Tiểu luận: Học thuyết hình thái kinh tế xã hội với việc nhận thức tính tất yếu của con đường lựa chọn xã hội chủ nghĩa vào Việt Nam

Chia sẻ: Nguyên Khê | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:29

Thêm vào BST

Báo xấu

166
lượt xem 41
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiểu luận với đề tài "Học thuyết hình thái kinh tế xã hội với việc nhận thức tính tất yếu của con đường lựa chọn xã hội chủ nghĩa vào Việt Nam" trình bày nội dung sau: hình thái kinh tế xã hội Mác- Lê nin, vận dụng học thuyết hình thái kinh tế xã hội vào sự nghiệp công nghiệp hoá hiện đại hóa đất nước.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tiểu luận: Học thuyết hình thái kinh tế xã hội với việc nhận thức tính tất yếu của con đường lựa chọn xã hội chủ nghĩa vào Việt Nam

LỜI NÓI ĐẦU Trong gần 10 năm trở lại đây, nền kinh tế nước ta có sự thay đổi và đạt được nhiều thành tựu to lớn. Để đạt được những thành tựu ấy chúng ta không thể quên được bước ngoặt lịch sử trong cơ chế chuyển đổi nền kinh tế đất nước, mà cột mốc của nó là Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (1986 đã làm thay đổi bộ mặt kinh tế Nhà nước). Đối với nước ta, từ một nền kinh tế tiểu nông, muốn thoát khỏi nghèo nàn lạc hậu và nhanh chóng đạt đến trình độ của nước phát triển thì tất yêú phải đổi mới. Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII của Đảng đã khẳng định: Xây dựng nước ta thành một nước công nghiệp có cơ sở v ật ch ất kỹ thuật hiện đại, cơ cấu kinh tế hợp lý, quan hệ sản xuất tiến bộ, phù hợp với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng s ản xuất, đ ời s ống v ật chất và tinh thần cao, quốc phòng an ninh vững chắc, dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng văn minh. Mục tiêu đó là s ự c ụ th ể hoá h ọc thuyết Mác về hình thái kinh tế - xã hội và hoàn c ảnh c ụ th ể c ủa xã h ội Việt Nam. Nó cũng là mục tiêu công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở nước ta. Đề tài: Học thuyết hình thái kinh tế xã hội với việc nh ận thức tính tất yếu của con đường lựa chọn xã hội chủ nghĩa vào Việt Nam là một nội dung phức tạp và rộng. Do trình độ hạn hẹp và có h ạn trong một bài tiểu luận nên em không tránh khỏi những khiếm khuy ết trong việc nghiên cứu. Em rất mong được sự góp ý c ủa th ầy giáo, cô giáo để bài viết này của em được hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn ! 1
I. HÌNH THÁI KINH TẾ XÃ HỘI MÁC- LÊ NIN. Mọi người đều biết trong lịch sử tư tưởng nhân loại trước Mác đã có không ít cách tiếp cận, khi nghiên cứu lịch sử phát triển của xã hội. Xuất phát từ những nhận thức khác nhau, với những ý tưởng khác nhau mà có sự phan chia lịch sử tiến hoá của xã hội theo nh ững cách khác nhau. Chẳng hạn như nhà triết học duy tâm Hê - ghen (1770 - 1831) phân chia lịch sử xã hội loài người thành ba thời kỳ chủ yếu: th ời kỳ phương Đông, thời kỳ cổ đại, thời kỳ Gree - ma - ni. Nhà xã hội chủ nghĩa không tưởng Pháp Phu- ri-ê (1772-1837) chia lịch sử xã hội thành bốn giai đoạn: giai đoạn mông muội, giai đoạn dã man, giai đoạn gia trưởng, giai đoạn văn minh. Mọi người cũng đã quen với những khái niệm thời đại đồ đá, th ời đại đồ đồng, thời đại cối xay gió, thời đại máy h ơi nước. . . và g ần đây là các nền văn minh: văn minh nông nghiệp, văn minh công nghiệp, văn minh hậu công nghiệp. Mỗi cách tiếp cận trên có những điểm hợp lý nhất định và do đó đều có ý nghĩa nhất định, nhưng chưa nói lên bản ch ất sự phát tri ển c ủa xã hội theo một cách toàn diện tổng thể mà do đó có những hạn chế. Dựa trên những kết quả nghiên cứu lý luận và tổng thể quá trình lịch sử, các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác đã vận dụng phép biện ch ứng duy vật để nghiên cứu lịch sử xã hội, đưa ra quan điểm duy vật về lịch sử và đã hình thành nên học thuyết về “hình thái kinh tế xã hội”. Hình thái kinh tế xã hội là một khái niệm chủ nghĩa duy vật lịch sử dùng để chỉ xã hội ở từng giai đoạn nhất định. Với một quan h ệ s ản xuất c trưng cho xã hội đó phù hợp với một trình độ nh ất định của lực lượng sản xuất và một kiến trúc thượng tầng tương ứng được xây dựng trên những quan hệ sản xuất ấy. 2
