Trang phục cổ truyền của người Raglai ở Việt Nam: Phần 1

Chia sẻ: Luis Mathew | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:148

Thêm vào BST

Báo xấu

22
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cuốn sách Trang phục cổ truyền của người Raglai ở Việt Nam: Phần 1 trình bày một số vấn đề cơ bản xoay quanh trang phục cổ truyền Raglai như: Đôi nét về địa lý, dân cư, kinh tế, xã hội của tộc người Raglai; quá trình điền dã, sưu tầm, nghiên cứu trang phục cổ truyền Raglai; quá trình vẽ ma- két trên những tài liệu đã thu nhận được để trưng cầu ý kiến ở các làng Raglai; quá trình đưa kết quả sưu tầm, nghiên cứu đi vào đời sống; hội thảo về trang phục cổ truyền Raglai. Mời các bạn cùng tham khảo để biết thêm nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Trang phục cổ truyền của người Raglai ở Việt Nam: Phần 1

\ e d , \ \ \ ir. 1 \ . ^ . \ i HAI LIEN f f • / / / / / / i 'PI1 N\ Ha NOI \ II \ \ 1 \ I 1; \ \ I ) \ I l Ir V r il r V r i \ i i \ \ / M
ed Ì/IUtfÌK (hjcfltù
CONO TRINH DO CHINH PHU TÀI TRd SÀNG TAO 2000 - 2001 • Doc duyét cóng trình: OS. TSKH TÒ NCOC THANH • Tó chitc xudt bàn: PCS. TS NGUYÉN XUÀN KINH
HÓI VÀN NGHÉ DAN GIAN VIÉT NAM HAI U€N Trang phuc co truyén Raglai NHÀ XUÀT BÀN DAI HOC QUÓC GIÀ HA NOI - 2001
MUC LUC Trang Lui ma deu 7 Phén mot: TRANG PHUC CO TRUYÉN RAGLAI ^^ I. DÒ! NET VE DjA LV, DAN CU, KINH TÉ, VÀN HOÀ XÀ HÓI CÙA TOC NGUÒI RAGLAI • • 15 II. QUA TRÌNH DIÉN DÀ, SLfU TAM, NGHIÉN CQU TRANG PHUC CO TRUYÉN RAGLAI 31 « 1. Odi ti/dng va phi/dng phàp tiép can 31 2. Qua trình dién dà qua càc làng Ragia! trong ba tình 37 III. DIÉN TRÌNH, VE MA-KÉT TRÉN N H Q N G TÀI LIÉU DÀ T H U N H À N OLTOC O É TRLTNG C A U y K I É N Ò CÀC LÀNG RAGLAI 129 IV. QUA TRÌNH OLTA KÉT QUA SUU TAM, NGHIÉN CQU DI VÀO DÒl SONG 134 V. HÓI T H À O V É TRANG PHUC CO TRUYÉN RAGLAI 143
Phén hai: NHÀN XÉT VÉ TRANG PHUC RAGLAI VA VE QUA TRÌNH SUU TAM, NGHIÉN CL/U NÒ 149 I. TRANG PHUC N Q RAGLAI 151 II. TRANG PHUC NAM RAGLAI 165 III. NHCTNG NHÀN XÉT LIÉN QUAN OÉN QUA TRÌNH SLTU TAM, NGHIÉN CQU TRANG PHUC CO TRUYÉN RAGLAI 171 Phu lue MI 1. Hoa vàn trén càc còt nhà mó, kago, gùi, ong tén - màt biéu hién cùa hoa vàn trén trang phuc co truyén Raglai qua sCf thi, tri/òng ca du'dc hàt ké chuyén 179 2. Trang phuc co truyén Raglai diwc phuc che tài hlén va dà dU'cJc th^m djnh, su dung trong càc le hói Raglai 189 3. Càc bàn tham luàn ve trang phuc c6 truyén Raglai cùa 7 dai biéu thuóc 7 xà Raglai va càc nhà nghién cijfu 198 Tài liéu tham khào 254
