Thực trạng và một số giải pháp khôi phục - phát triển rừng ngập mặn khu vực biển đồng bằng sông Cửu Long

Nguyễn Hoàng Hanh1, Đỗ Quý Mạnh1<br /> Trần Văn Sáng1, Cao Bá Kết1<br /> <br /> TÓM TẮT vực ven biển đồng bằng sông Cửu Long.<br /> Rừng ngập mặn ven biển đồng bằng sông Cửu Từ khóa: Rừng ngập mặn, phát triển rừng,<br /> Long có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc bảo đồng bằng sông Cửu Long<br /> vệ hơn 7 nghìn km đê biển, đê cửa sông ven biển,<br /> bờ bao, bảo vệ cuộc sống và sinh kế của cộng I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> đồng dân cư ven biển. Nghiên cứu này được thực Rừng ngập mặn (RNM) khu vực ĐBSCL là một<br /> hiện nhằm đánh giá hiện trạng rừng ngập mặn ở hệ sinh thái đặc trưng vùng ven biển Việt Nam,<br /> vùng ven biển đồng bằng sông Cửu Long thông là hệ sinh thái chuyển tiếp giữa môi trường nước<br /> qua điều tra rừng trồng, rừng tự nhiên đại diện ngọt và môi trường biển. RNM có tác dụng nhiều<br /> tại các khu vực nghiên cứu. Kết quả điều tra khảo mặt như môi trường, xã hội và giá trị kinh tế,<br /> sát cho thấy: Khu vực đồng bằng sông Cửu Long đặc biệt về phòng hộ đê biển, chống xói lở, cố<br /> có diện tích có rừng ngập mặn là 73.372,04 ha, định đất ven biển, ven sông, hạn chế gió bão,<br /> chiếm 50,5% diện tích rừng ngập mặn cả nước. sóng biển, triều cường và góp phần điều hòa khí<br /> Tại đây trạng thái thực bì là rừng tự nhiên và hậu. Nhiều nguồn lợi từ RNM gồm gỗ và lâm sản<br /> rừng trồng được gây trồng nhiều năm qua ở các ngoài gỗ, nguồn lợi thủy sản, nơi giải trí, du lịch<br /> vùng cửa sông ven biển, bãi bồi đất ngập mặn, sinh thái, thấm lọc sinh học, phòng hộ ven biển,<br /> những nơi ngập triều trung bình, thể nền từ bùn đặc biệt bảo vệ đê biển, cố định đất, tích tụ C và<br /> đến sét, độ lún từ 20-40cm, các loài cây được gây hấp thụ CO2. Việc nghiên cứu nắm vững các đặc<br /> trồng chủ yếu bao gồm: Đước đôi (Rhizophora api- điểm về RNM, lập địa ngập mặn và các yếu tố<br /> culata), Mắm biển (Avicennia marina), Bần chua cấu thành, đặc biệt các giải pháp khôi phục và<br /> (Sonneratia caseolaris), Dừa nước (Nypa fruticans) phát triển RNM trong bối cảnh biến đổi khí hậu<br /> và Mắm đen (Avicennia officinalis)... Thực trạng (BĐKH) và nước biển dâng trở nên cấp bách.<br /> xói lở, bồi tụ, suy giảm rừng ngập mặn diễn ra Những năm gần đây, nhiều tác động tiêu cực<br /> phứcc tạp tại khu vực này. Nghiên cứu cũng tổng từ tự nhiên và con người đã ảnh hưởng nghiêm<br /> kết, đánh giá một số giải pháp về trồng rừng đã trọng đến rừng ngập mặn ở Việt Nam, cụ thể khu<br /> được áp dụng có hiệu quả trong thời gian qua. vực ven biển đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL).<br /> Kết quả nghiên cứu nhằm đề xuất một số giải Thực trạng xói lở, bồi tụ, suy giảm rừng ngập mặn<br /> pháp khôi phục và phát triển rừng ngập mặn khu diễn biến phức tạp. Nhiều năm qua, Đảng và Nhà<br /> nước đã có nhiều chính sách về phát triển bền<br /> 1<br /> Viện Sinh thái và Bảo vệ công trình vững ĐBSCL, trong đó trồng rừng ngập mặn là<br /> 54<br /> một giải pháp quan trọng để thích ứng với BĐKH, Sử dụng máy định vị vệ tinh GPS, GIS để xác<br /> góp phần phát triển bền vững ĐBSCL. Trong thời định tọa độ các ô tiêu chuẩn, tọa độ các khu vực<br /> gian qua, việc trồng rừng ngập mặn tại ĐBSCL đã có thực vật rừng ngập mặn;<br /> được thể chế hoá tại nhiều văn bản như: Quyết Sử dụng máy toàn đạc TOPCON có độ chính<br /> định số 57/QĐ-TTg ngày 09/01/2012 của Thủ xác góc m = ±1, độ chính xác đo cạnh ms<br /> tướng Chính phủ về việc Phê duyệt Kế hoạch =2mm + 2ppm để khảo sát địa hình;<br /> bảo vệ và phát triển rừng giai đoạn 2011 - 2020; Sử dụng các thiết bị đo sóng và dòng chảy<br /> Quyết định số 120/QĐ-TTg ngày 22/01/2015 của vùng nước nông chuyên dụng (TWR-2050 của<br /> Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt đề án bảo hãng RBR kết hợp với máy AWH-USB hãng ALEC<br /> vệ và phát triển rừng ven biển ứng phó với biến hoặc các máy có tính năng tương tự); sử dụng<br /> đổi khí hậu giai đoạn 2015-2020; Nghị quyết số máy đo chất lượng nước đa chỉ tiêu xác định hàm<br /> 120/NQ-CP ngày 17/11/2017 của Chính phủ về lượng phù sa.<br /> phát triển bền vững ĐBSCL thích ứng với biến Phương pháp thống kê, xử lý số liệu: Số liệu<br /> đổi khí hậu, trong đó vấn đề đầu tư trồng mới và được thống kê và xử lý bằng phần mềm Excel.<br /> phục hồi rừng ngập mặn là một trong những vấn<br /> đề được ưu tiên của Nghị quyết. III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN<br /> 1. Tổng quan về rừng ngập mặn đồng bằng sông<br /> II. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Cửu Long<br /> Phương pháp thu thập tài liệu thứ cấp: Thu Hiện trạng rừng ngập mặn:<br /> thập và kế thừa tư liệu, tài liệu, bản đồ, kết quả Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và PTNT<br /> điều tra, kết quả nghiên cứu đã có, liên quan về ngày 03/4/2018 về công bố hiện trạng rừng toàn<br /> hiện trạng RNM tại ĐBSCL. Các tài liệu, công quốc năm 2017, cả nước có 145.348,82 ha RNM.<br /> trình nghiên cứu liên quan đến đặc điểm rừng Trong quá trình điều tra, khảo sát và đánh giá<br /> ngập mặn, đất ngập mặn, giải pháp phục hồi và thực trạng RNM ven biển đồng bằng sông Cửu<br /> phát triển rừng ngập mặn ven biển. Long, Viện Sinh thái và Bảo vệ công trình (WIP)<br /> Phương pháp chuyên gia: Phỏng vấn kinh đã tổng hợp hiện trạng diện tích RNM tại khu vực<br /> nghiệm và kiến thức của nhóm chuyên gia liên đồng bằng sông Cửu Long có 73.281,6 ha, chiếm<br /> ngành về lĩnh vực lâm nghiệp, thủy lợi, môi 50,4% diện tích RNM cả nước. Đây là khu vực có<br /> trường… Phương pháp này được thực hiện thông diện tích RNM lớn nhất toàn quốc năm 2017.