1<br />
<br />
L IM<br />
1<br />
<br />
ð U<br />
<br />
Tính c p thi t c a ñ tài nghiên c u<br />
Tây Nguyên là m t vùng ñ t ñư c thiên nhiên ưu ñãi v i nh ng tài nguyên khá<br />
phong phú và ña d ng, ñ c bi t nơi ñây có kho ng 1,36 tri u ha ñ t ñ bazan màu m<br />
(chi m ñ n 66% di n tích ñ t bazan toàn qu c). Tây Nguyên ñang s h u trên 40%<br />
ti m năng phát tri n cây công nghi p dài ngày so v i c nư c, trong ñó cà phê ñã t lâu<br />
ñư c xem là lo i cây quan tr ng trong cơ c u phát tri n kinh t toàn vùng, góp ph n<br />
xóa ñói gi m nghèo và nâng cao ñ i s ng v t ch t cho m i t ng l p dân cư ñang sinh<br />
s ng trên vùng ñ t ñ cao nguyên này (Lam Giang, 2011; Niên giám th ng kê các t nh<br />
Tây Nguyên 2009, 2010 [40 ,6]).<br />
Trong nh ng năm qua, ngành s n xu t cà phê Tây Nguyên ñã có nh ng bư c phát<br />
tri n ñáng k v di n tích và s n lư ng, mang l i giá tr kim ng ch xu t kh u cao cho Vi t<br />
Nam. Tuy nhiên, bên c nh nh ng thành qu ñã ñ t ñư c, ngành s n xu t cà phê Tây<br />
Nguyên ñang ph i ñ i m t v i nh ng thách th c do di n tích cà phê già c i ngày m t gia<br />
tăng. M t s vùng có năng su t r t th p do ñư c tr ng trên lo i ñ t x u, thi u ngu n nư c<br />
tư i. Cùng v i bi n ñ i khí h u, môi trư ng sinh thái ñang b nh hư ng do di n tích r ng<br />
ngày càng thu h p, khai thác nư c ng m tùy ti n d n ñ n suy gi m ngu n nư c, th i ti t<br />
kh c nghi t do nhi u ñ t n ng nóng và h n hán kéo dài (Quang Huy, 2011 [44]). T ch c<br />
s n xu t cà phê Tây Nguyên ch y u dư i hình th c nông h quy mô nh , manh mún;<br />
Trình ñ k thu t s n xu t c a h còn nhi u h n ch , ti p c n và ng d ng k thu t công<br />
ngh trong s n xu t cà phê còn quá ít; Công ngh ch bi n thô sơ qua nhi u năm chưa<br />
ñư c c i thi n; Chính sách tín d ng ưu ñãi c a nhà nư c khó ti p c n nên kh năng ñ u tư<br />
cho s n xu t th p; Cơ s h t ng ph c v s n xu t cà phê m i ch ñáp ng ñư c m t ph n<br />
làm tăng chi phí s n xu t; ð i s ng v t ch t c a ña s h nông dân s n xu t cà phê v n<br />
còn nhi u khó khăn, ñ c bi t t l l m phát tăng ñã làm cho ñ i s ng ngư i nông dân càng<br />
khó khăn hơn. T nh ng lý do nêu trên ñã nh hư ng ñáng k ñ n năng su t, s n lư ng và<br />
ch t lư ng s n ph m cà phê nhân c a Tây Nguyên, ñe d a v trí s n lư ng cà phê nhân c a<br />
Vi t Nam trên th trư ng cà phê th gi i trong nh ng năm t i.<br />
Cà phê nhân ñang ñư c xem là m t hàng kinh doanh quan tr ng c a th gi i.<br />
T ng giá tr cà phê nhân xu t kh u hàng năm ñ t trên 10 t ñô la, doanh s bán l<br />
trên toàn c u ñ t hơn 70 t ñô la (Hi p h i Cà phê Ca cao Vi t Nam, 2007 [12]).<br />
Xét v qu n lý vĩ mô, cà phê nhân Vi t Nam ñư c xem là m t hàng ch l c mang<br />