Lý luận về hình thái kinh tế xã hội nghiên cứu lịch sử xã hội trên cơ sở xem xét cả lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, cả cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. Tức toàn bộ các yếu tố cấu thành b ộ m ặt của thời đại: chính trị, kinh tế, văn hoá, xã h ội, khoa h ọc, k ỹ thuật. . . Do đó, nó cắt nghĩa xã hội được sáng tỏ hơn, toàn diện hơn, chỉ ra cả bản chất và quá trình phát triển của xã hội. Học thuyết hình thái kinh t ế xã hội mới với tư cách là “Hòn đá tảng” của xã hội học Mác xít nói chung cho phép chúng ta hình dung quá trình phát triển của lịch sử là m ột quá trình tự nhiên. Loài người đã trải qua năm hình thái kinh t ế: xã h ội cộng sản nguyên thuỷ, chiếm hữu nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa và ngày nay đang quá độ lên hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa. Hình thái kinh tế xã hội có tính lịch sử, có sự ra đời phát triển và diệt vong. Chế độ xã hội lạc hậu sẽ mất đi, ch ế độ xã h ội m ới cao h ơn sẽ thay thế. Đó là khi phương thức sản xuất cũ đã tr ở nên l ỗi th ời, ho ặc khủng hoảng do mâu thuẫn của quan hệ sản xuất với lực lượng sản xuất quá hơn không thể phù hợp thì phương thức sản xuất này s ẽ b ị di ệt vong và xuất hiện một phương thức sản xuất mới toàn diện hơn, có quan hệ sản xuất phù hợp với lực lượng sản xuất. Như vậy, bản chất của sự thay thế trên là phụ thuộc vào mối quan hệ biện chứng giữa quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất. Để hiểu rõ về mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan h ệ s ản xuất chúng ta phải nắm bắt được thế nào là quan hệ s ản xuất và l ực lượng sản xuất. 1) Lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Lực lượng sản xuất là mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, là biểu hiện trình độ chinh phục tự nhiên của con người trong từng giai đoạn lịch sử nhất định. Lịch sử sản xuất là một thể thống nhất hữu cơ giữa tư liệu sản xuất (quan hệ nhất là công cụ lao động) với người lao 3
động với kinh nghiệm và kỹ năng lao động ngh ề nghiệp. Lực l ượng s ản xuất đóng vai trò quyết định phương thức sản xuất. Quan hệ sản xuất là quan hệ giữa người với người trong sản xuất vật chất thể hiện ở quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất, quan h ệ tổ chức quản lý trao đổi hoạt động với nhau và quan hệ phân ph ối sản phẩm. Trong quan hệ sản xuất quan hệ sở hữu về tư liệu sản xuất giữ vị trí quyết định các quan hệ khác. Quan hệ sản xuất do con người tạo ra song nó được hình thành một cách khách quan không phụ thuộc vào yếu tố chủ quan của con người. Quan hệ sản xuất mang tính ổn định tương đối với bản chất xã hội và tính phương pháp đa dạng trong hình thức biểu hiện. Giữa quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất có mối quan hệ biện chứng với nhau biểu hiện ở chỗ: + Xu hướng của sản xuất vật chất là không ngừng biến đổi phát triển. Sự biến đổi đó bao giờ cũng bắt đầu bằng sự biến đổi và phát triển của lực lượng sản xuất mà trước hết là công cụ. + Công cụ lao động phát triển dẫn đến mâu thuẫn gay gắt với quan hệ sản xuất hiện có và xuất hiện ddòi hỏi khách quan, ph ải xoá b ỏ quan hệ sản xuất cũ thay thế bằng quan hệ sản xuất mới. + Quan hệ sản xuất vốn là hình thức phát triển của lực lượng s ản xuất (phù hợp) nhưng do mâu thuẫn của lực lượng sản xuất (đông) với quan hệ sản xuất (ổn định tương đối) quan hệ sản xuất l ạI trở thành xiềng xích kìm hãm sự phát triển của lực lượng sản xuất (không phù hợp ). Phù hợp và không phù hợp là biểu hiện mâu thuẫn biện chứng của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, tức là sự phù h ợp trong mâu thuẫn và bao hàm mâu thuẫn. 4
+ Khi phù hợp cũng như không phù hợp với lực lượng sản xuất , quan hệ sản xuất luôn có tính độc lập tương đối với lực lượng sản xuất th ể hiện trong nội dung sự tác động trở lạI đối với lực lượng s ản xuất, mục đích xã hội của lực lượng sản xuất, xu hướng phát triển của quan h ệ l ợi ích. Từ đó hình thành những yếu tố thúc đẩy và kìm hãm s ự phát tri ển của lực lượng sản xuất. Sự tác động trở lại nói trên của quan hệ s ản xuất bao giờ cũng thông qua các quy luật kinh tế - xã h ội đ ặc bi ệt là quy luật kinh tế cơ bản. Phù hợp và không phù h ợp gi ữa l ực l ượng s ản xu ất và quan hệ sản xuất là khách quan và phổ biến của mọi phương th ức sản xuất. Sự thống nhất biện chứng giữa quan hệ sản xuất và lực l ượng sản xuất như sự thống nhất giữa hai mạt đối lập tạo nên ch ỉnh th ể của sản xuất xã hội. Trong “Hệ tư tưởng Đức” (1846) lần đầu tiên Mác- Ănghen đã hình dung sự thống nhất đó nh ư là một “quan h ệ song trùng”, giữa hai “sự trao đổi chất” tất yếu và phổ biến ở mọi nền s ản xu ất - xã hội. Đó là “trao đổi chất giữa người với tự nhiên (lực lượng