Tóm tắt Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu cung cà phê nhân tại Tây Nguyên

1<br /> <br /> L IM<br /> 1<br /> <br /> ð U<br /> <br /> Tính c p thi t c a ñ tài nghiên c u<br /> Tây Nguyên là m t vùng ñ t ñư c thiên nhiên ưu ñãi v i nh ng tài nguyên khá<br /> phong phú và ña d ng, ñ c bi t nơi ñây có kho ng 1,36 tri u ha ñ t ñ bazan màu m<br /> (chi m ñ n 66% di n tích ñ t bazan toàn qu c). Tây Nguyên ñang s h u trên 40%<br /> ti m năng phát tri n cây công nghi p dài ngày so v i c nư c, trong ñó cà phê ñã t lâu<br /> ñư c xem là lo i cây quan tr ng trong cơ c u phát tri n kinh t toàn vùng, góp ph n<br /> xóa ñói gi m nghèo và nâng cao ñ i s ng v t ch t cho m i t ng l p dân cư ñang sinh<br /> s ng trên vùng ñ t ñ cao nguyên này (Lam Giang, 2011; Niên giám th ng kê các t nh<br /> Tây Nguyên 2009, 2010 [40 ,6]).<br /> Trong nh ng năm qua, ngành s n xu t cà phê Tây Nguyên ñã có nh ng bư c phát<br /> tri n ñáng k v di n tích và s n lư ng, mang l i giá tr kim ng ch xu t kh u cao cho Vi t<br /> Nam. Tuy nhiên, bên c nh nh ng thành qu ñã ñ t ñư c, ngành s n xu t cà phê Tây<br /> Nguyên ñang ph i ñ i m t v i nh ng thách th c do di n tích cà phê già c i ngày m t gia<br /> tăng. M t s vùng có năng su t r t th p do ñư c tr ng trên lo i ñ t x u, thi u ngu n nư c<br /> tư i. Cùng v i bi n ñ i khí h u, môi trư ng sinh thái ñang b nh hư ng do di n tích r ng<br /> ngày càng thu h p, khai thác nư c ng m tùy ti n d n ñ n suy gi m ngu n nư c, th i ti t<br /> kh c nghi t do nhi u ñ t n ng nóng và h n hán kéo dài (Quang Huy, 2011 [44]). T ch c<br /> s n xu t cà phê Tây Nguyên ch y u dư i hình th c nông h quy mô nh , manh mún;<br /> Trình ñ k thu t s n xu t c a h còn nhi u h n ch , ti p c n và ng d ng k thu t công<br /> ngh trong s n xu t cà phê còn quá ít; Công ngh ch bi n thô sơ qua nhi u năm chưa<br /> ñư c c i thi n; Chính sách tín d ng ưu ñãi c a nhà nư c khó ti p c n nên kh năng ñ u tư<br /> cho s n xu t th p; Cơ s h t ng ph c v s n xu t cà phê m i ch ñáp ng ñư c m t ph n<br /> làm tăng chi phí s n xu t; ð i s ng v t ch t c a ña s h nông dân s n xu t cà phê v n<br /> còn nhi u khó khăn, ñ c bi t t l l m phát tăng ñã làm cho ñ i s ng ngư i nông dân càng<br /> khó khăn hơn. T nh ng lý do nêu trên ñã nh hư ng ñáng k ñ n năng su t, s n lư ng và<br /> ch t lư ng s n ph m cà phê nhân c a Tây Nguyên, ñe d a v trí s n lư ng cà phê nhân c a<br /> Vi t Nam trên th trư ng cà phê th gi i trong nh ng năm t i.<br /> Cà phê nhân ñang ñư c xem là m t hàng kinh doanh quan tr ng c a th gi i.<br /> T ng giá tr cà phê nhân xu t kh u hàng năm ñ t trên 10 t ñô la, doanh s bán l<br /> trên toàn c u ñ t hơn 70 t ñô la (Hi p h i Cà phê Ca cao Vi t Nam, 2007 [12]).