l i kim ng ch xu t kh u cao ch ñ ng sau lúa g o hàng th p k qua và ñư c th<br />
gi i bi t ñ n như m t bư c ñ t phá v th h ng s n lư ng. Kh i lư ng cà phê nhân<br />
xu t kh u liên t c tăng góp ph n ñưa Vi t Nam lên v trí th 2 trên th gi i sau<br />
Brazil (Thanh Châu, 2008 [33]).<br />
ð ñánh giá và phân tích m t cách khách quan d a trên cơ s lý lu n và th c ti n<br />
v cung cà phê nhân, th c tr ng s n xu t và ch bi n cà phê nhân t i Tây Nguyên trong<br />
nh ng năm qua, nghiên c u m t s y u t cơ b n nh hư ng ñ n cung cà phê nhân t i<br />
Tây Nguyên trong ng n h n và dài h n, trên cơ s ñó ñ xu t m t s gi i pháp ch y u<br />
nh m nâng cao hi u qu k thu t và thu nh p cho nông dân, góp ph n n ñ nh lư ng<br />
cung cà phê nhân Tây Nguyên ñ duy trì v trí cà phê Vi t Nam trên th trư ng cà phê<br />
th gi i, chúng tôi ch n ñ tài: “Nghiên c u cung cà phê nhân t i Tây nguyên” làm<br />
lu n án ti n sĩ, v i mong mu n ñư c ñóng góp m t ph n nh cho s nghi p n ñ nh, b n<br />
v ng c a ngành cà phê Tây nguyên và Vi t Nam.<br />
<br />
2<br />
<br />
2<br />
2.1<br />
<br />
M c tiêu nghiên c u<br />
M c tiêu chung<br />
Nghiên c u th c tr ng và phân tích các y u t cơ b n nh hư ng ñ n cung cà phê<br />
nhân Tây Nguyên, t ñó ñ xu t nh ng gi i pháp nh m n ñ nh cung cà phê nhân t i<br />
Tây Nguyên trong dài h n.<br />
2.2 M c tiêu c th<br />
- Góp ph n h th ng hoá, làm sáng t , hoàn thi n cơ s lý lu n và th c ti n v<br />
cung cà phê nhân;<br />
- ðánh giá th c tr ng và phân tích nh ng y u t cơ b n nh hư ng ñ n cung cà<br />
phê nhân t i Tây Nguyên;<br />
- ð xu t nh ng gi i pháp nh m n ñ nh cung cà phê nhân t i Tây Nguyên trong<br />
dài h n.<br />
3<br />
ð i tư ng và ph m vi nghiên c u<br />
3.1 ð i tư ng nghiên c u<br />
Nghiên c u cung và các y u t cơ b n nh hư ng ñ n cung cà phê nhân t i Tây<br />
Nguyên, t p trung ch y u vào s n xu t và ch bi n t o ngu n cung. Ch th là các h<br />
nông dân tr ng cà phê và trang tr i s n xu t.<br />
3.2 Ph m vi nghiên c u<br />
3.2.1 V n i dung: Nghiên c u cung cà phê nhân và các y u t cơ b n nh hư ng ñ n<br />
cung cà phê nhân c a ngư i s n xu t, c th là h nông dân và trang tr i s n xu t cà<br />
phê t i ñ a bàn 5 t nh Tây Nguyên.<br />
3.2.2 V không gian, ñ a ñi m nghiên c u: Lu n án t p trung nghiên c u t i m t s<br />
huy n ñ i di n có di n tích, s n lư ng cao, trung bình và tương ñ i th p 5 t nh Tây<br />
Nguyên là ð k L k, ðăk Nông, Lâm ð ng, Gia Lai và Kon Tum.<br />
3.2.3 V th i gian: Th i gian nghiên c u thu th p d li u, thông tin ph c v cho ñ tài<br />
t năm 2005 cho ñ n nay.<br />
- S li u th c p thu th p t năm 2005 – 2010.<br />
- S li u sơ c p ñi u tra t các h nông dân và các trang tr i năm 2009 - 2010 là<br />
ch y u.<br />
4<br />
Nh ng ñóng góp m i c a lu n án<br />