sản xuất) và giữa người với người (quan hệ sản xuất)”. Tác động qua lại biện chứng giữa lực lượng sản xuất với quan h ệ sản xuất được Mác - Ănghen khái quát thành quy luật về sự phù h ợp giữa quan hệ sản xuất với trình độ , tính chất của lực lượng sản xuất. Đây là một trong những quy luật cơ bản của đời s ỗng xã h ội. Quy luật này chỉ rõ động lực và xu thế phát triển của lịch sử. Tính chất của lực lượng sản xuất là tính chất của tư liệu lao động. Khi công cụ lao động sản xuất đựoc sử dụng bởi từng cá nhân riêng biệt để sản xuất ra một sản phẩm cho xã hội không cần đến lao động của nhiều người thì lực lượng sản xuất có tính chất cá th ể, công cụ sản xuất được nhiều người sử dụng. 5
Trình độ của lực lượng sản xuất được thể hiện ở trình độ tinh xảo và hiện đại của công cụ sản xuất, trình độ chuyên môn nghiệp vụ, kỹ năng, kỹ sảo của người lao động, trình độ phân công lao động xã hội , tổ chức quản lý sản xuất và quy mô của nền s ản xu ất. Trình đ ộ phát triển của lực lượng sản xuất càng cao thì chuyên môn hoá và phân công lao động càng sâu. Trình độ phân công lao động và chuyên môn hoá là thứoc đo trình độ của phát triển của lực lượng sản xuất. Lực lượng sản xuất quyết định sự hình thành, phát triển và biến đổi của quan hệ sản xuất. Trong tác phẩm “Sự khốn cùng của triết học”, Mác nói: “Cái cối xay quay bằng tay cho xã hội có lãnh chúa phong ki ến, cái cối xay chạy bằng hơi nước cho xã hội có nhà tư bản”. Để nâng cao hiệu quả trong sản xuất và giảm bớt lao động nặng nhọc con người không ngừng cải tiến, hoàn thiện và chế tạo ra những công cụ, tri thức khoa học, trình độ chuyên môn kỹ thuật và mọi k ỹ năng của người lao động cũng ngày càng phát triển. Yếu tố năng động này của lực lượng sản xuất đòi hỏi quan hệ sản xuất phải thích ứng với môi trường. Lực lượng sản xuất quyết định sự hình thành và biến đổi của quan hệ sản xuất. Khi không thích ứng với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất sẽ kìm hãm thậm chí phá hoại sự phát triển của lực lượng sản xuất, mâu thuẫn của chúng tất yếu sẽ nảy sinh. Biểu hiện của mâu thuẫn này trong xã hội là giai cấp là mâu thuẫn giữa các giai cấp đối kháng. Lịch sử đã chứng minh rằng do sự phát triển của lực lượng sản xuất, loài người đã bốn lần thay đổi quan h ệ sản xuất g ắn li ền v ới b ốn cuộc cách mạng xã hội, dẫn đến sự ra đời nối tiếp nhau của các hình thái kinh tế xã hội. 6
Ví dụ: do công cụ sản xuất chủ yếu bằng đã thô sơ, trình độ hi ểu biết hạn hẹp, để duy trì sự sống chống lại mọi tai hoạ của thiên nhiên , con người phải lao động theo cộng đồng. Do vậy đã hình thành quan h ệ sản xuất cộng sản nguyên thuỷ. Công cụ kim loại ra đời thay th ế cho công cụ bằng đá, lực lượng sản xuất phát triểnnăng suất lao động nâng cao sản phẩm thặng dư xuất hiện , chế độ chiếm hữu nô l ệ dựa trên quan hệ sản xuất tư hữu. Vào giai đoạn cuối cùng của xã hội phong kiến, ở các nước Tây Âu lực lượng sản xuất đã mang yếu tố xã hội hoá gắn với quan h ệ sản xuất phong kiến. Mặc dù hình thức bóc lột của các lãnh chúa phong ki ến được thay đổi liên tục từ địa tô lao dịch đến địa tô hiện v ật, đ ịa tô b ằng tiền song quan hệ sản xuất phong kiến chật hẹp vẫn không chứa đựng được nội dung mới của lực lượng sản xuất. Quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa ra đời thay thế quan h ệ s ản xuất phong kiến. Trong lòng nền sản xuất tư bản, lực lượng sản xuất phát triển cùng với sự phân công lao động và tính chất xã h ội hoá công cụ sản xuất đã hình thành lao động chung của người dân có tri thức và trình độ chuyên môn hoá cao. Sự lớn mạnh này của lực lượng sản xuất dẫn đến mâu thuẫn gay gắt với chế độ sở hữu tư nhân tư bản chủ nghĩa. Giải quyết mâu thuẫn đó đòi hỏi phải xoá bỏ quan hệ sản xuất t ư nhân tư bản chủ nghĩa, xác lập quan hệ sản xuất mới, quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa. Theo Mác, do có được những lực lượng s ản xuất m ới, loài người thay đổi phát triển sản xuất của mình và do đó thay đổi phát triển sản xuất làm ăn của mình, loài người thay đổi các quan hệ sản xuất của mình. Mặc dù bị chi phối bởi lực lượng sản xuất nhưng với tính cách là hình thức quan hệ sản xuất củng cố những tác động nhất định trở lại đối với lực lượng sản xuất. Khi quan hệ sản xuất phù h ợp với tính ch ất 7
trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, nó sẽ trở thành động lực thúc đẩy, định hướng và tạo điều kiện cho lực lượng sản xuất phát triển ngược lại. Nếu lạc hậu hơn so với tính chất và trình độ phát triển của lực lượng sản xuất hay chỉ là tạm thời so với tất y ếu khách quan c ủa cuộc sống nhưng quan hệ sản xuất sẽ là xiềng xích kìm hãm s ự phát triển của lực lượng sản xuất. Phù hợp có thể hiểu ở một số nội dung chủ yếu là: cả ba m ặt của quan hệ sản xuất phải thích ứng với tính chất trình độ phát triển c ủa lực lượng sản xuất. Quan hệ sản xuất phải tạo được điều kiện sản xuất và kết hợp với tối ưu giữa tư liệu sản xuất và sức lao động, đảm bảo trách nhi ệm t ừ sản xuất mở rộng. Mở ra sau những điều kiện thích hợp cho việc kích thích vật chất, tinh thần với người lao động. Vậy quy luật về sự phù hợp giữa quan hệ sản xuất với tính chất và trình độ của người sản xuất là quy luật chung của sự phát triển xã hội. Do tác động của quy luật này xã hội là sự phát triển kế tiếp nhau từ th ấp đến cao của các phương thức sản xuất hay chính là c ủa các hình thái kinh tế - xã hội. Dưới những hình thức và mức độ khác nhau thì con người có ý thức được hay không và quy luật cốt lõi này như sợi chỉ đỏ xuyên suốt dòng chảy tiến hoá của lịch sử không chỉ những lĩnh vực kinh tế mà cả các lĩnh vực ngoài kinh tế, phi kinh tế. 2) Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng Không chỉ đặc trưng bằng quan hệ sản xuất mà nó còn đ ặc tr ưng bởi một kiến trúc thượng tầng xây dựng trên những quan hệ sản xuất của chính nó. 8
Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những tư tưởng xã hội, những thiết chế tương ứng và những quan hệ nội tạng của thượng tầng, đó là những quan đIểm tư tưởng chính trị, pháp quyền, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, triết học và các thể chế tương ứng như Nhà nước, Đảng phái, giáo hội và các toàn thể quần chúng. Kiến trúc thượng tầng được hình thành trên tổng hợp toàn bộ những quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của một ch ế độ xã hội nhất định người ta gọi đó là cơ sở hạ tầng. Cơ sở hạ tầng bao gồm những quan hệ sản xuất đang giữ địa vị thống trị nền kinh tế nhóm những quan hệ sản xuất tàn d ư và nh ững quan hệ sản xuất mới là quan hệ mầm mống của xã hội sau. Bất kỳ một cơ sở hạ tầng nào cũng bao gồm những thành phần kinh tế khác nhau, mỗi thành phần kinh tế này đều gắn li ền với m ột kiểu quan hệ sản xuất trong đó quan hệ sản xuất th ống trị bao gi ờ cũng giữ vai trò chi phối các thành phần kinh tế khác. Xã hội có giai cấp đối kháng, giai cấp này nảy sinh từ cơ s ở h ạ tầng, từ những mâu thuẫn và xung đột kinh tế. Đó chính là c ơ s ở n ảy sinh giai cấp đối kháng trong kiến trúc thượng tầng, giai cấp thống trị về kinh tế sẽ thống trị về chính trị và thiết lập cả sự thống trị về mặt tư tưởng đối với xã hội, trong đó hệ tư tưởng chính trị và bộ máy quản lý nhà nước có vị trí quan trọng nhất. a) Cơ sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng. Cơ sở hạ tầng nào thì kiến trúc thượng tầng đó (giai cấp nào giữ vị trí thống trị về mặt kinh tế thì đồng thời cũng là giai cấp thống trị xã hội về tất cả các lĩnh vực khác). Quan hệ sản xuất nào thống trị cũng sẽ tạo ra kiến trúc th ượng tầng tương ứng. Mâu thuẫn giai cấp, mâu thuẫn giữa các t ập đoàn trong 9
xã hội và dời sống tinh thần của họ đều xuất phát trực ti ếp và gián ti ếp từ mâu thuẫn kinh tế, từ những quan hệ đối kháng trong cơ sở hạ tầng. Cơ sở hạ tầng thay đổi thì nhất định sớm hay muộn sẽ dẫn đến sự thay đổi về kiến trúc thượng tầng. Quá trình đó diễn ra ngay trong những hình thái kinh tế xã hội cũng như khi chuy ển ti ếp t ừ hình thái này sang hình thái kinh tế xã hội khác trong các xã hội có giai c ấp mâu thu ẫn giữa cơ sở hạ tầng được biểu hiện là mâu thuẫn giữa giai cấp th ống tr ị và giai cấp bị trị. Trong các xã hội có đối kháng giai cấp mâu thuẫn của cơ s ở h ạ tầng được biểu hiện là mâu thuẫn cuả giai cấp thống trị và giai cấp bị trị. Khi hạ tầng cũ bị xoá bỏ thì kiến trúc thượng tầng cũ cũng m ất đi và thay thế vào đó là kiến trúc thượng mới được hình thành từng bước thích ứng với cơ sở hạ tầng mới. Sự thống trị của giai cấp thống trị cũ đối với xã hội cũ bị xoá bỏ, thay bằng hệ tư tưởng thống trị khác và các thể chế tương ứng của giai cấp thống trị mới. Đương nhiên không phải “Khi cơ sở hạ tầng thay đổi thì lập tức sẽ dẫn đến sự thay đổi của kiến trúc th ượng t ầng”.Trong quá trình hình thành và phát triển của kiến trúc thượng tầng mới, nhiều yếu tố của kiến trúc thượng tầng cũ còn tồn tại gắn liềnvới cơ s ở kinh t ế đã nảy sinh ra nó. Vì vậy giai cấp cầm quyền cần ph ải biết l ựa ch ọ m ột s ố bộ phận hợp lý để sử dụng nó xây dựng xã hội mới. Sự biến đổi của cơ sở hạ tầng dẫn đến sự biến đổi về kiến trúc thượng tầng là một quá trình diễn ra hết sức phức tạp, thường trong xã hội có đối kháng giai cấp, tính chất phức tạp ấy được thể hiện qua các cuộc đấu tranh giai cấp. Tính chất này được bộc lộ rõ nét nh ất là phương thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa (giai đoạn thấp nhất là xã h ội chủ nghĩa), giai cấp cách mạng phải thực hiện cuộc đấu tranh l ật đ ổ kiến trúc thượng tầng cũ thiết lập hệ thống chuyên chính của mình, sử 10
