau khoå aáy, khoâng chieám tæ leä lôùn nhaát, nhöng veà tieát ñieäu khaù oån Ñeå rieâng taây, nhöng coù choã khoâng ñaønh. ñònh vôùi khuoân nhòp ñaëc tröng laø 3/2/3 hoaëc 3/3/2, ñoâi khi Lôøi thô vaøo taäp Göûi höông coù nhòp 4/4 song khoâng ñaùng keå (xin xem mieâu taû ôû phaàn “caâu thô”). Thô 8 tieáng cuûa Xuaân Dieäu haàu nhö toaøn boä ngaét nhòp theo khuoân nhòp naøy. vaàn oâm: Töø nhöõng phaân tích treân cho thaáy khuynh höôùng caùch Tieác nhau chi, mai moát ñaõ roài; taân cuûa Xuaân Dieäu veà theå loaïi coù ñaëc ñieåm raát roõ laø: moät maët nhöõng theå maø oâng söû duïng duø ñaõ coù hoaëc chöa coù Xa laø cheát; haõy taëng tình luùc soáng. trong thô ca daân toäc, ñeán oâng ñeàu coù nhöõng bieán ñoåi, caùch Chôù chia reõ – deã gì ta gaëp moäng! taân môùi meû; moät maët khaùc, trong chieàu saâu cuûa tö duy loaïi Nhöõng doøng ñôøi muoân kieáp ñaõ chia troâi. theå, oâng vaãn giöõ nhöõng neùt raát truyeàn thoáng cuûa daân toäc. Cho neân chuùng ta nhaän thaáy Xuaân Dieäu vöøa raát môùi maø Taëng thô cuõng raát coå ñieån. keát hôïp vöøa vaàn lieàn, vöøa giaùn caùch: 2. NGOÂN NGÖÕ Söông lan môø, bôø soâng töôûng gaàn nhau, 2.1. Lôøi thô Söông lan môø, maø hoàn toâi nghe ñau. Luaän ñieåm noåi tieáng cuûa F. de Saussure ñöa ra trong Giaùo trình ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông veà söï phaân bieät Söông baïc laáp caû moät trôøi traéng söõa; giöõa ngoân ngöõ vaø lôøi noùi coù yù nghóa quan troïng trong vieäc nghieân cöùu ngoân ngöõ vaên hoïc noùi chung, ngoân ngöõ thô noùi Söông moâng lung nhö giöõa khoaûng giang haø. rieâng. Theo nhaø nghieân cöùu, ngoân ngöõ laø moät heä thoáng kyù Maét tuy môû maø loøng khoâng thaáy nöõa, hieäu bao goàm caùi bieåu ñaït vaø caùi ñöôïc bieåu ñaït. Heä thoáng naøy toàn taïi trong yù thöùc cuûa moät coäng ñoàng ngöôøi naøo ñoù, 141 71 142
nhôø ngöôøi ñoù maø ngöôøi ta coù theå giao tieáp ñöôïc vôùi nhau. – Ñoâi gieáng maét ñaõ chöùa trôøi vaïn hoäc. Coøn lôøi noùi laø ngoân ngöõ trong haønh ñoäng, laø saûn phaåm cuûa – Traêng saùng, traêng xa, traêng roäng quaù caù nhaân. (195; tr.119 – 127) – Nghe chieàu aâu yeám laán voâ ngöôøi Nhaø vaên khi saùng taïo neân taùc phaåm, beân caïnh vieäc saùng taïo ra heä thoáng nhaân vaät, heä thoáng hình töôïng, theá – Vöôøn cöôøi baèng böôùm hoùt baèng chim giôùi ngheä thuaät... thì cuõng ñoàng thôøi saùng taïo heä thoáng lôøi – Haõy tuoân aâu yeám, luøa môn trôùn. vaên, lôøi thô. Do vaäy, nghieân cöùu heä thoáng lôøi thô hay lôøi – Moãi gioït rôi taøn nhö leä ngaân. vaên cuûa moät taùc giaû coù yù nghóa quan troïng, vì qua ñaáy coù theå chæ ra ñöôïc nhöõng ñaëc ñieåm ngheä thuaät rieâng. – Höông ngaây toäi loãi raûi mô maøng. Vaán ñeà ñaët ra ôû ñaây laø lôøi thô Xuaân Dieäu coù gì ñaëc saéc? – Chieàu goùa khoâng em laïnh leõo sao 2.1.1. Neùt ñaëc saéc deã thaáy nhaát ôû Xuaân Dieäu laø oâng – Maët trôøi vöøa môùi cöôøi trôøi xanh ñaõ ñöa vaøo lôøi thô cuûa mình moät heä thoáng töø vöïng môùi vaø – Thaùng gieâng ngon nhö moät caëp moâi gaàn caùch söû duïng môùi. Ñoù laø heä thoáng töø vöïng mang ñaày tính v.v... caù theå hoùa chöù khoâng coøn naëng veà öôùc leä nhö thô coå ñieån. Heä thoáng töø vöïng cuûa Xuaân Dieäu môùi ñeán noãi nhieàu ngöôøi Thaäm chí oâng ñöa caû caùch dieãn ñaït cuûa caâu vaên Phaùp khoâng chaáp nhaän ñöôïc vaø xem laø “ngoâ ngheâ”, “quaùi gôû”. vaøo lôøi thô cuûa mình. Nhöõng caùch noùi ñònh löôïng veà nhöõng Ngay caû nhöõng ngöôøi uûng hoä oâng cuõng phaûi deø daët. Chính caùi tröøu töôïng voán khoâng coù trong tieáng Vieät, baây giôø xuaát Hoaøi Thanh ñaõ töøng cho laø: “Ngay lôøi vaên Xuaân Dieäu cuõng hieän