4.1 V lý lu n<br />
- Lu n án ñã h th ng hóa và hoàn thi n lý lu n v cung cà phê nhân, các y u t<br />
nh hư ng t i cung cà phê nhân trong ng n và dài h n, v n d ng vào vi c phát tri n n<br />
ñ nh cung cà phê nhân t i Tây Nguyên và Vi t Nam.<br />
4.2 V th c ti n<br />
- Phân tích và ñánh giá th c tr ng ngu n cung cà phê nhân t i Tây Nguyên<br />
trong th i gian qua.<br />
- Lu n án ñã k t h p s d ng các phương pháp phân tích truy n th ng và<br />
hi n ñ i ñ ñánh giá, phân tích ñ ng th i các các y u t nh hư ng cơ b n ñ n<br />
năng su t, s n lư ng và cung cà phê nhân t i Tây Nguyên trong ng n h n và trong<br />
dài h n; Ch ra ñư c h s co giãn c a cung cà phê nhân ñ i v i giá trong dài h n<br />
giao ñ ng t 0,6 ñ n 0,86 (ít co giãn);<br />
- Trên cơ s các k t lu n có ñ tin c y, lư ng hóa cao ñ d báo cung cà<br />
phê nhân trong dài h n, t ñó ñưa ra quan ñi m và ñ xu t nh ng gi i pháp thi t<br />
th c ñ xây d ng k ho ch th c hi n nh m n ñ nh lư ng cung cà phê nhân t i<br />
Tây Nguyên.<br />
<br />
3<br />
<br />
CHƯƠNG 1<br />
CƠ S LÝ LU N VÀ TH C TI N V CUNG CÀ PHÊ NHÂN<br />
1.1 Cơ s lý lu n v cung cà phê nhân<br />
1.1.1 Khái ni m và b n ch t v cung cà phê nhân<br />
T khái ni m v cung s n ph m hàng hóa và d ch v nói chung, chúng ta có<br />
th hi u khái ni m v cung cà phê nhân như sau: Cung cà phê nhân là bi u th s<br />
lư ng s n ph m cà phê nhân ñư c hình thành t quá trình s n xu t, ch bi n mà<br />
ngư i s n xu t (v i tư cách là ngư i bán) có kh năng và s n sàng bán m i m c<br />
giá khác nhau trong ph m vi không gian và th i gian nh t ñ nh khi các y u t khác<br />
không ñ i.<br />
Cung cà phê nhân = T ng cung c a các nhà s n xu t<br />
n<br />
S<br />
QTT = ∑ q iS<br />
i =1<br />
<br />
Trong ñó:<br />
<br />
S<br />
TT<br />
<br />
Q : Lư ng cung c a th trư ng cà phê nhân t i m i m c giá.<br />
<br />
q iS : Lư ng cung c a nhà s n xu t th i t i m i m c giá.<br />
1.1.2 Phân bi t cung cà phê nhân v i s n lư ng cà phê nhân<br />
Không gi ng như các s n ph m nông nghi p thông thư ng khác, ñ c ñi m c a<br />
s n xu t cà phê nhân có tính th i v mà m i năm ch di n ra m t l n thu ho ch (cà phê<br />
Tây Nguyên b t ñ u thu ho ch t ñ u tháng 10 và k t thúc vào tháng 12 hàng năm) và<br />
ph n l n ñư c ñem bán vào năm sau nên thư ng g i là niên v cà phê. S n lư ng cà<br />
phê nhân trong m i niên v h u h t ñư c ngư i s n xu t bán h t ra th trư ng trong<br />
niên v ñó.<br />
S n lư ng cà phê nhân ch có th tr thành cung cà phê nhân khi ngư i s n<br />
xu t có kh năng và s n sàng bán m i m c giá khác nhau (khi các y u t khác<br />
không ñ i) sau khi tr ñi ph n hao h t và hư h ng trong quá trình lưu kho, b o<br />
qu n (≥ 0,5% s n lư ng theo s li u ñi u tra). Khác v i các s n ph m nông nghi p<br />