<br /> qua các buổi hội thảo, tham vấn ý kiến của chuyên Căn cứ vào đặc điểm địa hình và chế độ thủy,<br /> gia trong các lĩnh vực liên quan. hải văn vùng ĐBSCL rừng ngập mặn được phân<br /> Phương pháp GIS: Sử dụng kỹ thuật viễn thám, bố và gây trồng trên 3 khu vực:<br /> ứng dụng các phầm mềm như Arcview, MapInfo, Khu vực 1: Từ cửa Soài Rạp, Tiền Giang đến<br /> ArcInfo... được sử dụng để hỗ trợ trong nghiên cửa Mỹ Thanh, Sóc Trăng có địa hình tương đối<br /> cứu. Đặc biệt Công nghệ GIS sẽ được sử dụng để bằng phẳng, bị chia cắt bới các cửa sông lớn đổ<br /> xây dựng cơ sở dữ liệu liên quan đến hiện trạng ra biển. Khu vực này chịu ảnh hưởng chế độ triều<br /> rừng ngập mặn, xói lở bờ biển khu vực nghiên biển Đông và chế độ thủy văn của sông Mekong.<br /> cứu phục vụ công tác quản lý, khai thác và bảo vệ Tại khu vực này có một số quần xã cây ngập mặn<br /> bờ biển ở ĐBSCL. điển hình là: Quần xã: Bần chua (Sonneratia caseo-<br /> Phương pháp điều tra thực địa: laris) - Dừa nước (Nipa frutican); Quần xã: Mắm<br /> Phỏng vấn lấy ý kiến của người dân và các cấp trắng (Avicennia alba) - Đước đôi (Rhizophora api-<br /> chính quyền địa phương, điều tra nhanh nông culata); Quần thể rừng trồng thuần loài: Bần chua<br /> thôn (RRA) để thu thập các số liệu hiện trạng và (Sonneratia caseolaris), Mắm trắng (Avicennia alba),<br /> trước kia về thảm thực vật, đường bờ, về tập quán Đước đôi (Rhizophora apiculata). Ngoài ra còn có<br /> khai thác thủy sản, mùa vụ, kinh nghiệm trồng một số quần xã Mắm quăn (Avicennia lanata) -<br /> cây ở địa phương; Bần ổi (Sonneratia ovata) - Dà quánh (Ceriops de-<br /> Điều tra, khảo sát bổ sung điều kiện tự nhiên, candra) mọc dải rác sau dải cây tiên phong. Các<br /> điều tra hiện trạng thảm thực vật rừng theo tuyến quần xã RNM trồng như Mắm biển + Đước đôi,<br /> và OTC điển hình, tạm thời; Mắm biển, Bần chua...<br /> 55<br />  Khu vực 2: Từ cửa Mỹ Thanh, Sóc Trăng đến rừng ngập mặn ở ĐBSCL, đã có nhiều đề tài, dự<br /> mũi Cà Mau có địa hình tương đối bằng phẳng, án được thực hiện nhằm góp phần phục hồi diện<br /> chế độ thủy hải văn chịu ảnh hưởng bởi chế độ tích rừng ngập mặn để bảo vệ bờ biển, đê biển ở<br /> bán nhật triều không đều của biển Đông có một ĐBSCL. Có rất nhiều biện pháp được áp dụng ở<br /> số quần xã, quần thể cây ngập mặn điển hình ĐBSCL nhưng có thể kể đến các giải pháp mềm<br /> là: Quần thể Mắm trắng (Avicennia alba). Quần thân thiện với môi trường được Viện Sinh thái và<br /> xã Mắm trắng (Avicennia alba) - Đước đôi (Rhizo- Bảo vệ công trình (WIP) và Tổ chức hợp tác Đức<br /> phora apiculata). Quần thể Mắm đen (Avicennia of- (GIZ) tiến hành nhiều thử nghiệm độc lập ở các<br /> ficinalis). Quần xã Đước đôi (Rhizophora apiculata) vị trí bờ biển bị xói lở, bằng cách làm hàng rào<br /> - Vẹt khang (Bruguiera parvifora). Ngoài ra còn có bằng cọc tre nhằm giảm sóng, giảm dòng chảy và<br /> rừng trồng Đước đôi. gây bồi tạo bãi, sau đó mới tiến hành trồng cây đã<br /> Khu vực 3: Từ mũi Cà Mau đến mũi Hà Tiên, thành công ở một số vị trí. (Hình 1, 2).