trong thô Xuaân Dieäu raát töï nhieân. coù veû chôi vôi. Xuaân Dieäu vieát vaên töïa treû con hoïc noùi hay – Moät ít naéng, vaøi ba söông moûng thaém nhö ngöôøi ngoaïi quoác môùi voõ veõ tieáng Nam. Caâu vaên tuoàng bôõ ngôõ”. Nhöng roài cuõng chính Hoaøi Thanh khaúng ñònh: – Maáy caønh xanh, naêm baûy saéc yeâu yeâu “Caùi daùng bôõ ngôõ aáy chính laø choã Xuaân Dieäu hôn ngöôøi” – Laïi nghe tình nhieàu hôn soá ngoùn tay (210; tr.119). – Vaøi mieáng ñeâm, u uaát, laãn trong caønh Löôùt qua caùc baøi thô cuûa Xuaân Dieäu, chuùng ta seõ nhaän Hoaëc thaáy oâng ñaõ ñöa vaøo nhieàu töø môùi vaø caùch duøng raát laï. Chaúng haïn: – Hôn moät loaøi hoa ñaõ ruïng caønh 143 72 144
Roài moät loaït nhöõng kieåu dieãn ñaït raát “Taây” xuaát hieän Taát nhieân, khoâng phaûi bao giôø nhöõng caùch duøng môùi daøy ñaëc trong thô Xuaân Dieäu nhö: “vöôøn anh raát ñôïi chôø”, laï naøy cuûa Xuaân Dieäu cuõng thaønh coâng. Ñieàu chuùng toâi “nhan saéc ôi”, “bình minh quaù”, “nguy nga gioù”, “tòch mòch muoán nhaán maïnh ôû ñaây laø Xuaân Dieäu luoân luoân coù yù thöùc ñôøi”, “chieàu lôõ thì”, “söông baùm hoàn”, “bieån pha leâ”, “ñeâm tìm toøi, ñoåi môùi “khinh reû khuoân moøn, boû loái quen”. Hay thuûy tinh” v.v... ñuùng nhö coù laàn oâng ñaõ vieát: “Chuùng ta phaûi taïo theâm, phaûi baøy ñaët ra nhöõng caùch duøng môùi maø xöa kia caùc cuï ta Heä thoáng ngoân töø vôùi caùch söû duïng môùi meû ñaõ khieán khoâng chòu tìm; vaû laïi chuùng ta ôû theá kyû XX, chuùng ta coù cho nhöõng caâu thô cuûa Xuaân Dieäu trôû neân ñaày aán töôïng vaø nhöõng caùi phöùc taïp maø caùc cuï khoâng coù” (21; tr.9). Giaûi nhieàu khi ñaõ ñaït ñöôïc giaù trò ngheä thuaät cao. Chaúng haïn thích veà caùch vieát quaù môùi cuûa mình, oâng noùi: “Toâi xin loãi neáu nhaø thô vieát: “Chieàu vaéng khoâng em laïnh leõo sao” thì oâng Hoaøi Thanh vì ñaõ noùi “ñaïi döông cuûa thöông nhôù, sa ngöôøi ñoïc coù theå nhaän ñöôïc moät noãi buoàn, noãi laïnh leõo cuûa maïc cuûa coâ ñôn”. Toâi nhaän raèng chöõ “cuûa” ngoâ ngheâ thaät. “chieàu vaéng khoâng em”. Nhöng Xuaân Dieäu laïi vieát “Chieàu Song le neáu noùi neáu noùi “noãi thöông nhôù meânh moâng nhö goùa khoâng em”, thì khoâng chæ laø noãi buoàn, söï laïnh leõo, maø ñaïi döông” thì hai caâu raát khaùc nhau. Caâu döôùi laø moät söï coøn gôïi ñöôïc söï bô vô giöõa cuoäc ñôøi. Do vaäy caâu thô cuõng so saùnh (une comparaison), caâu coù chöõ “cuûa” laø moät söï aán töôïng hôn. chung hôïp, moät söï laãn loän (une meùtaphore). YÙ cuûa toâi phaûi Coù ngöôøi cho raèng trong caâu thô “Khoùi ñuøn maây baïc, duøng moät caùi meùtaphore môùi taû ñöôïc; thì toâi phaûi duøng chöõ leä leân ngöôi” cuûa Xuaân Dieäu, hình aûnh “leä leân ngöôi” laø phi “cuûa” daàu caùi yù aáy nghe khoâng quen tai” (21; tr.9). Xuaân lí, khoâng ñuùng söï thaät. Söï thaät laø “leä traøn mi, nöôùc maét Dieäu chaáp nhaän söï “khoâng quen tai” naøy ôû ngöôøi ñoïc ñeå chaûy daøi treân maù” chöù laøm gì coù “leä leân ngöôi”. Ñaây laø caâu taïo ra moät heä thoáng lôøi thô thaät môùi, ñöa ñeán caûi caùch thô taû caûnh chia lìa, keû ôû ngöôøi ñi. Ngöôøi ñi “möa phuû, quan troïng trong heä thoáng ngoân töø cuûa thô oâng. khuaát aân tình”. Keû ôû loøng röng röng moät noãi nhôù thöông. Noùi heä thoáng ngoân töø cuûa thô Xuaân Dieäu coù nhöõng caûi Neáu vieát thaønh “leä traøn mi” thì caâu thô dieãn taû ñöôïc nöôùc caùch quan troïng khoâng coù nghóa laø oâng hoaøn toaøn ñoaïn maét cuûa cuoäc chia li, nhöng laïi ra chieàu caûi löông maát. Coøn tuyeät vôùi heä thoáng ngoân töø cuõ. Trong thô oâng heä thoáng naøy vieát “leä leân ngöôi” thì ñaâu phaûi laø taû ngöôøi khoùc, maø taû vaãn toàn taïi, song ñaõ ñöôïc ñoåi môùi caùch duøng. Beân caïnh moät aùnh nhìn ñaày nöôùc maét. AÙnh nhìn ñaày nöôùc maét aáy nhöõng ngoân töø raát môùi, raát laï ngöôøi ñoïc vaãn coù theå baét gaëp noùi ñöôïc bao xoùt ñau, nhôù thöông cuûa caûnh chia lìa. Caùi trong thô Xuaân Dieäu nhöõng ngoân töø raát coå ñieån, quen hay, caùi taøi tình cuûa Xuaân Dieäu laø ôû ñoù. thuoäc nhö: “Chieác eùn löu li”, “moäng löu li”, “ngöôøi du töû”, “thaân löõ coâ”, buoàn “tieâu tao”, “ta nhö coâ khaùch”, buoàn “coâ 145 73 146