r ma dou "Tói cho ràng trang phuc co truyén Raglai càn phài ditdc ngiidi Raglai diing trong nhùng ngày le hói cùa dàn toc. Dò là niem ti£ hào, là bàn sàc rièng cùa bà con Raglai chùng tói... Trong khi càc dàn toc khdc, ngitdi ta déu co trang phuc truyén thóng, rièng ta chàng co gi, thgt là thièt thòi, ddng suy nghi...". "Bà con Raglai da sdkhóng con giù ditdc trang phuc co, bay già co gi mgc ndy. Thanh nièn mgc Au phuc, qudn Tày, ào sd mi dù màu, hogc quàn ào co hinh ành nitóc ngoài. Thièu nù dai da sd mgc theo ngitdi Kinh, thièu so mgc vày (quàn mot óng) theo ngitdi Chàm... Càn phuc che trang phuc Raglai de phó bièn sau này, de co quàn ào truyén thdng mói ngitdi mot bg, de khi co ngày hói, ngày tèi, ngày le thi mgc, de giù Idy bàn sàc rièng cùa minh...". "... Mgc trang phuc dàn toc là luòn nhó tói nùi rùng óng bà, thè hien long yèn què hitdng dai nitàc va dàc biét hdn là nièm ti/ hào dàn toc cùa mot viing ddt Bdc Ai anh hiing...".
Trén day là ba trich dogn nguyén vàn trong ba bài tham luàn cùa óng Chamaleak Phieu, Phó chù tich Uy ban nhàn dàn xà Ldi Hai, dai dién cho bà con Raglai huyen Ninh Hai; óng Tayén Hien, Bi thit Dàng uy xà Phitàc Ha huyén Ninh Phitóc; bà Katdr Thi Lieu, Bi thit Dàng uy xà Phitdc Hoà huyén Ninh Sdn tinh Ninh Thuàn phàt biéu trong CHOC tog dàm vi Trang phuc co truyén Raglai ditdc tiè'n hành vào ngày 28 thàng 8 nàm 2000 tgi Nhà truyin thdng Bdc Ài thuóc xà Phitdc Dai, huyén Ninh Sdn do Hói Vàn nghe dàn gian tinh phóì hdp ciing Sd Vàn hoà Thóng tin va càc hói khàc tó chùc. Ai cùng biet: Raglai là mot toc ngitdi cUc ky anh hùng, hét mite trung thành, thiiy chung, sàu sàc nghla tinh, nhàn di. Vày ma hóm nay, ngay trong càc dip le - hai nèu chi nhin vào y phuc va trang sue thi khó ma nhàn ra ditdc ngitdi Raglai nùa! Vi vày y tu cùa ba vi dai dién ngitdi Raglai nèu trén chinh là Idi md dàu cho tài liéu này tu nhùng suy tit, tran tra cùa ngiidi thitc hien de tài trong sudt 9 nàm, qua nhiéu cóng dogn trén mot dia bàn róng làn chg,y dgc theo hitdng tày cùa ba tinh cite nam Trung Bg: Khdnh Hoà, Ninh Thuàn, Binh Thuàn - ndi cit trù cùa ngitdi Raglai - hàu gap phàn dién dgt itdc vgng rat khièm tón cùa mot toc ngitdi can phài ditdc dn tra, nghìa dèn khóng biét bao nhiéu cho dù. Tuy vày, day là mot de tài rat làn co anh hitdng trite tiép dèn tàm ly dàn toc, den phong tue tgp quàn, dèh long tit trgng va tit hào dàn toc ngay tu nhùng bitdc ddu thitc hien cóng trinh, nén ngildi thitc hien khóng the làm 8