<br /> Kiên Giang có địa hình dốc, chế độ thủy hải văn Hình 1. Hàng rào cọc tre do tổ chức GIZ thực hiện<br /> chịu ảnh hưởng bởi chế độ nhật triều của biển Tây<br /> với một số quần thể cây ngập mặn điển hình là:<br /> Quần thể Mắm trắng (Avicennia alba), Đước đôi<br /> (Rhizophora apiculata), Giá (Excoecaria agallocha<br /> L.). Một số quần xã rừng trồng như Mắm trắng +<br /> Đước đôi, Mắm trắng trồng thuần loài...<br /> Như vậy, hiện trạng RNM khu vực ven biển<br /> ĐBSCL có diện tích lớn nhất so với các khu vực<br /> ven biển khác như đồng bằng sông Hồng, khu vực<br /> Bắc Trung bộ, Nam Trung bộ. Đặc trưng các quần<br /> xã, quần thể đa dạng về loài thực vật, phân bố đa<br /> dạng ở vùng bãi bồi, cửa sông và ven biển. Diện<br /> tích đất ngập mặn quy hoạch cho trồng RNM trên ở Bạc Liêu<br /> 10.000 ha. Đây là diện tích đất tiềm năng để lựa Hình 2. Tường mềm do WIP tư vấn được thực hiện<br /> chọn các giải pháp khôi phục và phát triển RNM<br /> tại khu vực này.<br /> Nguyên nhân suy giảm rừng ngập mặn:<br /> Rừng ngập mặn khu vực ĐBSCL có diện tích<br /> lớn nhất cả nước, tuy nhiên một số năm qua, RNM<br /> khu vực ven biển ĐBSCL đã và đang bị suy giảm<br /> về diện tích cũng như chất lượng. Tổng hợp các<br /> kết quả nghiên cứu của Viện Sinh thái và Bảo vệ<br /> công trình cho thấy, nguyên nhân làm suy giảm<br /> rừng ngập mặn là do các yếu tố tự nhiên (sóng,<br /> gió, bão...) và yếu tố con người (các hoạt động xây<br /> dựng, khai thác, nuôi trồng thủy sản...). Trong<br /> đó, yếu tố con người là nguyên nhân chính làm<br /> suy giảm rừng ngập mặn. Một số nguyên nhân có ở Nhà Mát - Bạc Liêu<br /> thể kể đến suy giảm: Rừng ngập mặn do chuyển Tuy nhiên, hàng rào chữ T của tổ chức GIZ<br /> đổi mục đích sử dụng đất ngập mặn; rừng ngập chưa cho thấy hiệu quả như tường mềm của Viện<br /> mặn do xói lở; rừng ngập mặn do khai thác trái Sinh thái và Bảo vệ công trình, do bề rộng hàng<br /> phép; rừng ngập mặn do hoạt động xây dựng của rào nhỏ dẫn đến hiệu quả giảm sóng, gây bồi<br /> con người. không cao và các đơn nguyên chữ T không liền<br /> 2. Thực trạng ứng dụng các giải pháp khôi phục và mạch dẫn đến các rãnh thoát nước xuất hiện trên<br /> phát triển rừng ngập mặn tại ĐBSCL bề mặt bãi. Do đó, tường mềm có khả năng áp<br /> Trước thực trạng xói lở bờ biển và suy giảm dụng rộng rãi hơn so với hàng rào chữ T.<br /> 56<br />  Tại Sóc Trăng Bảng 1. Đánh giá các loại giải pháp trồng rừng đã áp dụng ở ĐBSCL<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Tại Kiên Giang<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Hình 3. Một số hình ảnh rừng<br /> ngập mặn do WIP phục hồi thành<br /> công ở ĐBSCL<br /> Theo đánh giá của Viện Sinh<br /> thái và Bảo vệ công trình, những<br /> vị trí bãi bồi đã có thể nền ổn<br /> định, có thể áp dụng giải pháp<br /> tường mềm giảm sóng để trồng<br /> cây ngập mặn. Ở những vị trí<br /> bãi bồi chưa ổn định và cường<br /> độ sóng không quá lớn, có thể<br /> áp dụng giải pháp tường mềm<br /> giảm sóng, gây bồi và trồng cây<br /> ngập mặn sau khi thể nền đã<br /> cố kết.