thông thư ng, s n lư ng cà phê d tr qua niên v sau g n như b ng 0 (do ngư i s n<br />
xu t không d tr s n ph m) vì nh ng lý do ch y u sau ñây:<br />
+ V ch t lư ng: Ch t lư ng s n ph m cà phê nhân s gi m theo th i gian. Thông<br />
thư ng qua 12 tháng h t cà phê s b c màu (chuy n t màu xanh nh sang màu vàng nh ),<br />
h t x p, mùi thơm gi m, không còn gi ñư c ñ y ñ hương v c a cà phê như lúc ban ñ u.<br />
+ V giá s n ph m: Do s n ph m cà phê mang tính th i v (m t năm thu ho ch<br />
m t l n), giá cà phê nhân c a ñ u niên v sau thư ng th p hơn giá cà phê c a cu i niên<br />
v trư c do nhi u h s n xu t cùng tham gia bán ñ trang tr i n n n, chi phí cho s n<br />
xu t và mua s m vào d p t t Nguyên ñán. ð i v i vùng Tây Nguyên, h u h t các h s n<br />
xu t cà phê ñ u là nh ng ti u ñi n, di n tích nh l và manh mún, ñ i s ng khó khăn và<br />
thi u v n s n xu t, nên ngay sau khi thu ho ch h ñem bán v i s lư ng kho ng t<br />
30%- 60% s n lư ng thu ho ch c a mùa v (s li u ñi u tra).<br />
+ T n ñ ng v n: H u h t s n lư ng s n xu t ra trong niên v này ñ u ñư c<br />
nhà s n xu t ñem bán h t trư c v mùa thu ho ch m i t 1 ñ n 2 tháng nh m tránh<br />
t n ñ ng v n và tránh r i ro v giá.<br />
Do v y, s khác nhau gi a cung và s n lư ng cà phê nhân ñư c hi u và minh<br />
h a b ng công th c sau ñây:<br />
Cung cà phê nhân = S n lư ng cà phê nhân - hao h t + d tr (n u có)<br />
<br />
4<br />
<br />
*M t ñi u c n lưu ý: Có m t s trư ng h p nhà kinh doanh có th d tr m t<br />
lư ng cà phê nhân qua niên v sau vì m t lý do nào ñó, n u nhà kinh doanh ñó ñem<br />
bán ra th trư ng thì ñó không ph i là cung cà phê nhân c a ngư i s n xu t.<br />
1.1.3 ð c ñi m v cung cà phê nhân<br />
- Cung cà phê nhân có tính th i v .<br />
- Cung cà phê nhân h u như không co giãn ñ i v i giá trong ng n h n.<br />
1.1.4 Tác nhân tham gia cung cà phê nhân và tác nhân tham gia tiêu th<br />
Tác nhân tham gia cung cà phê nhân là ngư i s n xu t bao g m: Các doanh<br />
nghi p s n xu t, trang tr i, h s n xu t ñ c l p, h liên k t ñ u là tác nhân tham gia cung<br />
cà phê nhân trên th trư ng. Tác nhân tham gia tiêu th bao g m: Thu gom, lái buôn, ñ i<br />
lý, chi nhánh công ty, doanh nghi p KD. Nh ng công ty KD, xu t kh u có kh năng tài<br />
chính l n thư ng mua v i s lư ng nhi u ñ tr c ti p xu t kh u ra nư c ngoài.<br />
1.1.5 Vai trò và hi u qu xã h i c a s n xu t cà phê<br />
a/ Cà phê ngày càng ñóng m t vai trò quan tr ng trong phát tri n kinh t<br />
nư c<br />
ta và m t s qu c gia s n xu t cà phê trên th gi i.<br />
- Cà phê t o công ăn vi c làm cho nhi u ngư i.<br />
- Cà phê mang l i kim ng ch xu t kh u cao.<br />
b/ Trong nhi u năm qua, cà phê là m t ngành s n xu t mang l i hi u q a xã<br />