theo phitdng phdp eù ma minh dà tùng làm: di dién dà, tiép càn dai titdng, thu thap tài liéu, dai ehièu, so sành, dgc sdch tham khào... rói ngói vào bàn vièt de co tdc phdm bang nhùng trang vièt cóng vài càc ành chup va nhùng bang tièng, bang hinh. Hdn nùa cóng vice cùa tói là di tim cài dà mdt sao cho cài tim ditdc phài là cài cu d dg,ng mài. Vi vày phài chgn phitdng phàp tiép egn va edeh dién dat phii hdp, bàt dàu tu ghi chép dién dà, vat chat hod cu thè ky ùe cùa ngitdi già de thàm dinh lai nhùng diiu dà tiép nhàn chù quan rói tài hien lai cài dà mdt de thù nghiém, ùng dung vào dai sdng ngay trong qua trinh situ tdm, nghién cùu. Vi vày, ò de tài này, tdc già khóng thè tU y xod bò, vièt lai trén "bàn thào" ma tu nhùng "trang ddu" dà diidc "dgc già" vùa là chù sd hùu thdy tgn màt, nghe tgn tai, nàm tgn tay va "quan toà sd thàm" day uy lite cùng chinh là hg - ngitdi Raglai. Phdm thi nhùng ngitdi di sau, nhdt là trén lình vite situ tdm, nghién cùu nhit tói, khóng thè nào tit ma màm ma khóng eó dièm titcì tu nhùng y titdng gdi md, dinh hitdng de eó thè lièn he, dai ehièu vài dai titdng ma minh dang quan tàm. Hdn nùa qua nhiiu nàm dien dà, situ tdm vi Tritòng ca, Truyén co, Le hgiy Dàn ca, Dàn nhac Raglai, ma ngitdi Raglai lai eiing ngù he vói ngitdi Chàm, ngitdi Chu Ru, ngitdi Ra De, ngitdi Già Rai; lai nùa, qua sit kien tranh chàp ddt dai xita kia giùa ngitdi Chu Ru trong càu chuyen dàn gian, cuòi eiing vua Chàm phài dùng ra dàn xèp, mot hitóng di ddn vi rùng nùi phUOng Nam cùa mot nhành nào dò thuóc ngù he Malayo - Polynésien dà hinh thành
trong suy luàn cùa tói. Nèu khóng phài thè thi tgi sao cùng mot nhóm Nam dào ma càc le hói dàn gian Chàm va Raglai khóng hi gidng nhau, Igi gidng nhau ed bàn giùa Raglai va Già Rai, Ra De vi le hói "Bò md", "An lùa mài" va ed the giói quan, vii trii quan nùa! Tuy vày, day mài là suy luàn chù quan cùa ngitdi vièt, chita chàc dà ditdc càc nhà dàn toc hgc dàng tinh. Tuy nhién ditdc hieii biét thèm vi càc toc ngitdi ciing ngù he vài toc ngitdi Raglai de lièn he, ddi chièìi ve trang phuc co truyin Raglai thi chàng phài rièng tói ma ai cùng càn làm. Chinh vi vày khi ditdc cdm cudn Trang phuc co truyin càc dàn toc Viét Nam, Nhà xuàt bàn Vàn hóa Dàn toc 1994 • cùa tàc già Ngó Dite Thinh, tói vò ciing bòi hói cui sitàng! Cudn sàch day 253 trang, trong dà co 9 trang tiéng Anh, 16 trang giài thièu ve Trang phuc càc dàn toc ò Tày Nguyén. Cudn sàch co 24 hinh ve, 174 tàm ành chup mó tà ve trang phuc va hoa vàn trén trang phuc cùa mot so dóng càc toc ngitdi trong dàn toc Vièt Nam. Trong 16 trang nói ve Trang phuc càc dàn toc a Tày Nguyén, chi co 4 trang nói vi trang phuc Già Rai, 4 trang M'nóng, 3 trang Ra De va 5 trang nói ve Kho vón chung cùa càc toc ngitdi d Tày Nguyén. Tói chàm rài dgc tùng dàng, tùng chù 16 trang nói trén nhitng chita co trang nào, dàng nào nói ve Trang phuc Raglai cà! Xem trong 174 tdm ành chi eó mot tdm duy nhàt chup hinh mot thièu nù mgc ào khóng co óng tay, vày den co càc giài hoa vàn d gàn gàu vày. Lai ào cùng co vai ditdng màu giàng ngang. Gàn ành, co chù thich: Raglai - Chu Ru, thè thói! Vày là Trang phuc co 10
