thuật tư tưởng: phần 2

Chương VI<br /> LÝ LUẬN CỦA TÌNH CẢM VÀ THỊ<br /> DỤC<br /> <br /> Như ta đã thấy trước đây, đời sống tình cảm có trước đời sống lý<br /> trí. Người ta chịu ảnh hưởng tình cảm trước hết. Ngày nào mình sống<br /> dưới quyền của Lý Trí… đó là ngày mà mình tiến lên khỏi cái mực của<br /> đời sống theo thiên tính của loài vật.<br /> <br /> Những kẻ còn sống dưới quyền của thị dục… nếu họ sớm dùng<br /> đến lý luận… thường là để thỏa mãn thị dục của họ hơn là để tìm<br /> chân lý.<br /> <br /> Sống theo thị dục đành là một việc mà bất kỳ là ai cũng đều bị ảnh<br /> hưởng ít nhiều… nhưng nếu chỉ biết sống theo thị dục mà thôi, thì<br /> người ta ắt không bao giờ thấy khổ.<br /> <br /> Khái niệm “khổ” là do sự tranh chấp giữa Tình và Lý nơi lòng ta<br /> mà thôi. Con thú chỉ biết sống thỏa mãn thị dục nó, rồi thôi. Con<br /> người trái lại, còn có Lương Tâm biết phân biệt phải quấy… nó giày<br /> vò, xéo xắt không để cho ta yên mà an hưởng cái thú vui của xác thịt.<br /> Thế là con người phải tìm ngay một phương thế để gạt gẫm lương<br /> tâm mình. Họ đem Lý Luận để phụng sự cho Thị Dục, hay nói theo<br /> nhà luân lý học, học “hợp lý hóa tình dục”.<br /> <br />  <br /> Cái lối luận của Lý Trí và cái lối luận của Thị Dục khác nhau rất<br /> xa. Ta cần phải biết phân biệt cho thật rõ ràng chỗ dị đồng của nó mới<br /> mong nhận được trong khi ta suy nghĩ… lúc nào là lúc ta suy nghĩ<br /> theo Lý và lúc nào là lúc ta suy nghĩ theo Tình. Tuy cái lối luận theo<br /> thị dục là lối luận đầu tiên của loài người, người ta chỉ nghiên cứu và<br /> bàn bạc đến nó mới trong vòng mấy mươi năm gần đây thôi.<br /> <br /> <br /> A. Chỗ phân biệt giữa hai lối luận<br /> <br /> Lý và Tình:<br /> <br /> W. James trong quyển “La Volonté de Croine” chỉ cái lối luận của<br /> người tín ngưỡng[32] như vầy:<br /> <br /> “Việc phải xảy ra như thế này mới được. Tôi muốn cho nó phải<br /> xảy ra như vậy. Thế thì nó phải như vầy… như vy…”<br /> <br /> Ta hãy thử lấy một ví dụ:<br /> <br /> Như thời quân Đồng Minh và quân Trục đang đánh với nhau.<br /> Những kẻ không vì quyền lợi, cũng không vì cảm tình muốn phe nào<br /> thắng hay phe nào bại, sẽ dùng lý luận như thế này: Có nhiều tin tức<br /> các nơi đưa đến, nói rằng Đồng Minh thắng, họ bèn nhân đó mà kết<br /> luận Đồng Minh sẽ thắng được. Đó là họ dùng phép qui nạp của khoa<br /> <br /> học để lý luận. Lối luận này là lối luận của Lý Trí: Kết luận đi theo sau<br /> những tài liệu lượm lặt đó đây. Trái lại, những kẻ vì quyền lợi hoặc vì<br /> thiện cảm với Đồng Minh, muốn cho phe Đồng Minh thắng sẽ luận<br /> cách khác: Trong mớ tin tức, họ tìm cái nào hạp với lòng ao ước của<br /> họ thì họ tin liền, không cần đòi hỏi bằng cứ gì cả. Trái lại, những tin<br /> tức nào không hạp với ý nguyện của họ là họ gác qua một bên, hoặc<br /> không để ý đến, hoặc tìm đủ lý để ngờ vực nó. Chọn lựa xong rồi, họ<br /> giữ lại toàn những tin nào có thể kết luận rằng Đồng Minh thắng mà<br /> thôi. Đó là lối luận của Tình Cảm: Kết luận đã đặt sẵn, trước khi đi<br /> săn tìm bằng cứ.<br /> <br /> Hai lối luận trên đây cách luận đều giống nhau: Cả hai đều vịn<br /> theo những bằng cớ là tin tức các nơi đưa đến để qui nạp sự thắng<br /> trận của Đồng Minh. Nhưng sở dĩ nó không giống nhau là vì lối luận<br /> của Lý Trí thì vô tư: Người luận không có sẵn trước cái lòng ao ước<br /> cho bên nào thắng bên nào bại cả. Họ chỉ bình tâm quan sát và kiếm<br /> tài liệu, để tìm một kết luận đúng đắn công bình. Cho nên trong khi<br /> họ tìm tài liệu tin tức, họ chưa biết kết luận sẽ như thế nào. Tùy theo<br /> tin tức, nếu đòn cân thắng lợi ngả về bên nào, thì họ sẽ kết luận cho<br /> bên đó sẽ thắng.