lieâu”, cao “chín beä” v.v... Xuaân Dieäu khoâng quay löng laïi vôùi Ñi cuøng phöông ñaát, xa vôøi ta ñi quaù khöù, maø traùi laïi oâng döïa vaøo quaù khöù ñeå laøm giaøu In nhö chieác eùn löu li theâm ngoân ngöõ cuûa thô mình. OÂng möôïn noãi buoàn tieâu tao cuûa thô xöa ñeå dieãn taû noãi buoàn cuûa ngaøy hoâm nay: In nhö chieác laù heát thì töôi xanh Buïi möa môø cuõ göông trong Caëp haøi vaïn daëm Hoa lau traéng ñaõ keát baèng tieâu tao Thuûa xöa khi ñoã ñaït, Kim Troïng nhôù Kieàu ñaõ laïc böôùc nôi ñaát khaùch queâ ngöôøi, Nguyeãn Du vieát: Buïi möa môø cuõ Ngoïn beøo chaân soùng laïc loaøi Hoaëc: Nghó mình vinh hieån thöông ngöôøi löu li Gioù möa, möa gioù aâm u NGUYEÃN DU, Truyeän Kieàu Döôùi traàn maø ñaõ nghe thu laïnh roài Coøn ôû ñaây Xuaân Dieäu duøng “löu li” ñeå ví mình nhö Caøng cao caøng laïnh chao oâi moät caùnh eùn leû loi, ñôn chieác vaø laïc loaøi. Hai chöõ “löu li” ôû Treân cung xanh vaéng laëng thoâi maáy chöøng ñaây do vaäy coù moät söùc gôïi raát lôùn. Buïi möa môø cuõ Cuõng coù khi Xuaân Dieäu duøng moät töø raát cuõ ñeå dieãn taû Nhöõng töø “tieâu tao” (buoàn baõ), “cung xanh” (töùc laø moät caûm xuùc raát môùi. Chaúng haïn ôû baøi Kæ nieäm nhaø thô “thanh cung”, chæ cung thaùi töû) voán laø nhöõng töø coå ñöôïc ñaõ duøng töø “chín beä” (chæ ngoâi vua) ñeå dieãn taû caùi cao caû Xuaân Dieäu duøng dieãn taû caùi khoâng khí cuûa “buïi möa môø cuõ” cuûa tình yeâu leân ngoâi: raát ñaéc ñòa. Chuùng ta say trong cheùn röôïu tuyeät traàn Hoaëc ôû baøi Caëp haøi vaïn daëm Xuaân Dieäu duøng laïi Maø tình aùi roùt ñaày daâng baïn môùi hình aûnh “löu li” (chæ söï troâi noåi, xa lìa queâ höông) vieát Anh goïi nhoû keà tai em: “Em hôõi!” neân nhöõng caâu thô thaät da dieát: Treân tay anh em beøn vieát: “Anh ôi”. Neáu ta coù caëp haøi tieân Roài ngoù meâ nhau ta mæm maét cöôøi Ta ñi khaép xöù, khaép mieàn khaép nôi Vaø laëng leõ thaáy loøng cao chín beä Ta ñi, ñi taän phöông trôøi 147 74 148
Kæ nieäm thanh lieãu saéc taân – Khuyeán quaân caùnh taän nhaát boâi töûu – Taây xuaát Döông Quan voâ coá nhaân” (Ñaát Vò thaønh möa sôùm Trong lôøi thô cuûa thô coå ñieån noùi chung raát nhieàu laøm aåm buïi trong – Choán quaùn troï xanh xanh maøu caây lieãu ñieån tích, ñieån coá vôùi quan nieäm cho raèng caøng nhieàu ñieån thaém – Khuyeân ngöôøi haõy uoáng caïn cheùn röôïu naøy – Ñi veà thì caøng uyeân thaâm, caøng hay. Traùi laïi trong lôøi thô Xuaân phía taây ra khoûi Döông Quan seõ khoâng coù ai laø baïn cuõ). Dieäu heä thoáng ñieån tích, ñieån coá naøy raát ít. Tröø nhöõng baøi Vaên hoïc coå hay nhaéc ñeán Döông Quan ñeå chæ caûnh li bieät vì lí do ñeà taøi maø phaûi duøng ñieån nhö: Nhò hoà, Mô xöa, nhö Nguyeãn Du: “Soâng Taàn moät daûi xanh xanh – Loi thoi Buïi möa môø cuõ..., coøn noùi chung Xuaân Dieäu ít duøng ñieån bôø lieãu maáy caønh Döông Quan” (108; tr.117). coá. Xuaân Dieäu duøng laïi ñieån naøy nhöng coù saùng taïo. Tuy ít, song nhöõng ñieån coá naøo ñöôïc söû duïng ñeàu ñöôïc “Döông Quan” ôû ñaây khoâng coøn laø caûnh, maø ngöôøi cuûa buoåi Xuaân Dieäu duøng raát saùng taïo, chöùng toû oâng raát hieåu