<br /> 3. Đánh giá hiệu quả của một<br /> số giải pháp sinh học phát triển<br /> rừng ngập mặn tại ĐBSCL IV. Đề xuất một số giải pháp và Bảo vệ công trình đề xuất<br /> các giải pháp trồng rừng phù<br /> Qua quá trình thử nghiệm và trồng rừng phù hợp với các<br /> hợp với các điều kiện lập địa ở<br /> nghiên cứu các giải pháp phục điều kiện lập địa ở ĐBSCL ĐBSCL như sau (Bảng 2).<br /> hồi và phát triển RNM một số Từ những nghiên cứu về<br /> năm qua. Viện Sinh thái và Bảo hiện trạng RNM, nguyên nhân<br /> vệ công trình đánh giá hiệu quả gây suy giảm RNM và đánh giá V. Kết luận và kiến nghị<br /> của một số loại giải pháp hỗ trợ các giải pháp đã áp dụng trong Từ các đề tài, dự án đã triển<br /> trong khôi phục và phát triển việc khôi phục và phát triển khai thành công nhiều năm qua<br /> RNM (Bảng 1). RNM ở ĐBSCL, Viện Sinh thái tại khu vực ĐBSCL, Viện Sinh<br /> 57<br />  Bảng 2. Đề xuất giải pháp trồng rừng phù hợp với các điều kiện thái và Bảo vệ công trình có<br /> lập địa ở ĐBSCL một số kết luận như sau:<br /> 1. Nghiên cứu hiện trạng<br /> RNM vùng ven biển ĐBSCL là<br /> cơ sở để đánh giá, lựa chọn giải<br /> pháp sinh học phục hồi RNM<br /> phù hợp với khu vực nghiên<br /> cứu, trong đó lựa chọn loài<br /> Đước đôi, Mắm biển, Mắm đen,<br /> Bần chua... là những loài cây<br /> phù hợp với đặc điểm lập địa<br /> khu vực.<br /> 2. Xác định được một số<br /> nguyên nhân suy giảm RNM tại<br /> ĐBSCL trong đó do con người<br /> chuyển đổi mục đích sử dụng<br /> rừng sang NTTS kết hợp với<br /> vấn đề sạt lở ven biển, ven<br /> sông là cơ sở thực tiễn để xây<br /> dựng giải pháp về kỹ thuật<br /> lâm sinh, thủy lợi, cơ chế chính<br /> sách trong khôi phục và phát<br /> triển RNM;<br /> 3. Giải pháp mềm (tường<br /> mềm giảm sóng, gây bồi) hỗ<br /> trợ hữu hiệu cho giải pháp phát<br /> triển RNM tại các vị trí xói lở<br /> bờ biển ĐBSCL. Là giải pháp có<br /> khả năng gây bồi tốt (30-40 cm/<br /> năm), điều kiện áp dụng phù<br /> hợp, hiệu quả kinh tế tốt do giá<br /> thành xây dựng thấp (5-10 triệu<br /> đồng/m). Là giải pháp sinh học<br /> thân thiện với môi trường.<br /> 4. Đề xuất được một số giải<br /> pháp trồng rừng ngập mặn phù<br /> hợp với đặc điểm lập địa (thuận<br /> lợi, khó khăn, rất khó khăn và<br /> đặc biệt khó khăn).<br /> Từ những nghiên cứu về<br /> các giải pháp khôi phục và phát<br /> triển RNM ven biển đồng bằng<br /> sông Cửu Long, Viện Sinh thái<br /> và Bảo vệ công trình có một số<br /> kiến nghị như sau:<br /> Cần tiến hành nghiên cứu<br /> đầy đủ các dữ liệu đầu vào để<br /> đảm bảo việc thiết kế trồng<br /> rừng thích ứng với các biến<br /> 58<br />  tỉnh Bạc Liêu (2015), Bài học kinh nghiệm về kết<br /> hợp công tác khôi phục rừng ngập mặn và chắn<br /> sóng để kiểm soát xói lở bờ biển trên địa bàn tỉnh<br /> Bạc Liêu.<br /> 4. Viện Sinh thái và Bảo vệ công trình (2015).<br /> Nghiên cứu nguyên nhân làm suy giảm rừng<br /> ngập mặn và các giải pháp công nghệ trồng cây<br /> ngập mặn tại vùng bãi xói lở ở các tỉnh ven biển<br /> đồng bằng sông Cửu Long.