h i cho hàng trăm ngàn ngư i tham gia vào quá trình s n xu t, ch bi n và kinh<br />
doanh, góp ph n xóa ñói gi m nghèo và h n ch tình tr ng th t nghi p Vi t Nam.<br />
1.1.6 Các y u t nh hư ng ñ n cung cà phê nhân<br />
Ngoài nh ng y u t thông thư ng như các lo i s n ph m khác, cung cà phê nhân còn<br />
ch u nh hư ng b i m t s y u t cơ b n sau: Y u t v ñi u ki n t nhiên; Giá c cà phê;<br />
Quy ho ch vùng s n xu t; Quy mô SX h và t ch c s n xu t cà phê; Ngu n nhân l c; V n<br />
s n xu t và tín d ng; Quy trình k thu t s n xu t – ch bi n; ð u tư công và d ch v công.<br />
1.2 Cơ s th c ti n<br />
1.2.1 S hình thành và phát tri n cà phê Vi t Nam<br />
Năm 1975, di n tích cà phê Vi t Nam ch có 14.000 ha v i năng su t ch vào<br />
kho ng 4 – 5t /ha.<br />
Năm 1994 c nư c ñã có t ng di n tích s n xu t cà phê là 123.871 ha, trong<br />
ñó: Mi n b c là 8.790 ha, Mi n nam là 115.081 ha. T ng di n tích cà phê kinh<br />
doanh là 99.886 ha, cho năng su t bình quân là 16,7 t /ha; s n lư ng 166.457 t n,<br />
trong ñó xu t kh u là 158.520 t n (Tr n Minh Tu n, 1996 [60]).<br />
Năm 2001, Vi t Nam ñã m r ng di n tích tr ng cà phê lên ñ n 565,3 nghìn ha<br />
và s n lư ng là 840,6 nghìn t n.<br />
Năm 2010, riêng các t nh Tây Nguyên di n tích tr ng cà phê ñã lên t i 509.199<br />
ha, chi m trên 9/10 di n tích cà phê Vi t Nam.<br />
1.2.2 S n xu t và tiêu th cà phê trên th gi i<br />
- Trên th gi i có kho ng 75 qu c gia tr ng cà phê v i t ng di n tích trên 11<br />
tri u ha, s n lư ng hàng năm bi n ñ ng trong kho ng 5,5 – 6 tri u t n cà phê nhân.<br />
Trong nh ng năm qua, s n xu t cà phê ñang ñư c các nư c như Châu Á, Châu ð i<br />
Dương, Châu Phi ñ c không ng ng m r ng di n tích. Tuy nhiên, Châu M La Tinh<br />
v n chi m ñ i ña s s n lư ng cà phê trên th gi i, trong ñó các nư c có s n lư ng và<br />
di n tích cà phê l n nh t Châu M La Tinh là Brazil và Colômbia. Châu Á ñang d n<br />
ñ u v s n xu t cà phê v i (Robusta), bao g m các qu c gia: Vi t Nam, Indonesia, n<br />
ð , Malaysia, Thailand…<br />
<br />
5<br />
<br />
- Nh ng th trư ng tiêu th cà phê nhân l n trên th gi i là EU, M và Nh t B n.<br />
Riêng th trư ng Châu Âu m i năm tiêu th kho ng 2 tri u t n, chi m kho ng 40% t ng<br />
cung cà phê nhân trên th gi i. M chi m 24% và Nh t B n chi m trên 10% t ng cung.<br />
Niên v 2009/2010 tiêu dùng cà phê nhân trong nư c c a Brazil kho ng 19,5 tri u bao<br />
(trong ñó 18,47 tri u bao cà phê lo i rang/xay và 1,03 tri u bao lo i cà phê hòa tan), tăng<br />
4% so v i niên v trư c.<br />
1.2.3 Bài h c kinh nghi m<br />
T kinh nghi m s n xu t cà phê Vi t Nam và các qu c gia s n xu t cà phê trên<br />
th gi i cho chúng ta th y r ng, ñ n ñ nh cung cà phê nhân mang tính b n v ng c n<br />