ñieån bieät li. Nhaø thô hoûi “gioù lieãu chieàu” coøn nhôù chaêng keû coá ñoù, nhöng laïi khoâng theo loái moøn cuûa thô xöa. Chaúng “döông quan” thuûa tröôùc, töùc laø ngöôøi bieät li ngaøy xöa. Caâu haïn trong baøi Mô xöa oâng vieát: thô gôïi moät khoâng khí u hoaøi khoâng deã queân. Thöông laø vaäy, ai phuï theà cho ñaëng Hay ôû baøi Nhò hoà caùch duøng ñieån coá cuûa Xuaân Dieäu Heã xa nhau thoâi thöông nhôù voõ vaøng cuõng ñaày saùng taïo nhö vaäy. Trong baøi naøy nhaø thô duøng Gioù lieãu chieàu coøn nhôù keû döông quan moät loaït caùc ñieån tích nhö: “Loäng Ngoïc laáy Tieâu Lang”, “Bao Töï maët saàu bi”, “Li Cô hình nhòp nhaøng”, “Ñöôøng Minh Ñöa nöôùc maét haøng döông veà moät phía Hoaøng nhôù Döông Quí Phi” v.v... Nhöõng ñieån aáy ñeàu chæ Mô xöa nhöõng moái tình thôøi xa xöa. Nhöõng moái tình cuûa ngaøy xöa aáy baây giôø boãng soáng laïi trong tieáng nhò hoà cuûa ngaøy hoâm “Döông Quan” trong ñoaïn thô treân laø moät ñieån coá. nay. Vaäy ra ôû ñaây nhaø thô taû tieáng ñaøn. Tieáng nhò hoà kia Nguyeân töø naøy laø teân moät cöûa aûi ôû tænh Cam Tuùc, Taây Baéc môùi tha thieát, reùo raét ñeán nhö vaäy. Bao nhieâu cuoäc ñôøi, bao Trung Quoác. Vöông Duy ñôøi Ñöôøng ñaõ coù nhöõng caâu thô: nhieâu soá phaän, bao nhieâu caûm xuùc hieän leân nôi moät tieáng “Vò Thaønh trieâu vuõ aáp thanh traàn* – Khaùch xaù thanh ñaøn kia. Xuaân Dieäu ñaõ duøng ñieån ñeå taû tieáng ñaøn thaät hay. * Caâu thô naøy cuûa Vöông Duy trong baøi Toáng Nguyeân Nhò söù An Taây coù nhieàu saùch cheùp khaùc nhau. Theo Thô Ñöôøng (224; taäp 1; tr.62) vaø nhieàu “Ñaát Vò Thaønh möa sôùm thaám laøn buïi nheï”. ÔÛ ñaây chuùng toâi giöõ nguyeân lôøi saùch khaùc thì caâu thô naøy phaûi laø: “Vò thaønh trieâu vuõ aáp khinh traàn”, nghóa laø trích nhö trong Ñieån coá vaên hoïc (108; tr.117) maø khoâng söûa chöõa – LTD. 149 75 150
Cho neân coù theå noùi heä thoáng lôøi thô cuûa Xuaân Dieäu laø Tröôùc heát, noùi veà hieäp vaàn. Nhieàu nhaø nghieân cöùu moät heä thoáng môùi, nhöng khoâng hoaøn toaøn ñoaïn tuyeät vôùi khaúng ñònh vaàn laø moät yeáu toá quan troïng taïo neân nhaïc heä thoáng cuõ. ñieäu cuûa thô. Nguyeãn Vaên Haïnh cho raèng vaàn laø moät yeáu 2.1.2. Lôøi thô cuûa Xuaân Dieäu laø moät heä thoáng lôøi thô toá vöøa coù “chöùc naêng caáu truùc”, vöøa laø “yeáu toá taïo nhòp”, giaøu nhaïc ñieäu ñoàng thôøi cuõng coù khaû naêng “taêng tính nhaïc, taêng söï coäng höôûng giöõa caùc boä phaän trong baøi thô” (84; tr.83). Quaû Nhaïc ñieäu cuûa baøi thô ñöôïc taïo neân bôûi nhieàu yeáu toá. ñuùng nhö vaäy. Vaàn thöïc chaát laø nhöõng khuoân aâm gioáng Nhaïc ñieäu ñoù ñöôïc taïo ra ôû caûm xuùc, ôû kó thuaät phoái thanh nhau hoaëc gaàn gioáng nhau ñöôïc laëp laïi ôû nhöõng tieáng giöõa ngaét nhòp, hieäp vaàn v.v... caùc caâu thô hay trong cuøng moät caâu thô. Söï laëp laïi naøy (goïi Trong thô ca coå ñieån do laø thô caùch luaät, bò goø boù bôûi laø gieo vaàn) seõ laøm cho caâu thô aâm vang hôn, do ñoù coù khaû nhöõng nieâm luaät chaët cheõ, neân tính nhaïc cuûa thô coå ñieån naêng taïo ñöôïc tính nhaïc. Chaúng haïn khi Toá Höõu vieát: “Em raát haïn cheá. Thaäm chí coù ngöôøi nhö Nhöõ Thaønh coøn cho ôi Ba Lan muøa tuyeát tan – Ñöôøng baïch döông söông traéng “thô Ñöôøng khoâng coù nhaïc ñieäu gì... Nhaïc ñieäu cuûa thô naéng traøn” thì vieäc laëp laïi caùc khuoân aâm “an”, “öông”, Ñöôøng chæ vöøa ñuû cho noù khoûi laø moät baøi vaên xuoâi” (213; “aêng” trong caùc doøng thô hay cuøng moät doøng thô ñaõ taïo cho tr.28). Ñoù laø moät yù kieán cöïc ñoan, nhöng khoâng phaûi caâu thô aâm vang ñeán khoâng ngôø. Chuùng ta goïi ñoù laø nhöõng khoâng coù choã