truyin Raglai vàn con bò ngò. Dàu vày tài vàn dUde cudn sàch giùp eho nhùng diiu bd ieh, nhdt là itde mong eó the gap phàn Idp di mot ehó hdng con giành lai eho ngitdi di sau. Tói eàm dn ngitdi dà di tritde, tdc già Ngó Due Thinh. Tói cùng xin chàn thành eàm dn va càm phue tdc già Nguyén Tu Chi vói cudn Góp phàn nghién cùu vàn hoà va toc ngitòi, Nhà xuàt bàn Vàn hod Thóng tin Ha Nói - 1996. Rièng phdn Cgp vày Mitdng, tdc già dà mó tà ehi tièt vài nhùng hièu biét uyèn thàm va long me say hiem eó, mot tài liéu quan trgng giùp eho vice dai ehièu vói cgp vày Raglai, mgc dàu Mitdng va Raglai d rdt xa nhau va khóng cùng ngù he. Trong so A ^ sàch tham khào va can dgc, tói dgc biét chù y dèn hai cudn Ngitòi Raglai ò Viet Nam cùa tde già Nguyén Tudn Triet do Nhà xudt bàn Khoa hoc xà hói in nàm 1991 va cudn sdch mài nhdt, xudt bàn nàm 1998 cùa càc tàc già Phan Xuàn Bièn, Phan An, Phan Vàn Dóp, Va Cóng Nguyén va Nguyén Vàn Huè: Vàn hóa va xà hói cùa ngitòi Raglai. Càc tàc già dà day cóng situ tàm nghién cùu vi vàn hoà Raglai trén nhHu phitdng dien, dà dóng góp phdn ddng kè trong viee hogch dinh kè hogch phàt trièn cùa toc ngitdi Raglai va de Igi nhùng tit liéu bó ieh eho càc nhà nghién cùu sau này. Tuy vày, nhitng eó le vdn di dgt ra cùa hai cudn sdch qua làn, càc tde già khóng co dù diéu kien, thdi gian va tdm lue de di sàu vào tùng nói dung chi tièt nén diiu ma ngitòi viét trong chò vi "Yphuc va trang sue Raglai" chi ditdc ede tde già nói dèh chung chung trén vài trang gidy. Cudn sdch Ngitòi Raglai a Viét Nam, khd 19 x 13cm, day 150 trang, chi co mot trang nói vi trang phue Raglai, eó thè tàm liidc nhu sàch dà viet: "Trang phuc co 11
truyin cùa ngitdi Raglai rdt it va rdt giàn ddn...", "... Dèn nay chi biét dèn mot kieu do co truyén cùa ngitdi Raglai, dò là chiee ào (au) kieu chili ddu khi mgc dùng chung cho cà nam giài va nù giài...". Trong cudn Vàn hoà va xà hói ngitòi Raglai, khó 24 X 16cm, 346 trang va 15 trang ành, càc tàc già cùng chi rat khièm tdn: "Cho den nay qua nhiiu bièn dai, vice xàc dinh va mièli tà mot càch day dù càc logi y phuc truyin thdng cùa ngitdi Raglai thgt khó khan...". Tuy nhién diiu dà dà giùp cho ngitòi vièt co thèm y chi va nhiét tàm, hdn de mong làp di nhùng ehó con dang bò trong cùa nhitng ngitòi di tritàc do .chita kip dùng lai hogc chita den lue de tàm nghién cùu, situ tàm. Dùng tntóc mot vice khóng nhò, phitc tgp nhit thè, lai vài tài mgn, site kém nhit tói ncii khóng co gang