<br /> Xét v qu n lý vĩ mô, cà phê nhân Vi t Nam ñư c xem là m t hàng ch l c mang<br /> l i kim ng ch xu t kh u cao ch ñ ng sau lúa g o hàng th p k qua và ñư c th<br /> gi i bi t ñ n như m t bư c ñ t phá v th h ng s n lư ng. Kh i lư ng cà phê nhân<br /> xu t kh u liên t c tăng góp ph n ñưa Vi t Nam lên v trí th 2 trên th gi i sau<br /> Brazil (Thanh Châu, 2008 [33]).<br /> ð ñánh giá và phân tích m t cách khách quan d a trên cơ s lý lu n và th c ti n<br /> v cung cà phê nhân, th c tr ng s n xu t và ch bi n cà phê nhân t i Tây Nguyên trong<br /> nh ng năm qua, nghiên c u m t s y u t cơ b n nh hư ng ñ n cung cà phê nhân t i<br /> Tây Nguyên trong ng n h n và dài h n, trên cơ s ñó ñ xu t m t s gi i pháp ch y u<br /> nh m nâng cao hi u qu k thu t và thu nh p cho nông dân, góp ph n n ñ nh lư ng<br /> cung cà phê nhân Tây Nguyên ñ duy trì v trí cà phê Vi t Nam trên th trư ng cà phê<br /> th gi i, chúng tôi ch n ñ tài: “Nghiên c u cung cà phê nhân t i Tây nguyên” làm<br /> lu n án ti n sĩ, v i mong mu n ñư c ñóng góp m t ph n nh cho s nghi p n ñ nh, b n<br /> v ng c a ngành cà phê Tây nguyên và Vi t Nam.<br /> <br /> 2<br /> <br /> 2<br /> 2.1<br /> <br /> M c tiêu nghiên c u<br /> M c tiêu chung<br /> Nghiên c u th c tr ng và phân tích các y u t cơ b n nh hư ng ñ n cung cà phê<br /> nhân Tây Nguyên, t ñó ñ xu t nh ng gi i pháp nh m n ñ nh cung cà phê nhân t i<br /> Tây Nguyên trong dài h n.<br /> 2.2 M c tiêu c th<br /> - Góp ph n h th ng hoá, làm sáng t , hoàn thi n cơ s lý lu n và th c ti n v<br /> cung cà phê nhân;<br /> - ðánh giá th c tr ng và phân tích nh ng y u t cơ b n nh hư ng ñ n cung cà<br /> phê nhân t i Tây Nguyên;<br /> - ð xu t nh ng gi i pháp nh m n ñ nh cung cà phê nhân t i Tây Nguyên trong<br /> dài h n.<br /> 3<br /> ð i tư ng và ph m vi nghiên c u<br /> 3.1 ð i tư ng nghiên c u<br /> Nghiên c u cung và các y u t cơ b n nh hư ng ñ n cung cà phê nhân t i Tây<br /> Nguyên, t p trung ch y u vào s n xu t và ch bi n t o ngu n cung. Ch th là các h<br /> nông dân tr ng cà phê và trang tr i s n xu t.<br /> 3.2 Ph m vi nghiên c u<br /> 3.2.1 V n i dung: Nghiên c u cung cà phê nhân và các y u t cơ b n nh hư ng ñ n<br /> cung cà phê nhân c a ngư i s n xu t, c th là h nông dân và trang tr i s n xu t cà<br /> phê t i ñ a bàn 5 t nh Tây Nguyên.<br /> 3.2.2 V không gian, ñ a ñi m nghiên c u: Lu n án t p trung nghiên c u t i m t s<br /> huy n ñ i di n có di n tích, s n lư ng cao, trung bình và tương ñ i th p 5 t nh Tây<br /> Nguyên là ð k L k, ðăk Nông, Lâm ð ng, Gia Lai và Kon Tum.<br /> 3.2.3 V th i gian: Th i gian nghiên c u thu th p d li u, thông tin ph c v cho ñ tài<br /> t năm 2005 cho ñ n nay.<br /> - S li u th c p thu th p t năm 2005 – 2010.<br /> - S li u sơ c p ñi u tra t các h nông dân và các trang tr i năm 2009 - 2010 là<br /> ch y u.