hôïp lí cuûa noù. caâu thô giaøu nhaïc ñieäu. Ñeán Thô môùi, caâu thô ñöôïc giaûi phoùng, do vaäy tính Caâu thô Xuaân Dieäu cuõng laø caâu thô giaøu nhaïc ñieäu. nhaïc ñaõ trôû thaønh moät ñaëc ñieåm quan troïng nhö nhieàu Tröôùc heát laø do ñöôïc gieo vaàn daøy ñaëc, gaàn nhö caâu naøo nhaø nghieân cöùu nhaän xeùt (88; tr.137 – 138). cuõng coù vaàn. Lôøi thô cuûa Xuaân Dieäu laø lôøi thô giaøu nhaïc tính. Nhö chuùng toâi ñaõ phaân tích ôû nhöõng phaàn tröôùc, thô Tröôùc heát ñoù laø nhaïc ñieäu cuûa moät taâm hoàn luùc naøo cuõng 7 tieáng cuûa oâng gieo vaàn theo kieåu cöù 4 caâu 3 vaàn nhö thô noàng naøn, luùc naøo cuõng tha thieát vôùi ngöôøi, vôùi ñôøi cho neân töù tuyeät coå ñieån. Nhö vaäy ôû theå naøy vaãn chieám tuyeät ñoái ôû nhaïc ñieäu cuûa thô oâng luùc naøo cuõng laø thöù nhaïc noàng naøn, caùc khoå thô. Maø theå naøy laïi chieám tôùi 48% thô oâng. Tieáp thieát tha vaø say ñaém loøng ngöôøi. ñoù laø theå 8 tieáng cöù hai caâu gieo vaàn baèng, tieáp ñeán hai Nhöng taïo neân tính nhaïc cuûa thô oâng coøn laø ôû vieäc caâu gieo vaàn traéc, theâm 33% nöõa. Toång coäng caû hai loaïi baøi hieäp vaàn, phoái thanh, ngaét nhòp v.v... maø chuùng toâi seõ naøy coù tôùi 81% soá baøi gieo vaàn daøy ñaëc. Vaán ñeà coøn xeùt phaân tích döôùi ñaây. theâm laø ôû 18 baøi coøn laïi gieo vaàn nhö theá naøo. Trong 18 151 76 152
baøi coøn laïi, coù 7 baøi luïc baùt ñöôïc nhaø thô gieo vaàn tuaân thuû Lôøi thô vaøo taäp Göûi höông tuyeät ñoái qui luaät cuûa theå naøy. Hai baøi 4 tieáng thì baøi Thôøi Hay: gian coù 6 khoå 4 caâu (24 caâu) gieo vaàn theo kieåu baøi töù tuyeät (4 caâu 3 vaàn), baøi Tieáng khoâng lôøi coù 18 caâu thì taát Khaùch ngoài laïi cuøng em! ñaây goái laû caû ñeàu gieo theo loái giaùn caùch (Maây löng chöøng haøng – Veà Tay em ñaây, môøi khaùch ngaû ñaàu say ngang löng nuùi – Ngaøn caây nghieâm trang – Mô maøng theo Lôøi kyõ nöõ buïi...). Naêm baøi 5 tieáng chæ coù baøi möôøi chöõ (goàm 2 caâu) laø khoâng gieo vaàn. Boán baøi coøn laïi ñeàu gieo vaàn daøy ñaëc theo ÔÛ moät soá baøi thö 8 tieáng khaùc nhö Chæ ôû loøng ta, kieåu vaàn giaùn caùch (Chieàu ñôïi chôø, Vieãn khaùch), vaàn Giuïc giaõ, Tình thöù nhaát, Xuaân ñaàu, Söông môø, Yeâu lieàn xen vôùi vaàn giaùn caùch (Chieác laù), vaàn hoãn hôïp meán, Mô xöa, Rieâng taây... thì vaàn löng cuõng chæ coù daêm (Chaøng saàu). Boán baøi hôïp theå (chuû yeáu laø caâu 8, 7, 5 ba vaàn. Trong khi ñoù, nhö phaân tích ôû treân, vaàn thô Xuaân tieáng) ñeàu gieo vaàn lieân tieáp, moät ít vaàn giaùn caùch... Dieäu chuû yeáu laø vaàn chaân. Qua phaân tích cho thaáy haàu nhö moãi caâu thô cuûa Xeùt veà thanh ñieäu, Xuaân Dieäu duøng vaàn baèng nhieàu Xuaân Dieäu döôøng nhö ñeàu coù vaàn. OÂng chuû yeáu duøng vaàn hôn vaàn traéc. Vaàn traéc chuû yeáu ôû theå 8 tieáng, ñoä treân 400 chaân, ít khi duøng vaàn löng. Vaàn löng trong thô oâng chuû yeáu vaàn chieám tyû leä khoaûng 25%. Vôùi loái gieo vaàn daøy ñaëc vaø ôû theå luïc baùt vaø theå 8 tieáng coøn ôû caùc theå khaùc haàu nhö thieân veà vaàn baèng nhö vaäy ñaõ laøm cho lôøi thô Xuaân Dieäu khoâng ñaùng keå. Ngay ôû theå 8 tieáng soá vaàn löng ñöôïc duøng ñaày aâm vang vaø noùi nhö caùch noùi cuûa Hoaøi Thanh laø “eâm so vôùi vaàn chaân cuõng raát ít. Coù moät soá baøi vaàn löng ñöôïc tai” hôn. duøng nhieàu nhö Lôøi thô vaøo taäp Göûi höông, Lôøi kyõ Thöù hai, noùi veà nhòp ñieäu. ÔÛ ñaây chuû yeáu noùi veà ngaét nöõ... thì cuõng chæ coù treân ñoä möôi vaàn. Chaúng haïn: nhòp. Ngaét nhòp taïo neân tieát taáu cuûa caâu thô, töùc laø moät phaàn taïo neân tieát taáu cuûa nhaïc thô. Moät ñieàu raát laï laø neáu ôû nhieàu phöông