<br /> <br /> Trái lại, lối kết luận của Tình Cảm thì hữu ý thiên vị: Người luận<br /> trước khi đi tìm tài liệu tin tức, trước cái lòng ao ước cho bên phe<br /> mình thắng. Bởi vậy họ không đủ can đảm nhìn nhận những tin tức<br /> nào có thể làm hại cái lòng ao ước ấy của họ. Tuy cũng đi tìm tài liệu,<br /> nhưng họ chỉ đi tìm những tài liệu nào có thể chứng minh cái lòng ao<br /> ước của họ kia là đúng với sự thật mà thôi.<br /> <br /> Hay nói một cách khác: “Luận theo Lý Trí là luận để tìm sự thật;<br /> còn luận theo Tình Cảm là luận để chứng minh cái điều mình ao ước<br /> hay tín ngưỡng, không đếm xỉa gì đến sự thật nữa cả.”<br /> <br />  <br /> Ông thầy thuốc khi xem bệnh dùng lối luận của Lý Trí để tìm<br /> nguyên nhân của chứng bệnh. Nhân những chứng hiện ra, ông tìm coi<br /> bệnh ấy có thể sắp vào loại nào và chiếu theo nguyên lý ấy, ông tìm<br /> những kết quả của nó sẽ phải đến đây, một cách thản nhiên vô tư.<br /> Trái lại, bà mẹ bên giường bệnh của đứa con yêu quý, thuần dùng lối<br /> luận của Tình Cảm. Bà tưởng tượng con bà mạnh hay không thể<br /> mạnh được, mà không cần nghĩ gì đến thực sự cả. Mỗi một cái chứng<br /> gì hiện ra là một triệu chứng bệnh tử hay bệnh nguy… Ai nói con bà sẽ<br /> mạnh, bà mừng rỡ và cám ơn; ai bảo con bà sắp nguy, bà buồn bã và<br /> oán ghét. Những y sĩ có danh cứu người rất tài, đến khi chữa bệnh<br /> cho người thân thì lại lúng túng vụng về, cũng vì lẽ ấy: Bệnh tình cảm<br /> làm mờ óc phán đoán.<br /> <br /> Felicien Chayllaye đại khái bảo: “Người đang bị Dục Vọng chi<br /> phối tâm hồn, không bao giờ chịu lý luận gì cả. Nếu họ lý luận là để<br /> tìm một kết luận thỏa ý vừa lòng họ thôi; kết luận ấy họ đã có sẵn<br /> trước khi họ lý luận”[33]. Nếu họ nhận thấy cái luận của họ không<br /> vững vàng, họ bèn đổi cách luận đi, chớ không chịu đổi ý định, ví như<br /> người luận là anh thích rượu. Anh sẽ luận:<br /> <br /> Ở đời, phải mạnh mẽ, (đại tiền đề).<br /> Mà rượu, làm cho ta mạnh (tiểu tiền đề).<br /> Vậy, ta phải uống rượu. (kết luận)<br /> <br /> Có kẻ cắt nghĩa sự lầm lạc của câu tiểu tiền đề, thì anh lại bèn đổi<br /> nó đi, và luận lại cách khác:<br /> <br /> Ở đời, cốt yếu là phải vui vẻ;<br /> Vậy, ta phải uống rượu. (kết luận)<br /> <br />  <br /> Ở đây, kết luận vẫn không thay đổi, vì đó là chỗ ao ước ưa thích<br /> của anh. Anh đổi nguyên tắc, nhưng kết luận ấy, anh cố giữ không cho<br /> thay đổi.<br /> <br /> Tôi còn nhớ một thi sĩ kia, muốn biện hộ cho sự thích rượu của<br /> mình, làm bài thơ say, vô đầu có câu:<br /> <br /> Nhãn khám nhơn tận túy<br /> Hà nhẫn độc vi tính<br /> (nghĩa là: Mắt thấy thiên hạ đều say cả. Một mình ta nỡ nào lại<br /> tỉnh).<br /> <br /> <br /> Cái kết luận tiên thiên này, có khi không phải là một dục vọng, mà<br /> là một thành kiến.<br /> <br /> Liệt Tử có bài ngụ ngôn: “Có người kia làm mất cái búa, nghi cho<br /> đứa con người bên xóm lấy. Bấy giờ anh trông dáng điệu đứa nhỏ<br /> rõ ràng là đứa ăn trộm búa, nhìn từ vẻ mặt, từ hành động mỗi mỗi<br /> cũng rõ là đứa ăn trộm búa. Được vài hôm, người ấy tìm thấy cái<br /> búa bỏ lộn trong khạp cây… Bấy giờ anh ta trông đứa bé từ vẻ mặt,<br /> dáng điệu, cử chỉ không còn thấy một tí nào là giống đứa ăn trộm<br /> búa nữa”.<br /> <br /> <br />