<br /> 4<br /> Nh ng ñóng góp m i c a lu n án<br /> 4.1 V lý lu n<br /> - Lu n án ñã h th ng hóa và hoàn thi n lý lu n v cung cà phê nhân, các y u t<br /> nh hư ng t i cung cà phê nhân trong ng n và dài h n, v n d ng vào vi c phát tri n n<br /> ñ nh cung cà phê nhân t i Tây Nguyên và Vi t Nam.<br /> 4.2 V th c ti n<br /> - Phân tích và ñánh giá th c tr ng ngu n cung cà phê nhân t i Tây Nguyên<br /> trong th i gian qua.<br /> - Lu n án ñã k t h p s d ng các phương pháp phân tích truy n th ng và<br /> hi n ñ i ñ ñánh giá, phân tích ñ ng th i các các y u t nh hư ng cơ b n ñ n<br /> năng su t, s n lư ng và cung cà phê nhân t i Tây Nguyên trong ng n h n và trong<br /> dài h n; Ch ra ñư c h s co giãn c a cung cà phê nhân ñ i v i giá trong dài h n<br /> giao ñ ng t 0,6 ñ n 0,86 (ít co giãn);<br /> - Trên cơ s các k t lu n có ñ tin c y, lư ng hóa cao ñ d báo cung cà<br /> phê nhân trong dài h n, t ñó ñưa ra quan ñi m và ñ xu t nh ng gi i pháp thi t<br /> th c ñ xây d ng k ho ch th c hi n nh m n ñ nh lư ng cung cà phê nhân t i<br /> Tây Nguyên.<br /> <br /> 3<br /> <br /> CHƯƠNG 1<br /> CƠ S LÝ LU N VÀ TH C TI N V CUNG CÀ PHÊ NHÂN<br /> 1.1 Cơ s lý lu n v cung cà phê nhân<br /> 1.1.1 Khái ni m và b n ch t v cung cà phê nhân<br /> T khái ni m v cung s n ph m hàng hóa và d ch v nói chung, chúng ta có<br /> th hi u khái ni m v cung cà phê nhân như sau: Cung cà phê nhân là bi u th s<br /> lư ng s n ph m cà phê nhân ñư c hình thành t quá trình s n xu t, ch bi n mà<br /> ngư i s n xu t (v i tư cách là ngư i bán) có kh năng và s n sàng bán m i m c<br /> giá khác nhau trong ph m vi không gian và th i gian nh t ñ nh khi các y u t khác<br /> không ñ i.<br /> Cung cà phê nhân = T ng cung c a các nhà s n xu t<br /> n<br /> S<br /> QTT = ∑ q iS<br /> i =1<br /> <br /> Trong ñó:<br /> <br /> S<br /> TT<br /> <br /> Q : Lư ng cung c a th trư ng cà phê nhân t i m i m c giá.<br /> <br /> q iS : Lư ng cung c a nhà s n xu t th i t i m i m c giá.<br /> 1.1.2 Phân bi t cung cà phê nhân v i s n lư ng cà phê nhân<br /> Không gi ng như các s n ph m nông nghi p thông thư ng khác, ñ c ñi m c a<br /> s n xu t cà phê nhân có tính th i v mà m i năm ch di n ra m t l n thu ho ch (cà phê<br /> Tây Nguyên b t ñ u thu ho ch t ñ u tháng 10 và k t thúc vào tháng 12 hàng năm) và<br /> ph n l n ñư c ñem bán vào năm sau nên thư ng g i là niên v cà phê. S n lư ng cà<br /> phê nhân trong m i niên v h u h t ñư c ngư i s n xu t bán h t ra th trư ng trong<br /> niên v ñó.