dieän khaùc Xuaân Dieäu ñoåi môùi raát roõ, thì ôû Vaâng ñaùng leõ laøm xong toâi giöõ laáy; ngaét nhòp naøy Xuaân Dieäu laïi raát truyeàn thoáng. Nhö ñaõ Vui gì ñaâu maø ñöa ñaåy döông tranh, phaân tích ôû treân, caâu thô 7 tieáng cuûa Xuaân Dieäu duø raát phong phuù veà caùch ngaét nhòp, song cô baûn laïi ngaét theo Nhöng, cuõng laï! noãi tình ñau khoå aáy, nhòp 4/3 laø nhòp raát ñaëc tröng cuûa caâu thô thaát ngoân coå Ñaå rieâng taây, nhö coù choã khoâng ñaønh. ñieån. ÔÛ caâu 8 cuûa thô 8 tieáng khuoân nhòp cô baûn cuûa oâng 153 77 154
laïi laø 3/2/3 hoaëc 3/3/2, töùc laø hoaøn toaøn truøng vôùi khuoân – Moät ngaøy naëng gaùnh töông tö moät ngaøy nhòp cuûa lôøi thô ca truø. v.v... ÔÛ caâu thô luïc baùt cuûa oâng cuõng coù hieän töôïng nhö Trong Quoác aâm thi taäp cuûa Nguyeãn Traõi cuõng coù vaäy. Chæ coù moät ñoâi caâu ñoåi nhòp, coøn veà cô baûn laø ngaét hieän töôïng laëp töø, hoaëc laëp moät ñoaïn caâu cuûa baøi treân vôùi nhòp theo loái nhòp chaün cuûa luïc baùt coå ñieån. Ví duï: baøi döôùi taïo thaønh daïng baøi “thuû vó lieân hoaøn”. Chaúng haïn Söông bay... / trôøi ñuïc, / caây môø; ôû Tích thò caûnh coù 8 baøi, Tuøng coù 3 baøi, Truùc thi coù 3 Tình rieâng laån khuaát / nhö bôø vi lau. baøi, Ñaøo hoa thi coù 6 baøi, Mai thi coù 3 baøi duøng “thuû vó lieân hoaøn” (241; tr.107 – 117). Ví duï: Im laëng Danh quaân töû tieáng nhieàu ngaøy, Phaûi chaêng chính nhöõng caùch ngaét nhòp naøy ñaõ taïo cho hôi thô Xuaân Dieäu raát gaàn guõi vôùi hôi thô truyeàn thoáng Baùo khaùch tri aâm môùi bieát hay. cuûa daân toäc. Huoáng laïi döûng döng sinh bieán tuïc Thöù ba, veà söï truøng ñieäp. Trong thô coå ñieån, nhaát laø ôû Tröôïng phu tieát cöùng khaùc ngöôøi thay thô Ñöôøng luaät do quan nieäm “ñuùc chöõ” neân khoâng ñeà cao tính chaát truøng ñieäp. Theo quan nieäm naøy truøng ñieäp seõ NGUYEÃN TRAÕI – Quoác AÂm thi taäp, Baøi 222, Truùc thi laëp töø, laëp yù; maø laëp töø, laëp yù laø “ít chöõ”, laø chöõ “nöôùc” Tröôïng phu tieát cöùng khaùc ngöôøi thay, nhieàu. Cho neân laëp töø laø ñieàu toái kò. Döôõng duï trôøi coù yù vay Tuy vaäy ôû moät soá taùc phaåm cuõng coù hieän töôïng truøng Töø thuôû hoùa roàng caøng laï nöõa ñieäp, song khoâng phoå bieán. Chaúng haïn theo nghieân cöùu cuûa Chuùa xuaân gaãm caøng xöa thay Phan Ngoïc trong Truyeän Kieàu, Nguyeãn Du ñaõ bieát ñeán NGUYEÃN TRAÕI – Quoác AÂm thi taäp, Baøi 223, Truùc thi pheùp “laëp töø trong caâu” ñeå ñem ñeán cho caâu thô moät söùc ÔÛ ñaây “laëp” theo qui luaät: caâu cuoái cuûa baøi treân ñöôïc naëng ñaëc bieät. Söùc naëng ñoù theo nhaø nghieân cöùu laø ñeå dieãn nhaéc laïi trong caâu ñaàu cuûa baøi döôùi. taû “noäi taâm traøn ñaày caûm xuùc” (169; tr.229). Ví duï: Söï laëp töø, laëp caâu nhö vöøa neâu tuy coù song khoâng phoå – Giaät mình, mình laïi, thöông mình xoùt xa bieán, vaø cuõng chöa thaät söï trôû thaønh hieän töôïng truøng ñieäp – Nghó ñoøi côn laïi suït luøi ñoøi côn trong thô coå ñieån. 155 78 156
Ñeán Thô môùi, cuõng nhö thô Xuaân Dieäu, nhaø thô ñaõ Traêng, vuù moäng ñaõ muoân ñôøi thi só bieát tö duy laëp töø, thaäm chí laëp ñoaïn caâu, hoaëc caû caâu, taïo Giô hai tay môn trôùn veû traøn ñaày, neân tính truøng ñieäp nhaïc thô. Pheùp truøng ñieäp trong thô Xuaân Dieäu ñöôïc duøng ôû taát caû caùc caáp ñoä. Traêng, hoa vaøng lay laét caïnh bôø maây; Ñieäp töø: Traêng, ñóa ngoïc giöõa maâm trôøi huyeàn bí; Ñaây laø quaùn tha hoà muoân khaùch ñeán Traêng vuù moäng ñaõ muoân ñôøi thi só Ñaây laø bình thu hôïp trí muoân phöông Giô hai tay môn trôùn veû traøn ñaày. Ñaây laø vöôøn chim nhaû haït möôøi phöông Ca tuïng Hoa maät ngoït chen giao cuøng traùi