dụng nó như là một công cụ từng bước đấu tranh cải tạo định h ướng xây dựng và hoàn thiện cơ sỏ hạ tầng mới. b) Tính độc lập tương đối và sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng với cơ sở hạ tầng. Các bộ phận của kiến trúc thượng tầng không phải phụ thuộc một chiều vào cơ sở hạ tầng mà trong qúa trình phát triển, chúng có những tác động qua lại với nhau và ảnh hưởng lớn đến cơ sở hạ tầng cũng như các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội. Vai trò của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng được th ể hiện trong các mặt sau: Chức năng xã hội cơ bản của kiến trúc thượng tầng là thực hiện nhiệm vụ đấu tranh thủ tiêu cơ sở hạ tầng và kiến trúc th ượng tầng cũ, xây dựng bảo vệ củng cố phát triển cơ sở hạ tầng mới. Kiến trúc thượng tầng chính là công cụ của giai cấp thống trị , các bộ phận khác của kiến trúc thượng tầng cũng có tác động mạnh mẽ đối với cơ sở hạ tầng nhưng thường những tác động ấy phảI thông qua hệ thống chính trị, pháp luật hay thể chế tương ứng khác. Trong điều kiện ngày nay vai trò của kiến trúc thượng tầng không giảm đi mà ngược lại tăng lên và tác động mạnh đến tiến trình lịch sử. Trái lại kiến trúc thượng tầng xã hội chủ nghĩa bảo vệ cơ sở h ạ tầng xã hội xã hội chủ nghĩa nhằm xây dựng lại xã hội mới. Chính mục đích đó quyết định tính tích cực càng tăng của kiến trúc thượng tầng. Tác động của kiến trúc thượng tầng đến cơ sở h ạ tầng được th ể hiện trong 2 trường hợp trái ngược nhau nếu kiến trúc thượng tầng phù hợp với quan hệ kinh tế tiến bộ thì sẽ thúc đẩy sự phát tri ển c ủa xã h ội. Ngược lại, nếu kiến trúc thượng tầng là cơ sở của những quan hệ kinh tế lỗi thời thì sẽ kìm hãm sự phát triển của kinh tế xã h ội. Nh ững s ự tác 11
động kìm hãm đó chỉ là tạm thời sớm muộn cũng bị cách m ạng kh ắc phục. Về cơ bản, bản chất giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc th ượng t ầng chính là bản chất giữa kinh tế và chính trị trong đó kinh tế đóng vai trò quyết định còn chính trị là biểu hiện tập trung của kinh tế có tác đ ộng mạnh mẽ trở lại. II. VẬN DỤNG HỌC THUYẾT HÌNH THÁI KINH TẾ XÃ HỘI VÀO SỰ NGHIỆP CÔNG NGHIỆP HOÁ HIỆN ĐẠI HÓA ĐẤT NƯỚC. 1) Tính tất yếu. Loài người đã phải trải qua 5 hình thái kinh tế. Mỗi hình thái sau văn minh tiến bộ hơn hình thái trước. Đầu tiên là hình thái kinh t ế t ự nhiên (cộng sản nguyên thuỷ) con người chỉ biết săn bắn hái lượm, ăn thức ăn sống, cuộc sống của họ phụ thuộc hoàn toàn vào thiên nhiên, h ọ chưa biết chăn nuôi trồng trọt, chưa biết tích luỹ thức ăn. Có th ể nói đây là thời kỳ sơ khai của loàI người. Sau đó đến hình thái chiếm hữu nô l ệ con người đã văn minh hơn họ không còn biết ăn tươi nuốt sống và đã biết lao động để tạo ra của cải vật chất. Hai giai cấp cơ bản là chủ nô và nô lệ, quan hệ giữa hai giai cấp đó là quan hệ bóc lột hoàn toàn của cải vật chất và con người. Nô l ệ biến thành công cụ lao động. Hình thái kinh tế xã hội tư bản chủ nghĩa ra đời đưa loài ng ười lên nấc thang cao hơn của nền văn minh, xã hội đã phong phú hơn v ề giai cấp. Giai cấp thống trị là giai cấp cơ bản. Thủ đoạn bóc lột của chúng tinh vi hơn gấp nhiều lấn so với sự bóc lột trước trong xã hội chiếm hữu nô lệ và phong kiến. Người công nhân làm thuê bị bóc lột sức lao động qua giá trị thặng dư, sự làm việc quá sức.. Mặc dù tư bản xã h ội ch ủ nghĩa tạo ra một lượng của cảI vật chất rất lớn cho xã hội, nh ưng bản chất bóc lột cùng những mâu thuẫn khác là không thể đIều hoà. Ph ần đông con người trong xã hội tư bản chủ nghĩa đều bị mất quyền lợi, mất 12