<br /> S n lư ng cà phê nhân ch có th tr thành cung cà phê nhân khi ngư i s n<br /> xu t có kh năng và s n sàng bán m i m c giá khác nhau (khi các y u t khác<br /> không ñ i) sau khi tr ñi ph n hao h t và hư h ng trong quá trình lưu kho, b o<br /> qu n (≥ 0,5% s n lư ng theo s li u ñi u tra). Khác v i các s n ph m nông nghi p<br /> thông thư ng, s n lư ng cà phê d tr qua niên v sau g n như b ng 0 (do ngư i s n<br /> xu t không d tr s n ph m) vì nh ng lý do ch y u sau ñây:<br /> + V ch t lư ng: Ch t lư ng s n ph m cà phê nhân s gi m theo th i gian. Thông<br /> thư ng qua 12 tháng h t cà phê s b c màu (chuy n t màu xanh nh sang màu vàng nh ),<br /> h t x p, mùi thơm gi m, không còn gi ñư c ñ y ñ hương v c a cà phê như lúc ban ñ u.<br /> + V giá s n ph m: Do s n ph m cà phê mang tính th i v (m t năm thu ho ch<br /> m t l n), giá cà phê nhân c a ñ u niên v sau thư ng th p hơn giá cà phê c a cu i niên<br /> v trư c do nhi u h s n xu t cùng tham gia bán ñ trang tr i n n n, chi phí cho s n<br /> xu t và mua s m vào d p t t Nguyên ñán. ð i v i vùng Tây Nguyên, h u h t các h s n<br /> xu t cà phê ñ u là nh ng ti u ñi n, di n tích nh l và manh mún, ñ i s ng khó khăn và<br /> thi u v n s n xu t, nên ngay sau khi thu ho ch h ñem bán v i s lư ng kho ng t<br /> 30%- 60% s n lư ng thu ho ch c a mùa v (s li u ñi u tra).<br /> + T n ñ ng v n: H u h t s n lư ng s n xu t ra trong niên v này ñ u ñư c<br /> nhà s n xu t ñem bán h t trư c v mùa thu ho ch m i t 1 ñ n 2 tháng nh m tránh<br /> t n ñ ng v n và tránh r i ro v giá.<br /> Do v y, s khác nhau gi a cung và s n lư ng cà phê nhân ñư c hi u và minh<br /> h a b ng công th c sau ñây:<br /> Cung cà phê nhân = S n lư ng cà phê nhân - hao h t + d tr (n u có)<br /> <br /> 4<br /> <br /> *M t ñi u c n lưu ý: Có m t s trư ng h p nhà kinh doanh có th d tr m t<br /> lư ng cà phê nhân qua niên v sau vì m t lý do nào ñó, n u nhà kinh doanh ñó ñem<br /> bán ra th trư ng thì ñó không ph i là cung cà phê nhân c a ngư i s n xu t.<br /> 1.1.3 ð c ñi m v cung cà phê nhân<br /> - Cung cà phê nhân có tính th i v .<br /> - Cung cà phê nhân h u như không co giãn ñ i v i giá trong ng n h n.<br /> 1.1.4 Tác nhân tham gia cung cà phê nhân và tác nhân tham gia tiêu th<br /> Tác nhân tham gia cung cà phê nhân là ngư i s n xu t bao g m: Các doanh<br /> nghi p s n xu t, trang tr i, h s n xu t ñ c l p, h liên k t ñ u là tác nhân tham gia cung<br /> cà phê nhân trên th trư ng. Tác nhân tham gia tiêu th bao g m: Thu gom, lái buôn, ñ i<br /> lý, chi nhánh công ty, doanh nghi p KD. Nh ng công ty KD, xu t kh u có kh năng tài<br /> chính l n thư ng mua v i s lư ng nhi u ñ tr c ti p xu t kh u ra nư c ngoài.<br /> 1.1.5 Vai trò và hi u qu xã h i c a s n xu t cà phê<br /> a/ Cà phê ngày càng ñóng m t vai trò quan tr ng trong phát tri n kinh t<br /> nư c<br /> ta và m t s qu c gia s n xu t cà phê trên th gi i.<br /> - Cà phê t o công ăn vi c làm cho nhi u ngư i.<br /> - Cà phê mang l i kim ng ch xu t kh u cao.