quy ho ch l i di n tích tr ng cà phê; Hình thành các HTX ki u m i ho c liên k t nhóm<br />
h s n xu t ñ t p trung ngu n l c, h c h i kinh nghi m và gi m b t chi phí ñ u tư;<br />
Ph bi n, ng d ng các bi n pháp tái canh cây cà phê; Nâng cao năng su t và ch t<br />
lư ng s n ph m; Tăng cư ng tiêu dùng n i ñ a; C n có các chính sách riêng cho vùng<br />
s n xu t cà phê Tây Nguyên ñ b o ñ m ñi u ki n s n xu t và ch bi n h p lý.<br />
Chương 2: ð C ðI M ð A BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U<br />
2.1 ð c ñi m t nhiên, kinh t - xã h i vùng Tây nguyên<br />
2.1.1 ði u ki n t nhiên<br />
Tây Nguyên ñư c thiên nhiên ưu ñãi v i nh ng tài nguyên khá phong phú và ña<br />
d ng, th i ti t khí h u ôn hòa, ñ t ñai phì nhiêu. ð cao vào kho ng 400m ñ n 1000m<br />
so v i m c nư c bi n. Tây Nguyên r t thích h p trong vi c tr ng và phát tri n các lo i<br />
cây công nghi p dài ngày như: Cao su, cà phê, ca cao, h tiêu, dâu t m và ñi u. Cà phê<br />
ñư c xem là cây công nghi p quan tr ng mang l i giá tr kinh t cao.<br />
2.1.2 ði u ki n kinh t - xã h i<br />
- Tây Nguyên có t c ñ gia tăng dân s nhanh nh t nư c. N u năm 1989 Tây<br />
Nguyên ch có g n 2,5 tri u ngư i bao g m 12 dân t c, ch y u là dân t c thi u s b n<br />
ñ a như: Jrai, Bahnar, Ê ðê, Mơ Nông… thì ñ n năm 2010 dân s Tây Nguyên ñã lên<br />
ñ n hơn 5 tri u ngư i v i 47 dân t c anh em. V l c lư ng lao ñ ng trong ñ tu i toàn<br />
vùng năm 2010 ñ t x p x m c 3 tri u ngư i, chi m 55,1% t ng dân s .<br />
- Nông nghi p gi vai trò quan tr ng trong cơ c u kinh t Tây Nguyên. Giai ño n<br />
2007-2010 các ngành nông, lâm, th y s n có t c ñ tăng trư ng bình quân 7,73%/năm.<br />
Trong cơ c u giá tr ngành nông, lâm, th y s n thì nông nghi p chi m t tr ng l n nh t<br />
v i 97,17%. Tuy nhiên nông nghi p ñã gi m xu ng còn 96,9% năm 2010. Ngành lâm<br />
nghi p và nuôi tr ng th y s n không ph i là th m nh c a vùng nên ch chi m m t t l<br />
r t nh , riêng giá tr s n xu t c a th y s n ch chi m chưa ñ n 1% trong c giai ño n.<br />
2.2 Phương pháp nghiên c u<br />
2.2.1 Cách ti p c n và khung phân tích c a lu n án<br />
- Lu n án s d ng các phương pháp ti p c n như: Ti p c n h th ng, ti p c n ñ u<br />
tư hai khu v c công và tư, ti p c n theo vùng sinh thái, ti p c n có s tham gia trong<br />
quá trình nghiên c u cung cà phê nhân Tây Nguyên.<br />
2.2.2 Ngu n s li u<br />
2.2.2.1 Ngu n s li u ñã công b (s li u th c p)<br />
ð ph c v cho vi c phân tích, làm rõ các m c tiêu nghiên c u c a lu n án, ngu n<br />
s li u ñã công b ñư c thu th p t các cơ quan qu n lý nhà nư c, báo chí, nhà xu t b n,<br />
ñ tài nghiên c u như: C c th ng kê các t nh thu c Tây Nguyên, T ng C c th ng kê, các<br />
<br />