bình đẳng. Cả 3 chế độ nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa có những đặc đIểm riêng nhưng nó đều là chế độ có khác những mâu thuẫn đ ối kháng không thể đIêu hòa giữa giai cấp bóc lột và giai c ấp b ị bóc l ột, và dựa trên sự tư hữu về sản xuất. Giai cấp bóc lột là giai cấp th ống trị, mọi hoạt động về mặt kinh tế chính trị xã hội đều chỉ phục vụ cho quyềnlợi của chính họ. Một hình thái kinh tế xã hội tồn tại được thì nó phải có những mặt tốt nhất định của nó chúng ta cũng không thể phủ nhận những thành quả mà các hình thái kinh tế xã hội nói trên đã đạt được. Xã h ội cộng s ản nguyên thuỷ là chế độ xã hội đầu tiên đặt nền móng cho s ự phát tri ển của loài người. Trong xã hội chiếm hữu nô lệ giai cấp th ống trị b ắt đầu tích luỹ của cải cho xã hội, quan trọng nh ất là nó đ ưa con ng ười ra kh ỏi thời kì mông muội hoang dã. Xã hội phong kiến là bước trung gian đ ể loài người chuyển sang một nền văn minh mới nó hình thành nh ững ti ền đề tốt cho sự ra đời của xã hội tư bản chủ nghĩa. Nền sản xuất tư bản chủ nghĩa không chỉ còn là sản xuất nông nghiệp, con người đã đ ược tiếp cận với sản xuất nông nghiệp với những thành tựu khoa h ọc, k ỹ thuật nó đã tạo ra những khả năng phát triển mạnh mẽ lực lượng sản xuất, nó tạo ra một khối lượng của cải vật chất cho nhân loại bằng t ất cả các xã hội trước cộng lại. Hình thái kinh tế xã hội là chế độ xã hội bước đầu vừa phát huy thừa kế những thành quả của chủ nghĩa tư bản, đồng thời khắc ph ục những mâu thuẫn những hạn chế của tư bản chủ nghĩa. Quan h ệ sản xuất được xây dựng trên cơ sở của lực lượng sản xuất và trình độ phát triển cao, cơ sở hạ tầng phục hợp với kiến trúc thượng tầng. Song Việt Nam từ một nền kinh tế tiểu nông muốn thoát ra khỏi nghèo nàn lạc hậu và nhanh chóng đạt đến trình độ m ột n ước phát tri ển 13
bằng con đường đi lên chủ nghĩa xã hội tất yếu phải tiến hành công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước. 2) Mục đích Mục tiêu của công nghiệp hoá - hiện đại hoá ở nước ta hiện nay như Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII của Đảng đã khẳng định là : xây dựng nước ta thành một nước công nghiệp có cơ sở vật ch ất kỹ thuật hiện đại cơ cấu kinh tế lập hiến, quan hệ sản xuất tiến bộ, phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, đời sống vật ch ất và tinh thần cao, quốc phòng an ninh vững chắc dân giàu n ước m ạnh xã h ội công bằng văn minh, và nước ta đã chuyển sang một thời kỳ phát tri ển mới thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hoá - hiện đại hoá. Đây là nh ững nhận định rất quan trọng đối với những bước đi tiếp theo trong sự nghiệp đổi mới. Công nghiệp hoá hiện đại hoá là một quá trình nhằm đưa nước ta từ một nề công nghiệp lạc hậu thành một nền công nghiệp hi ện đ ại. Hiện đại hoá là mục tiêu cơ bản của văn minh hiện đại thể hiện xu hướng lịch sử tiến bộ loài người. Đó là nhiệm vụ quan trọng có tầm cỡ lớn đòi hỏi ph ải đi t ừ cái c ụ thể đến cái tổng thể. Trước hết cần hiểu rõ thực trạng và nh ững định hướng chung của Việt Nam. Trình độ lực lượng sản xuất ở mức độ thấp, quá độ lên chủ nghĩa xã hội, lại không phải từ chủ nghĩa tư bản mà từ bươcs quá độ lên chủ nghĩa xã hội bỏ qua chủ nghĩa tư bản. Vì vậy, cần phải nhận thức đầy đủ và sáng tạo các quy luât khách quan trong đó quy luật sản xuất phù hợp với tính chất và trình độ của lực lượng sản xuất. Là quy luật cơ bản nhất nhằm cải tạo các thành phần kinh tế khai thác mọi tiềm năng sản xuất. Phát huy tính chủ đạo sáng tạo của chủ thể các thành phần kinh tế trong nền kinh tế nhiều thành phần. 14
Chúng ta phải phát triển cơ cấu kinh tế nhiều thành phần và s ử dụng các hình thức kinh tế trung gian quá độ trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta mà Đại hội VI vạch ra là đúng đắn. Đại hội VII của Đảng cũng chỉ rõ “. . . phù hợp với sự phát triển của lực lượng sản xuất thiết lấp từng bước quan h ệ sản xu ất từ xã h ội chủ nghĩa từ thấp đến cao với sự đa dạng về hình thức sở h ữu phát tri ển nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần theo định h ướng sản xuất ch ủ nghĩa tiến hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước”. Ngày nay trên phạm vi toàn thế giới công nghiệp hoá hi ện đ ại hoá đang được coi là phương hướng chủ đạo, trải qua các nước đang phát triển. Công nghiệp hoá thực chất là xây dựng cơ sở vật ch ất kinh t ế c ủa chủ nghĩa xã hội, đó không chỉ đơn giản là tăng htêm t ốc đ ộ và tỷ tr ọng của sản xuất công nghiệp bằng nền kinh tế mà là quá trình chuy ển d ịch cơ cấu, đổi mới căn bản về công nghiệp. Hơn nữa, sự vận dụng đúng đắn các quy luật quan h ệ sản xuất phảI phù hợp với tính chất và tình độ phát triển c ủa lực l ượng s ản xu ất là cần thiết. Bên