<br /> b/ Trong nhi u năm qua, cà phê là m t ngành s n xu t mang l i hi u q a xã<br /> h i cho hàng trăm ngàn ngư i tham gia vào quá trình s n xu t, ch bi n và kinh<br /> doanh, góp ph n xóa ñói gi m nghèo và h n ch tình tr ng th t nghi p Vi t Nam.<br /> 1.1.6 Các y u t nh hư ng ñ n cung cà phê nhân<br /> Ngoài nh ng y u t thông thư ng như các lo i s n ph m khác, cung cà phê nhân còn<br /> ch u nh hư ng b i m t s y u t cơ b n sau: Y u t v ñi u ki n t nhiên; Giá c cà phê;<br /> Quy ho ch vùng s n xu t; Quy mô SX h và t ch c s n xu t cà phê; Ngu n nhân l c; V n<br /> s n xu t và tín d ng; Quy trình k thu t s n xu t – ch bi n; ð u tư công và d ch v công.<br /> 1.2 Cơ s th c ti n<br /> 1.2.1 S hình thành và phát tri n cà phê Vi t Nam<br /> Năm 1975, di n tích cà phê Vi t Nam ch có 14.000 ha v i năng su t ch vào<br /> kho ng 4 – 5t /ha.<br /> Năm 1994 c nư c ñã có t ng di n tích s n xu t cà phê là 123.871 ha, trong<br /> ñó: Mi n b c là 8.790 ha, Mi n nam là 115.081 ha. T ng di n tích cà phê kinh<br /> doanh là 99.886 ha, cho năng su t bình quân là 16,7 t /ha; s n lư ng 166.457 t n,<br /> trong ñó xu t kh u là 158.520 t n (Tr n Minh Tu n, 1996 [60]).<br /> Năm 2001, Vi t Nam ñã m r ng di n tích tr ng cà phê lên ñ n 565,3 nghìn ha<br /> và s n lư ng là 840,6 nghìn t n.<br /> Năm 2010, riêng các t nh Tây Nguyên di n tích tr ng cà phê ñã lên t i 509.199<br /> ha, chi m trên 9/10 di n tích cà phê Vi t Nam.<br /> 1.2.2 S n xu t và tiêu th cà phê trên th gi i<br /> - Trên th gi i có kho ng 75 qu c gia tr ng cà phê v i t ng di n tích trên 11<br /> tri u ha, s n lư ng hàng năm bi n ñ ng trong kho ng 5,5 – 6 tri u t n cà phê nhân.<br /> Trong nh ng năm qua, s n xu t cà phê ñang ñư c các nư c như Châu Á, Châu ð i<br /> Dương, Châu Phi ñ c không ng ng m r ng di n tích. Tuy nhiên, Châu M La Tinh<br /> v n chi m ñ i ña s s n lư ng cà phê trên th gi i, trong ñó các nư c có s n lư ng và<br /> di n tích cà phê l n nh t Châu M La Tinh là Brazil và Colômbia. Châu Á ñang d n<br /> ñ u v s n xu t cà phê v i (Robusta), bao g m các qu c gia: Vi t Nam, Indonesia, n<br /> ð , Malaysia, Thailand…<br /> <br /> 5<br /> <br /> - Nh ng th trư ng tiêu th cà phê nhân l n trên th gi i là EU, M và Nh t B n.<br /> Riêng th trư ng Châu Âu m i năm tiêu th kho ng 2 tri u t n, chi m kho ng 40% t ng<br /> cung cà phê nhân trên th gi i. M chi m 24% và Nh t B n chi m trên 10% t ng cung.<br /> Niên v 2009/2010 tiêu dùng cà phê nhân trong nư c c a Brazil kho ng 19,5 tri u bao<br /> (trong ñó 18,47 tri u bao cà phê lo i rang/xay và 1,03 tri u bao lo i cà phê hòa tan), tăng<br /> 4% so v i niên v trư c.