ñoäc Caûm xuùc Yeâu, laø cheát ôû trong loøng moät ít Nhöõng lôøi huyeàn bí toûa leân traêng Vì maáy khi yeâu maø chaéc ñöôïc yeâu? Nhöõng yù bao la ruû xuoáng traàn Cho raát nhieàu, song nhaän chaúng bao nhieâu: Nhöõng tieáng aân tình hoa baûo gioù Ngöôøi ta phuï hoaëc thôø ô chaúng bieát Gioù ñaøo thoû theû baûo hoøa xuaân Phuùt gaàn guõi cuõng nhö giôø chia bieät, Vôùi baøn tay aáy Töôûng traêng taøn, hoa taï vôùi hoàn tieâu, Ñieäp ñoaïn caâu: Vì maáy khi yeâu maø chaéc ñöôïc yeâu! Söông lan môø, bôø soâng töôûng gaàn nhau Söông lan môø, vaø hoàn toâi nghe ñau – Yeâu, laø cheát ôû trong loøng moät ít. Söông môø Yeâu Khí trôøi quanh toâi laøm baèng tô Töø ñieäp aâm, ñieäp vaàn, ñieäp töø, ñieäp caâu... ñaõ goùp phaàn ñaùng keå trong vieäc taïo neân vieäc nhaán maïnh nhöõng caûm Khí trôøi quanh toâi laøm baèng thô xuùc, nhöõng yù töôûng nhaát ñònh. Ñoàng thôøi cuõng taïo neân aâm Nhò hoà vang maïnh hôn, töùc laø taêng theâm tính nhaïc cho thô. Tính Ñieäp caâu vaø ñôn vò treân caâu: chaát truøng ñieäp naøy taïo neân aâm höôûng cuûa nhöõng ñieäp khuùc maø trong thô coå chöa coù. 157 79 158
Coù theå noùi, lôøi thô Xuaân Dieäu laø lôøi thô ñaày aâm vang Cuõng nhö coù nhieàu so saùnh laïi raát tröøu töôïng: cuûa nhaïc ñieäu xeùt caû treân bình dieän caûm xuùc, laãn bình dieän Söï soáng ñi nhö höông boû hoa chieàu kó thuaät. Thanh nieân 2.1.3. Xuaân Dieäu cuõng laø ngöôøi söû duïng roäng raõi caùc Toùc lieãu buoâng xanh quaù mó mieàu bieän phaùp ngheä thuaät nhö so saùnh, aån duï, ñaûo ngöõ... ñeå Beân maøu hoa môùi thaém nhö keâu taêng cöôøng tính ngheä thuaät cuûa lôøi thô. Nuï cöôøi xuaân Tröôùc heát noùi veà so saùnh. Traàn Ñình Söû cho raèng “Thô ca laõng maïn voán thieân veà aån duï maø ít duøng ví von” Traêng cuûa xa xoâi, traêng cuûa haõo huyeàn (196; tr.269). Coøn Haø Minh Ñöùc thì gaàn nhö quan nieäm Ngöôi vónh vieãn nhö loøng traêng yù gioù ngöôïc laïi. OÂng vieát: “Thô môùi cuõng vaän duïng nhieàu caùch Ca tuïng söû duïng ngoân ngöõ phong phuù töø nhöõng loái so saùnh bình Ñaëc bieät so saùnh trong lôøi thô Xuaân Dieäu nghieâng thöôøng ñeán caùc loái aån duï, hoaùn duï, nhaân hoùa. Coù nhöõng nhieàu veà taû caûm xuùc. Raát nhieàu traïng thaùi caûm xuùc tröøu so saùnh môùi laï ít thaáy trong thô cuõ, hoaëc töø cuï theå ñeán töôïng qua so saùnh trôû neân cuï theå: tröøu töôïng: “Caùnh buoàm giöông to nhö maûnh hoàn laøng” Loøng ta troáng laém, loøng ta suïp (Teá Hanh); hoaëc töø tröøu töôïng ñeán cuï theå: “Saùng hoâm nay Nhö tuùp nhaø khoâng boán vaùch xieâu. hoàn em nhö tuû aùo – YÙ trong veo laø löôït xeáp töøng ñoâi” (Huy Caän) (171; tr.83, 84). Beân aáy beân naøy Nghieân cöùu cuï theå thô Xuaân Dieäu chuùng toâi thaáy oâng Vaø ñeâm nay, loøng toâi laïnh leõo... duøng so saùnh khaù nhieàu. Coù nhöõng so saùnh raát cuï theå: Nhö saùng traêng treân maët nöôùc thu lôø. Nhöõng choàng saùch naëng khoâ nhö ñaù Thôû than Giôùi thieäu Ngaøy muoán heát buoàn nhö ñôøi muoán heát Laù lieãu daøi nhö moät neùt mi Saét Nhò hoà Dòu daøng nhö coù, nhö khoâng coù Ñoâi maét cuûa ngöôøi yeâu oâi vöïc thaúm OÂi trôøi xa vöøng traùn cuûa ngöôøi yeâu Nhôù moâng lung Xa caùch Tieáng gaø gaùy buoàn nghe nhö maùu öùa, 159 80 160