kièn nhàn va khóng ditdc "tiép site ha hdi" cùa nhiéu ngitòi thi itàc niuóh cùng chi dgng lai d y titdng ma thòi. Vi vày, tritàc hét tói xin tò long biét dn cùa tói dèn bà con Raglai d nhiéu xà trong ba tinh dà giùp dò, ùng ho, chi bào va dóng vién tói nhit mot dùa con trong già toc cùa minh. Xin càm dn Hai Vàn nghe dàn gian Viét Nam, dà giùp dà cho tàc phàm cùa tói ditdc ra dòi. Dóng thòi tói cùng xin càm dn Hói Vàn nghe dàn gian va Sd Vàn hóa Thóng tin tinh dà tgo mgi diéu kien cho tói trong qua trinh dién dà dai ngày. Cuòi cùng thi ehó dita dàng tin cgy cùa ngitòi vièt Igi trd ve vài càc dóng nghiép vón là hói vièn cùa Hói Vàn nghe dàn gian Khành Hoà va Ninh Thuàn, trd vi vài càc Palay Raglai - ndi dà tùng sàng tgo ra Trang phuc co 12
truyin cùa ngitòi Raglai, ndi dang con hien hùu càc bg trang phuc ditdng truyén, phue che theo eó truyén, ndi dang con bào litu mot kho tàng dà so ve tritòng ca va, tuy rdt it òi, cùa nhùng nghe nhàn tài ba, nhùng ngitòi già biet chuyen . Xin edm dn hai nhà nghién cùu Nguyén Thè Sang va Dinh Hy. . » . • Nàm 1995, trong hai ddt diin dà cùa nhiéu top hai vièn do Hai Vàn nghe dàn gian Ninh Thuàn va Sd Vàn hoà Thóng tin tó chùc di situ tàm, nghién cùu vàn hóa phi vat the Raglai, óng Dinh Hy, ngitòi dàu tièn cùa Hói dà mang ve ditde mot chiee do phue che dà cu va mot giài tua vài trang sue cùa phu nù Raglai d huyén Ninh Sdn. Sau dò, óng Hy dà viét bài dàng tài trén càc bào giài thièu ve nò. Trong nàm 1997 - 1998 trén mot vài tgp chi, bang nhùng tit liéu ghi chép dién dà, chù yèu là khai thàc tu ky ùc cùa càc cu ngitòi Raglai d huyén Khành Sdn, tinh Khành Hoà, óng Nguyén Thè Sang dà di cgp dèh trang phuc co truyén Raglai. Sau dò, vào nàm 1998 va 1999, tói dà giài thièu vi trang phuc Raglai trén vài tgp san va bào dia phitdng trén ed sd tit liéu dà ditdc situ tàm, dién dà. Co thè nói ràng: kè tu day "Ditòng xa dò nggi bitóc cheo leo" khi gap ditdc nhùng ngitòi bgn tàm huyèt, dóng tàm, dóng chi, khi ditdc ciing "di ve phia màt tròi làn" vói hg. Thè là trong nàm 1999 va bay thàng ddu nàm 2000, tói dà tiép tue di sàu vào 30 làng Raglai d ba tinh de situ tàm, nghién cùu, so sành, dai ehièu, de chò dèh 13
mot ngày két thùc cóng viée bitdc dàu bang mot cuóe toa dàm lich su vi "Trang phuc ed truyin Raglai" vào cuòi nàm 2000. Va cuòi ciing, diiu mong itde dy dà dèh. Viée làm cùa tói cùng dà ditdc tdn thitdng, hoan nghènh, chàp nhàn, nhàt là bà con va càc dgi biéu ngitòi Raglai. Tuy nhién, vi day là cóng trinh dàu tay nén khóng trành khòi thièu sòt va khièm khuyèt, vi vày tói cùng rdt mong nhàn ditde sit dóng gap, chi bào cùa càc nhà nghién cùu va bgn dgc xa gàn. HAI L I È N 14