<br /> 1.2.3 Bài h c kinh nghi m<br /> T kinh nghi m s n xu t cà phê Vi t Nam và các qu c gia s n xu t cà phê trên<br /> th gi i cho chúng ta th y r ng, ñ n ñ nh cung cà phê nhân mang tính b n v ng c n<br /> quy ho ch l i di n tích tr ng cà phê; Hình thành các HTX ki u m i ho c liên k t nhóm<br /> h s n xu t ñ t p trung ngu n l c, h c h i kinh nghi m và gi m b t chi phí ñ u tư;<br /> Ph bi n, ng d ng các bi n pháp tái canh cây cà phê; Nâng cao năng su t và ch t<br /> lư ng s n ph m; Tăng cư ng tiêu dùng n i ñ a; C n có các chính sách riêng cho vùng<br /> s n xu t cà phê Tây Nguyên ñ b o ñ m ñi u ki n s n xu t và ch bi n h p lý.<br /> Chương 2: ð C ðI M ð A BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C U<br /> 2.1 ð c ñi m t nhiên, kinh t - xã h i vùng Tây nguyên<br /> 2.1.1 ði u ki n t nhiên<br /> Tây Nguyên ñư c thiên nhiên ưu ñãi v i nh ng tài nguyên khá phong phú và ña<br /> d ng, th i ti t khí h u ôn hòa, ñ t ñai phì nhiêu. ð cao vào kho ng 400m ñ n 1000m<br /> so v i m c nư c bi n. Tây Nguyên r t thích h p trong vi c tr ng và phát tri n các lo i<br /> cây công nghi p dài ngày như: Cao su, cà phê, ca cao, h tiêu, dâu t m và ñi u. Cà phê<br /> ñư c xem là cây công nghi p quan tr ng mang l i giá tr kinh t cao.<br /> 2.1.2 ði u ki n kinh t - xã h i<br /> - Tây Nguyên có t c ñ gia tăng dân s nhanh nh t nư c. N u năm 1989 Tây<br /> Nguyên ch có g n 2,5 tri u ngư i bao g m 12 dân t c, ch y u là dân t c thi u s b n<br /> ñ a như: Jrai, Bahnar, Ê ðê, Mơ Nông… thì ñ n năm 2010 dân s Tây Nguyên ñã lên<br /> ñ n hơn 5 tri u ngư i v i 47 dân t c anh em. V l c lư ng lao ñ ng trong ñ tu i toàn<br /> vùng năm 2010 ñ t x p x m c 3 tri u ngư i, chi m 55,1% t ng dân s .<br /> - Nông nghi p gi vai trò quan tr ng trong cơ c u kinh t Tây Nguyên. Giai ño n<br /> 2007-2010 các ngành nông, lâm, th y s n có t c ñ tăng trư ng bình quân 7,73%/năm.<br /> Trong cơ c u giá tr ngành nông, lâm, th y s n thì nông nghi p chi m t tr ng l n nh t<br /> v i 97,17%. Tuy nhiên nông nghi p ñã gi m xu ng còn 96,9% năm 2010. Ngành lâm<br /> nghi p và nuôi tr ng th y s n không ph i là th m nh c a vùng nên ch chi m m t t l<br /> r t nh , riêng giá tr s n xu t c a th y s n ch chi m chưa ñ n 1% trong c giai ño n.<br /> 2.2 Phương pháp nghiên c u<br /> 2.2.1 Cách ti p c n và khung phân tích c a lu n án<br /> - Lu n án s d ng các phương pháp ti p c n như: Ti p c n h th ng, ti p c n ñ u<br /> tư hai khu v c công và tư, ti p c n theo vùng sinh thái, ti p c n có s tham gia trong<br /> quá trình nghiên c u cung cà phê nhân Tây Nguyên.<br /> 2.2.2 Ngu n s li u<br /> 2.2.2.1 Ngu n s li u ñã công b (s li u th c p)<br /> ð ph c v cho vi c phân tích, làm rõ các m c tiêu nghiên c u c a lu n án, ngu n<br /> s li u ñã công b ñư c thu th p t các cơ quan qu n lý nhà nư c, báo chí, nhà xu t b n,<br /> ñ tài nghiên c u như: C c th ng kê các t nh thu c Tây Nguyên, T ng C c th ng kê, các<br /> <br />