Cheát khoâng gian khoâ heùo caû hoàn cao! Toùc buoàn buoâng xuoáng leä ngaøn haøng Thaém tuyeät voïng hai haøng boâng phöôïng löûa; Ñaây muøa thu tôùi Theâ löông ñôøi nhö traûi maáy binh ñao. Chaéc raèng gioù cuõng ñau thöông chôù Heø Gioù vôõ ngoaøi kia, thu coù nghe Ta buoàn baõ rieâng taây nhö ñöùa nhoû YÙ thu Meï boû ñi voø voõ kieám ñoà chôi Gioù qua nhö moät khaùch thöøa löông Rieâng taây Lay naéng treân mình laù loaùng söông Coát nhaát em chôù laïnh nhö ñoâng Laïc quan Chôù thaûn nhieân beân moät keû chaùy loøng v.v... Chôù yeân oån nhö maët hoà nöôùc nguû Ñaëc bieät trong lôøi thô Xuaân Dieäu ñaõ xuaát hieän loaïi aån Phaûi noùi duï mang tính chaát chuyeån ñoåi caûm giaùc nhö “nhaïc thôm”, Cuøng vôùi so saùnh, aån duï ñöôïc duøng daøy ñaëc trong thô “nhaïc höôøng”, “xem” trong nhaïc, “uoáng” trong nhaïc...taïo Xuaân Dieäu. Lôøi thô cuûa oâng laø lôøi thô cuûa moät caûm xuùc chuû neân nhöõng caâu thô tuyeät vôøi nhö: quan cho neân duøng nhieàu aån duï taû taâm traïng, caûm xuùc qua Ñaøn buoàn, ñaøn laëng, oâi ñaøn chaäm nhöõng söï vaät töôûng nhö voâ tri. AÅn duï trong thô Xuaân Dieäu boäc loä qua nhieàu hình thöùc khaùc nhau nhö nhaân hoùa, töôïng Moãi gioït rôi taøn nhö leä ngaân tröng, ñònh ngöõ, vò ngöõ, traïng ngöõ... Trong ñoù nhaân hoùa laø Nguyeät caàm nhieàu hôn caû: Naøy laéng nghe em khuùc nhaïc thôm Caùnh hoàng keát nhöõng nuï cöôøi töôi Huyeàn dieäu Nuï cöôøi xuaân Naéng hoàng nung, maây baïc chaûy ngaân nga Tieáng ñaøn thaàm dòu daãn toâi ñi Heø Nhò hoà Chính nhöõng aån duï loaïi naøy ñaõ laøm cho tö duy caûm giaùc trong thô Xuaân Dieäu trôû neân phong phuù vaø ña daïng Raëng lieãu ñìu hiu ñöùng chòu tang 161 81 162
nhö chuùng toâi ñaõ phaân tích ôû chöông tröôùc. Maët khaùc cuõng Nguyeät caàm laøm cho tính caù theå hoùa vaø söùc gôïi cuûa lôøi thô oâng ñöôïc Sao xuyeân trôøi moäng, mong manh saùng taêng cöôøng. Maët ngaång nhìn cao, vô vaån thu Ñaûo ngöõ cuõng laø moät bieän phaùp Xuaân Dieäu hay söû duïng. Thöïc ra bieän phaùp naøy khoâng phaûi ñeán Xuaân Dieäu YÙ thoaùng môùi coù. Trong thô xöa ngöôøi ta ñaõ bieát tôùi caùch duøng naøy. Cho lieãu ngöôøi khoâ, ngoïc maét phai Chaúng haïn ôû thô Hoà Xuaân Höông raát nhieàu loaïi naøy. Ví duï: “Tieáng gaø vaêng vaúng gaùy treân bom” (Töï tình I), “Canh Keû ñi ñaøy khuya vaêng vaúng troáng canh doàn” (Töï tình II), “Muøa heø v.v... haây haåy gioù noàm ñoâng” (Thieáu nöõ), “Trai du goái haïc Treân ñaây laø moät soá ñaëc ñieåm cuûa lôøi thô Xuaân Dieäu. khom khom caät, Gaùi uoán löng ong ngöûa ngöûa loøng” (Ñaùnh Qua nhöõng ñaëc ñieåm naøy chuùng toâi muoán nhaán maïnh tôùi ñu) (xem 104;)... Ñieàu ñaëc bieät ôû Xuaân Dieäu laø oâng thöôøng tö duy thô cuûa oâng treân caáp ñoä ngoân ngöõ, chöù khoâng phaûi ñaûo nhöõng tính ngöõ, ñoäng töø, traïng töø chæ caûm giaùc, caûm thuaàn tuùy nghieân cöùu ngoân ngöõ thô oâng. xuùc leân tröôùc ñeå gaây aán töôïng veà caûm giaùc. Chaúng haïn: Tö duy ngheä thuaät cuûa thô Xuaân Dieäu qua ngoân ngöõ Ñeâm qua möa gioù laïnh luøng trôøi coøn ñöôïc theå hieän roõ ôû “caâu thô”, maø chuùng toâi taùch rieâng Anh ôû, em ñi laïnh leõo ngöôøi ra cho tieän trình baøy döôùi ñaây. Heát ngaøy, heát thaùng 2.2. Caâu thô Huy hoaøng traêng roäng, nguy nga gioù 2.2.1. Caâu thô giöõ moät vò trí quan troïng trong thô. Xanh bieác trôøi cao, baïc ñaát baèng Trong ñôøi soáng haøng ngaøy, ñeå dieãn ñaït cho ngöôøi khaùc Buoàn traêng hieåu, ngöôøi ta phaûi toå chöùc voán töø thaønh caâu, duø laø caâu ñaày Laïnh leõo chaân qua ñeå buïi môø ñuû hay caâu ruùt goïn. Trong thô khi coù yù thô, hình töôïng thô Thôø thaãn caây ña treân beán cuõ nhaø thô phaûi dieãn ñaït qua caâu thô. Khi vieát neân moät caâu thô, nhaø thô xaùc laäp moät khaû naêng “dieãn ñaït”. Do vaäy ôû Ñeâm ñeâm nhö nhôù chò ñoø xöa moãi thôøi ñaïi, ôû moãi nhaø thô ñeàu coù nhöõng loaïi, nhöõng kieåu Buoåi chieàu caâu thô nhaát ñònh, töông öùng vôùi nhöõng khaû naêng “dieãn ñaït” nhaát ñònh. Xaùc laäp loaïi hình caâu thô cuûa moät thôøi ñaïi, Long lanh tieáng soûi, vang vang haän 163 82 164