Phan mot 0 TRRNG PHUC CO TRUVCN RRGLRI I. DÒI NET VÉ DIA LY, DAN CI/, KINH TÉ, XÀ HOI CÙA TOC NGirÒI RAGLAI Con difòng quò'c lo so' 1 tu cuòi tinh Phu Yen den dia dàu tinh Dóng Nai ma hai dàu dia giói là dinh dèo Cà va ngà ba Ong Dòn dai chùng 450 cày so'. Dò là 3 tinh cUc Nam Trung Bò: Khành Hoà, Ninh Thuàn va Bình Thuàn. NhiJ mot sdi day tién dinh, doan diJÒng 450 cày so' à'y xàu ba tinh lai vói nhau chàc dà hdn mot the ki. Trai dai theo càc thung lùng va càc trién nùi phia tày tu huyén Ninh Hoà, tinh Khành Hoà den huyén Hàm Tàn tinh Bình Thuàn là dia bàn sinh song cùa toc ngifdi Raglai. Theo Idi ké cùa cu Kayak Rang, 89 tuoi, d làng Ma- nai, xà PhiJóc Thành va cu Lapia d Ma-ti, xà Phuóc Tàn, huyén Ninh Sdn thi trUóc nàm 1945 mòi làng Raglai chi co trén mot chuc già dinh. Càc làng sò'ng gàn nhii biét làp nhau. Trong mòi làng chi co tu mot dé'n ba toc ho. Trùóc nàm 1975, trong chié'n tranh chò'ng Mi, càc làng Raglai vò'n dà phàt trién dòng hdn, lai phài xé le ra 15
t h à n h chòm de t h u à n tién cho viée s a n xuà't va d à n h giac. Trong chién dich don d à n làp àp cùa Mi - nguy. mot so' làng bi don t u càc vùng nùi cao nhii Chil Sala, Chók Kay K a m a u giàp Làm Dong: E làm thifdng, E làm ha thuóc càn cu dia Bàc Ai ve t à p t r u n g d càc k h u don Bà Ràu, Tàm Ngàn, Tà Ditdng, v.v... T u n à m 1958 den 1960, bà con Raglai d càc khu don d à n này dà làn lifdt p h à t a n càc "trai giam" hoàc rù n h a u tró'n ve nùi tiép tue k h à n g chién. NhiJng khi trd ve, bà con khóng con trd lai làng cu nùa ma làp nén làng mói hoàc song vói càc làng khàc. Sau nàm 1975 bà con khóng song t r é n nùi cao n ù a ma xuòng càc triéu nùi, làp nén n h ù n g xà mói. Mòi xà co nhiéu thòn, song càch biét n h a u n h ù n g khóng xa n h a u làm. Trong càc làng mói (thòn) bao góm nhiéu chòm khàng chién cu tàp t r u n g ve vói nhiéu toc ho khàc n h a u . Qua day ta thày rò do tình cành di d à n , xé le, p h à n t à n . dòn dàn, t à p t r u n g nhiéu làn, nén t à n g cùa làng XLfa bi phà vd, vàn hóa làng bi n à t viin va di d à n vào làng quén trong nép nghì cùa mòi t h à n h vièn trong còng dòng làng. So vói càc toc ngUdi thiéu so' khàc, Raglai khóng d trong dién qua it dàn. Riéng d tinh Ninh T h u à n dé'n cuò'i nàm 2000, dàn so'Raglai co khoàng 50.000 ngUdi. K h à n h Hoà co chùng t r é n diiói hai v a n radi. Bình T h u à n co t r é n 10.000 nguòi. Cóng chung trong cà niJóc, ngaòi Raglai co dén 90.000 ngiròi. Tuy vày so vói càc toc ngUdi cùng ngù he Malayò n h u Chàm, Chu Ru, Già Rai, È De, ngiidi Raglai phàt trién chàm. Dói nghéo n h u mot sdi day oan nghiét ma ngUdi Raglai bao ddi nay cdi mài v à n chùa ra. Theo càc cu già Raglai cho biét: Hói con p h à i di làm cu li 16