cạnh đó từng bước xây dựng cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng. Đặc biệt là Nhà nước của dân, do dân và vì dân. Th ực hi ện đa dạng hoá về tình hình sản xuất quản lý phân phối theo lao động. 3) Thực trạng sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá ở Việt Nam. Trước đây trong những năm tiến hành công cuộc đổi mới đất nước chúng ta đã xác định công nghiệp hoá “là nhiệm vụ trung tâm c ủa th ời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội” song nước ta vẫn mắc phảI sai lầm bằng cách nhận thức về công nghiệp hoá. Từ cuối những năm 70, đất nước đã lâm vào khủng hoảng kinh t ế xã hội với những khó khăn gay gắt. Trong sản xuất sản ph ẩm làm ra 15
không đủ chất lượng lạm phát càng tăng. Kìm hãm sự phát triển kinh tế đất nước đời sống xã hội thấp kém, nghèo khổ. Trước đây chúng ta do không thấy được quy luật lực lượng sản xuất phát triển sẽ kéo theo quan hệ sản xuất phát triển nên chúng ta đã đI ngược lạI quy luật này và muốn áp đặt một quan h ệ sản xuất đ ể kéo theo sự phát triển của lực lượng sản xuất. Sau khi ti ến hành đ ổi m ới chúng ta đã tuân theo những quy luật chuyển nền kinh tế sang nền kinh tế nhiều thành phần hoạt động trên cơ chế thị trường làm cho năng su ất lao động tăng, lực lượng sản xuất phát triển do đó quan h ệ sản xuất càng phát triển theo. Mặt khác phải tạo ra yếu tố tích cực biến các yếu tố ch ủ quan vì nó có tính độc lập tương đối vì rằng ý th ức có tính v ượt tr ước nên quan hệ sản xuất có khả năng vượt so với sản lượng sản xuất. Đây là s ự phù thuộc có tính vượt trước dựa trên cơ sở suy luận khoa học lôgíc, dựa trên các quy luật cao hơn là sự vượt trước kiến trúc thượng tầng so với cơ sở hạ tầng. Đáng tiếc là vì chúng ta muốn rút ngắn thời kỳ quá độ nên chúng ta đã tuyệt đối hoá nhân tố chủ quan và chính trị cho rằng chỉ cần có s ự lãnh đạo của Đảng cộng sản thì chúng ta có th ể làm cho quan h ệ s ản xuất phù hợp với tính chất và trình độ của lực lượng s ản xu ất. M ặt khác là do chưa hiểu thấu đáo về công cuộc xây dựng ch ủ nghĩa xã h ội, chúng ta đã hành động trái quy luật, đã không làm những việc phải làm, giáo điều mô hình kinh tế của người khác. Trong khi những mô hình kinh tế đó chỉ là sản phẩm của tưởng tượng chủ quan duy ý thức. Cả một thời gian dài chúng ta đã quá đề cao vai trò của quan hệ sản xuất. Chúng ta đã không thấy rõ bước đi có tính quy lu ật trên con đường tiến lên chủ nghĩa xã hội. Vì thế phải tiến hành ngay cuộc cải tạo xã hội chủ nghĩa đối với nền kinh tế quốc dân. 16
Nền kinh tế tuy đạt được tốc độ tăng trưởng nhất định nhưng sự tăng trưởng đó không có phát triển vì dựa vào bao cấp, b ởi chi ngân sách lạm phát vay nợ nước ngoài. Con người được giải phóng và bị lâm vào tình trạng khủng hoảng, tăng chi phí lớn của cải xã hội. Do tư tưởng chủ quan duy ý chí nông nổi đi đến ch ủ nghĩa xã h ội nên đã mở rộng kinh tế quốc doanh quá mức chịu đựng + Trong nông nghiệp: nông nghiệp nước ta nhiều năm lâm vào kh ủng hoảng.Trước đây do nóng vội gượng ép và vi phạm nguyên tắc cơ bản của hợp tác xã là tự nguyện mang tính chất cương hữu m ọi ng ười không làm nghề gì cũng đều phảI vào hợp tác xã. Mà trong quá trình hình thành nên tập thể này lạI chưa được chuẩn bị kỹ, một mặt dựa vào kinh t ế quốc dân, mặt khác dựa vào bao cấp nên dẫn đén tình trạng v ốn ít, trang bị đơn giản, trình độ tổ chức kinh doanh kém. Nông nghiệp lạc hậu làm cho sử dụng lãng phí nguồn đất đai, sức lao động, vốn cơ sở vật chất của xã hội làm cho th ị trường rộngl ớn của nông thôn không phát triển và từ đó làm hãm các ngành phát triển.Về xã hội sự lạc hậu của nông nghiệp và nông thôn làm cho khoảng cách giàu nghèo giữa thành thị và nông thôn ngày càng lớn. Đồng thời còn tăng thêm làn sóng di dân từ nông thôn vào thành thị t ạo nên nh ững t ệ n ạn xã hội ảnh hưởng trật tự an ninh. + Trong công nghiệp: ưu tiên phát triển công nghiệp nặng coi đó là giải pháp cơ sở vật chất - kỹ thuật cho công nghiệp mà không coi tr ọng đúng mức của phát triển nông nghiệp và công nghiệp nhẹ. Công nghiệp hoá cũng được hiểu một cách đơn giản là quá trình xây dựng một nền sản xuất được cơ hí hoá trong tất cả các ngành kinh t ế qu ốc dân. Chúng ta thực hiện chủ nghĩa xã hội ồ ạt với quy mô lớn, quốc hữu hoá toàn bộ các xí nghiệp tư nhân. 17