<br /> 5. Viện Sinh thái và Bảo vệ công trình (2017).<br /> Báo cáo các giải pháp kỹ thuật bảo vệ bờ biển.<br /> 6. Viện Sinh thái và Bảo vệ công trình (2017).<br /> Đánh giá hiệu quả giảm sóng, giảm dòng chảy<br /> ven bờ, ổn định bãi của các dạng tường mềm đã<br /> được xây dựng tại Bạc Liêu.<br /> <br /> CURENT STATUS AND SOME SOLUTIONS FOR RESTORA-<br /> TION AND DEVELOPMENT OF MANGROVES PROTECTING<br /> SEA DYKES AND COASTAL AREA IN THE MEKONG DELTA<br /> Nguyen Hoang Hanh, Do Quy Manh<br /> Tran Van Sang, Cao Ba Ket<br /> <br /> động của điều kiện tự nhiên và tập quán cư dân<br /> bản địa. Summary<br /> Hình thức gây bồi và trồng rừng lấn biển: Nên Mangrove forests in Mekong Delta play an im-<br /> thực hiện theo hình thức lấn dần từng bước theo portant role in protecting over 7,000 km of sea<br /> từng giai đoạn, trình tự từ trong ra ngoài. dykes, coastal estuaries, shores and protecting<br /> Giải pháp công trình giảm sóng gây bồi: Cần the life and livelihoods of the coastal communi-<br /> nghiên cứu các vật liệu, kết cấu thay thế tường ties. This study conducted to assess the status of<br /> mềm để đảm bảo thích ứng với điều kiện sóng, mangrove forests in Mekong Delta through sur-<br /> sinh vật gây hại. veys of representative standard in planting and<br /> Phải quan tâm đúng mức đến kỹ thuật trồng nature mangroves. The results show that Cuu<br /> và chăm sóc cây ngập mặn. Bên cạnh đó, công Long have 73.372,04 hectares of mangrove for-<br /> tác quản lý và tuyên truyền nâng cao ý thức của ests. Here the vegetation status is planted forest,<br /> người dân trong việc bảo vệ rừng cũng rất quan which has been planted for many years in coastal<br /> trọng. estuaries, salty mudflats, medium inundated ar-<br /> Quy hoạch tổng thể các khu vực có thể trồng eas, from mud to clay, settlement from 20-40cm<br /> được rừng ngập mặn, khu vực trồng rừng ngập The main plant species include: Rhizophora api-<br /> mặn cần công trình hỗ trợ và khu vực không thể culata, Avicennia marina, Sonneratia caseolaris,<br /> trồng được rừng ngập mặn. Nypa fruticans and Avicennia officinali,... The<br /> situation of erosion, accretion, mangrove decline<br /> is very complex in this area. The study also re-<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO viewed and evaluated some solutions on affores-<br /> 1. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn<br /> tation that have been applied effectively in the<br /> (2018). Quyết định số 1187/QĐ-BNN-TCLN ngày<br /> past. The results of this research are propose<br /> 03/4/2018 về việc công bố hiện trạng rừng toàn<br /> some solutions to restore and develop mangroves<br /> quốc năm 2017.<br /> in the coastal area of the Mekong Delta.<br /> 2. GIZ (2013). Bảo vệ bờ biển ở Đồng Bằng<br /> Key words: mangrove forests, development<br /> Sông Cửu Long.<br /> fores, Mekong Delta<br /> 3. Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn<br /> 59<br />