choTày, cho tòng ly, t r a i gài Raglai d à n cày, vàc dà, dàp dùdng suó't cà ngày, trong b u n g khóng co mot h a t cdm. Con gài ngiic de t r a n , toc xoà, che t h à n b a n g mot m à n h vài cu m à u den. Con trai chi màc khó' den, nhò b a n g b à n tay, v a t hai dàu trùóc va sau cùa cà dot lén mot doan day r ù n g buóc q u a n h bung. Trong hai cuòc chié'n t r a n h chò'ng de quò'c, h à u h é t toc ngùòi Raglai déu t h a m già càch m a n g , song vói càn bò va bò dòi trong càc chién khu Bàc Ai, Anh Dùng, nuòi càn bò va bó dòi suó't 20 n à m trdi. Ngày à'y, ddi song du canh, du cu r a t phù hdp cho viée san x u à t va dành giac theo lò'i chién t r a n h du kich. Vi vày mòi già dinh it n h à t cùng eó ba, bò'n cài rày: mói va eù. Ngoài bàp (ngò) là lùdng thUc chù yé'u, lùa rày, chuò'i, du dù, khoai, mi là nguòn lùdng thiic d a t r ù ò càc rày eù khóng khi nào can kiet. Bò dòi, càn bó do dò eó thè b à m vào d à n ma song. Cài thiéu t r a m trong, t r i é n mién cùa bà con Raglai ngày à'y là muò'i va ào quàn, thuóc men. Tình hinh chié'n t r ù d n g ve sau trd nén khò'c liét hdn. Bom d a n day trdi t r ù t xuòng r ù n g nùi, chat dóc hoà hoc diet cày eòi va ngufdi rài t h à m k h à p ndi. Chuò'i, bàp, du dù, san, khoai là càc loai bi huy diet triióc n h à t va n h a n h n h à t . Kéo dai trong nhiéu n à m , bà con Raglai dà phài chiù dói ràch t à tdi khóng già'y b ù t nào mó t à nói. Dói à n thi con dàp dòi qua ngày nhiTng dói muò'i thi dà eó lue txiòng chùng n h u té liét moi boat dóng. Nguy q u à n va nguy quyén ngày à'y khòng t h è nào kiém soàt dxióc càc chién khu nói t r é n nén chùng rào rié't t à n g cùdng bao vày, chàn càc néo diidng t u Dòng sang Tày, t r i e t difdng tiép té gao, muò'i, thuò'c men...^én càc vùng càn eù. Khà n à n g — ^^ l ^'
va sue lac chié'n dàu cùa bó dói d a n g d trong t ì n h t r a n g nguy khó'n. Thày vày, bà con Raglai d chién k h u Bàc Ai dà tò chùc mot doàn ngiidi, md diidng m à u di t u càn eù xuòng t à n bién Cà Nà de m a n g muòi ve nuòi bò dòi. Doàn ngUdi ra di, chàn dàt, m i n h t r a n , t r a i gài déu chi eó mot m à n h vài hoàc mot miéng vò cày che p h à n dùói. Trong r ù n g dém, doàn ngùdi Raglai làng le xuyén ve huóng Dòng N a m di tim "ngoe t r à n g " . May t h a y , ho dà xuyén qua dxióc càc lóp rào vày dòn bò't, li'nh canh va trd ve vói n h ù n g gùi muò'i quy hdn cuòc song cùa minh. N h a n g khòng ngò, t r é n diidng ve. nguy q u à n dà phue san ben bd song Cài. Dòng song loang m à u , muò'i t a n trong nifóc lai chày ve bién Dóng! Vài