Kế hoạch kinh tế của nước ta hầu như dậm chân tại chỗ với những viện nghiên cứu bao cấp chỉ đạo thì làm sao không thể phát huy được năng lực sãng tạo với đồng vốn ít không đủ để cho nghiên cứu, không cung cấp đầy đủ kinh phí cho các việc ứng dụng nó vào thực tiễn s ản xuất. Trong khi đó nhìn ra bên ngoài khoa học kỹ thuật của các nước phát triển như vũ bão và trở thànhlực lượng sản xuất trực tiếp thấm vào tất cả các yếu tố của con người. 4) Một số biện pháp. Để thực hiện được mục tiêu Đảng đề ra là làm cho dân giàu nước mạnh xã hội công bằng văn minh, đất nước chuyển mình lên chủ nghĩa xã hội thì đi đôi với việc củng cố, hoàn thiện quan hệ sản xuất. Chúng ta nhất thiết phải phát triển lực lượng sản xuất, vì không có lực lượng s ản xuất hùng hậu với năng suất cao thì không thể nói đến công nghi ệp xã hội. Mà muốn có lực lượng sản xuất hùng hậu và năng suất lao động cao thì không chỉ dựa vào nông nghiệp, sử dụng lao động th ủ công mà phải phát triển công nghiệp đi lên đổi mới công nghệ ngày càng hiện đại . Nói cách khác là phải tiến hành theo hiện đại hoá. Đó là bước đi tất yếu của một quốc gia muốn đi lên từ một nền kinh t ế l ạc h ậu, nghèo nàn và đó cũng là xu thế chung của lịch sử. Một lần nữa ta khẳng định tính tất yếu của công cuộc hoá hiện đại hoá ở Việt Nam. Công nghiệp hoá - hiện đại hoá đưa đất n ước ta vượt qua một chặng đường dài đi lên công nghiệp xã hội. Đó là s ự t ụt hậu ngày càng xa của các nước đang phát triển so với các nước phát triển. Công nghiệp hoá - hiện đại hoá là để xây dựng cơ s ở vật ch ất k ỹ thuật cho chủ nghĩa xã hội. 18
Nhận định được những điều nói trên và những bài học kinh nghiệm rút ra từ thực tế ở Việt Nam, Đảng ta đã xác định lại tư tưởng nhận thức một cách đúng đắn hơn. A) Xây dựng và phát triển cơ cấu kinh tế mới. Công nghiệp hoá - hiện đại hoá ngày nay không thể hiểu như trước kia. Công nghiệp hoá - hiện đại hoá ngày nay không phải đơn thuần là sự phát triển mạnh mẽ ngành công nghiệp mà còn là quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế phù hợp với sự đổi mới cơ bản về kinh tế và công nghiệp hoá - hiện đại hoá tất cả các ngành kinh t ế qu ốc dân. T ừ đó tạo ra sự cân đối hài hoà giữa các ngành trong tổng thể nền kinh t ế qu ốc doanh. Cần phải đổi mới cả tư duy suy nghĩ và hành động. Công cuộc đổi mới mà Đảng đã lựa chọn là đúng đắn, con đường đó là công nghi ệp hoá - hiện đại hoá với việc hình thành và chuyển dịch kinh tế. * Phương hướng cụ thể. Điều đầu tiên phải giải quyết là chuyển đổi cơ cấu “công - nông nghiệp và dịch vụ” phù hợp với xu hướng “mở” của nền kinh tế. Vấn đề này được giải quyết tạo nền tảng vững chắc cho việc phân công l ại lao động hợp lý trong các ngành kinh tế và điều ch ỉnh h ợp lý v ới c ơ c ấu đầu tư. Hướng chuyển dịch đó là giá trị các ngành dịch vụ tăng nhanh, t ỉ l ệ sản lượng chiếm phần lớn trong GDP... Tỉ trọng giá trị sản lượng nông nghiệp giảm dần ( nhưng lượng tuyệt đối tăng hàng năm). + Nông nghiệp (kể cả lâm ngư nghiệp): trong một số năm trước mắt vẫn được coi là mặt trận hàng đầu. Nhà nước cần có những chính sách khuyến khích đầu tư vốn khoa học công nghệ nhằm phát huy th ế mạnh tiềm năng của các vùng, hình thành những vùng chuyên canh... t ạo c ơ 19
cấu cây trồng, vật nuôi hợp lí đa dạng phù hợp với đi ều ki ện sinh thái ở nước ta . + Công nghiệp: hình thành một số ngành công nghệ hiện đại có hàm lượng khoa học - công nghệ hiệu quả kinh tế cao trên cơ sở nh ững ti ền đề cần phảI đạt được đó là: điện tử tin học, công nghiệp sinh học, vật liệu mới và cơ khí chính xác. Các ngành thuộc kết cấu hạ tầng phảI đI trước một bước gồm năng lượng(ĐIện than, dầu khí) giao thông vận tải. Từ nay đến năm 2010 phải phát triển tiếp một số ngành sản xuất tiêu dùng và xuất khẩu đi đôi với việc hình thành m ột số công nghi ệp t ư liệu cần thiết. + Công nghiệp chế biến nông thổ thuỷ sản: cần được chú trọng nhằm nâng cao giá trị của các mặt hàng lương thực thực ph ẩm nh ằm thu hút khách hàng trên thị trường quốc tế. + Dịch vụ: Đối với ta hiện nay phải hết sức coi trọng và phát huy th ế mạnh của các hoạt động dịch vụ đặc biệt là dịch vụ có thu ngo ại t ệ mạnh. Cần nâng cao năng lực và trình độ hiện đaị và các ngành dịch vụ kỹ thuật,ngân hàng, bưu chính viễn thông. Các dịch vụ về hàng hải và hàng không có triển vọng to l ớn,chúng ta cần chú trọng phát triển cụ thể như các dịch vụ vận tải biển,dịch vụ vận tải biển quá cảnh. Ngoài ra vấn đề phân công lại lao động xã hội và tranh th ủ vốn đầu tư Nhà nước cũng như vấn đề giải quyết sớm để phát triển kinh tế. B) Công nghiệp hoá - hiện đại hoá nông nghiệp và nông thôn. 20