ngUdi t h o à t chét trd ve, trén vai vàn con càc gùi muò'i t h à m m à u Raglai loang loàng hòng tUdi khi m à t trdi roi vào. Khi di vói tà'm t h à n t r a n , ngiidi thoàt chét trd ve lai càng t r a n trui hdn. Néu nghe ké ti mi lai chuyen này, ngUdi làm thd, ngiidi viét nhac dUdc ngói ben bd song Cài hóm nay, chàc ràng y nhac. Idi thd sé khóng dén nói vò tình! Dói muòi dà dành, ngày à'y bà con lai con dói cdm, dói ào. Trong mot thòi gian dai v à n chò'ng càn, vàn bàn rdi hàng t r a m chiéc mày bay càt cành t u N h a Trang, Thành Sdn, v à n nuòi bó dòi va v à n khòng eó m à n h vài che thàn* Khó'eù, vày eù dà m ù n ràch. Ào, q u à n cùa càn bò, bò dòi chia sé cho cùng chàng ai con. Q u à n va d à n déu ràch ruói. Da so' bà con Raglai phài màc ào, quàn bang vò cày hoàc dan b a n g là dùa dàt. Co mot "huyén thoai" dòi nay xin dUdc ké qua loa de dòc già chiTa biét eó dip hiéu thém ve y phuc, t r a n g sue cùa p h u nù Raglai càch day mói chi ba mUdi n à m thòi: t r a n g phuc trong nhùng ngày ed CLTC, khó'n cùng. 18
Mot doàn nù dàn còng Raglai tình nguyén di gùi thuò'c men, vù khi de tiép té' cho chié'n trùdng mién Dòng Nam Bó. Tu tram xuà't phàt dé'n tram giao lién trao hàng dà eó diidng mòn. Nhùng hàu hét càc chi déu khòng eó ào, vày nén khòng the gùi hàng di theo con dùdng à'y dxXóc. Càc ehi phài tu minh vùa mang nàng, vùa càm riJa phàt rùng, md mot con dùdng riéng de di dén tram giao hàng. Trén ngùdi càc ehi chi eó kiéng, khuyén tai, còng tay bang dóng va nhành là xanh buòc trùóc bung. Day, y phuc, trang sue cùa tuoi thanh xuàn Raglai ngày à'y chi eó thè'. Ngày nay néu phài tài hien lai cành này trong phim, liéu càc nù dién vién eó dàm "tran trui" dep de vò ngàn nhù càc eò gài Raglai xùa chàng. Tòi nghì ràng, ngUdi viét lich su dàu tranh cùa toc ngùdi Raglai va cà ngùdi di sùu tàm, nghién cùu ve "Trang phue eó truyin Raglai" cùng khòng thè nào dùng dùng vói càc "huyén thoai" dau thùdng nhùng hay va dep nhù vày. Trong tình cành vò'n là thàn thuòe cùa càc vùdng triéu Chàm-pa d vùng dàt Pangdurangka xa xùa; trai qua tàm mifdi nàm dò ho cùng vói thàn phàn cùa cà dàn toc Viét Nam; lai trai qua ba mudi nàm chié'n t r a n h t à n khò'c, song chét vói kè thù, dói khàt kéo dai, ràch rùói trién mién; cày nò, cày sùng, hat bàp là mue tiéu cao cà nhàt de diet boa xàm làng, gin giù rùng nùi óng bà, dé'n cài là dùa che thàn con chàng dù, tàm tri nào con eó the nghì dé'n gin giù trang phue eó truyén cùa dàn toc eho dén ngày nay? 19
.•! Vày cuón, màu den, ngUc tran - hinh ành con rói lai ò mot vài phu nù Raglai ngày nay khi làm vice à nhà. Ành chup ò'cuoi Palay, Yo Manài, Ninh San, 29 71999. 20