Tư duy xã hội học của Auguste Comte - Vũ Hào Quang

Trao ®æi nghiÖp vô X· héi häc sè 1 (77), 2002 67<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T− duy x· héi häc cña Auguste Comte<br /> <br /> Vò Hµo Quang<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Nh÷ng yÕu tè x· héi ¶nh h−ëng tíi t− duy x· héi häc cña A. Comte<br /> A. Comte ®−îc coi lµ ng−êi s¸ng lËp ra ngµnh x· héi häc. ¤ng còng lµ nhµ<br /> thùc chøng næi tiÕng. §èi víi «ng, môc ®Ých cña x· héi häc kh«ng ph¶i lµ mét khoa<br /> häc nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh suy ®o¸n, t− biÖn, v« bæ vµ còng kh«ng<br /> ph¶i lµ khoa häc ®−a ra c¸c gi¶i ph¸p cho c¸c vÊn ®Ò trõu t−îng mµ ph¶i lµ mét khoa<br /> häc kh¸m ph¸ tri thøc, sö dông nã lµm c«ng cô c¶i biÕn x· héi, lµm cho x· héi tiÕn<br /> bé. Trong thêi ®¹i cña «ng, «ng cho r»ng x· héi thiÕu trËt tù, rèi lo¹n vÒ chÝnh trÞ vµ<br /> kh«ng thèng nhÊt vÒ mÆt tinh thÇn. X· héi ®ã cã qu¸ nhiÒu vÊn ®Ò nh− sù ®åi b¹i<br /> cña chÝnh phñ, nh− sù quan liªu hãa, nh− bÊt ®ång t− t−ëng, nh− b¹o lùc vµ nh÷ng<br /> t− duy gi¸o ®iÒu trong gi¸o dôc còng nh− khoa häc. C¸i mµ Comte hÕt søc phª ph¸n<br /> ®ã lµ sù rèi lo¹n vÒ trÝ tuÖ, t×nh tr¹ng v« tæ chøc, v« chÝnh phñ vÒ mÆt tinh thÇn. A.<br /> Comte ra ®êi sau c¸ch m¹ng 1789 lµ 9 n¨m, nh−ng l¹i tr−ëng thµnh qua nhiÒu chÕ<br /> ®é vµ chÝnh phñ mµ theo «ng tÊt c¶ nh÷ng chÝnh phñ ®ã ®Òu kh«ng thÓ gi¶i quyÕt<br /> ®−îc thµnh c«ng nh÷ng xung ®ét quèc tÕ triÒn miªn vµ nh÷ng khñng ho¶ng chÝnh trÞ<br /> néi bé. ChÝnh phñ Ph¸p ®· chuyÓn tõ Héi ®ång (Quèc héi) t−¬ng ®èi d©n chñ cña<br /> cuéc c¸ch m¹ng 1789 – 1795 thµnh chÝnh quyÒn chuyªn chÕ cña Héi ®ång ®èc chÝnh.<br /> §©y lµ chÝnh phñ phi d©n chñ vµ qu©n chñ cña giai cÊp trung l−u n¨m 1795 –1799<br /> vµ tíi chÕ ®é ®éc tµi chuyªn chÕ x©m l−îc qu©n sù cña Nap«lª«n 1799 – 1814 vµ cuèi<br /> cïng lµ viÖc phôc håi chÕ ®é qu©n chñ cña Bourbon tõ 1814 – 1830. Trong suèt<br /> nh÷ng giai ®o¹n chuyÓn ®æi chÝnh phñ, n−íc Ph¸p ®· chÞu ®ùng hµng lo¹t khã kh¨n<br /> lín vÒ kinh tÕ, nh÷ng phøc t¹p vÒ ngo¹i giao, qu©n sù víi n−íc ngoµi. So víi c¸c quèc<br /> gia kh¸c ë ch©u ¢u, nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ phøc t¹p lan réng ë Ph¸p, t¹o ra hµng<br /> lo¹t rèi lo¹n vÒ mÆt t«n gi¸o, vÒ mÆt tinh thÇn trong ®êi sèng x· héi.<br /> N−íc Ph¸p kh«ng gièng víi hÇu hÕt c¸c n−íc ë T©y vµ B¾c ¢u v× Ph¸p ®·<br /> tõng lµ mét quèc gia m¹nh vµ tån t¹i kh¸ l©u ®êi. Trong thêi kú c¶i c¸ch, vai trß cña<br /> nhµ thê Thiªn chóa gi¸o La m· rÊt quan träng vµ gÇn nh− ®éc quyÒn trong x· héi.<br /> Nh÷ng ng−êi theo ®¹o Tin lµnh ®· bÞ ®Èy sang c¸c n−íc kh¸c nh− §øc, Anh hoÆc<br /> Thôy sÜ. Nh÷ng dÊu hiÖu cña viÖc bµi xÝch c¸c t«n gi¸o kh¸c ë Ph¸p ®· cã ë thêi ®iÓm<br /> ®ã. Trong kho¶ng thêi gian nµy c¸ch m¹ng Ph¸p næ ra vµo n¨m 1789 vµ sù ph©n<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 68 T− duy x· héi häc cña Auguste Comte<br /> <br /> chia giai cÊp diÔn ra trªn quy m« toµn quèc, viÖc bÊt hßa gi÷a chÝnh quyÒn vµ t«n<br /> gi¸o ®· diÔn ra , nh÷ng vÞ trÝ l·nh ®¹o hµng ®Çu ®−îc giµnh cho tÇng líp quý téc,<br /> nh÷ng gi¸m môc Thiªn chóa gi¸o chØ cßn gi÷ nh÷ng vÞ trÝ trung l−u trong x· héi.<br /> QuyÒn lùc cña nhµ thê ®· bÞ h¹n chÕ. MÆc dï, chÝnh phñ c¸ch m¹ng ®−a ra tuyªn bè<br /> vÒ tù do tÝn ng−ìng vµo ngµy 6/12/1793 nh−ng l¹i h¹n chÕ quyÒn lùc tèi ®a cña nhµ<br /> thê, b»ng chøng lµ nhiÒu vïng ®Êt cña nhµ thê bÞ xung vµo c«ng quü vµ mét sè nhµ<br /> thê ®· bÞ ®ãng cöa. Nh÷ng t¸c ®éng cña c¸ch m¹ng vµ quyÒn lùc cña t«n gi¸o ë thêi<br /> ®ã ®· ¶nh h−ëng nhiÒu tíi t− t−ëng x· héi cña A. Comte. ¤ng cho r»ng niÒm tin t«n<br /> gi¸o cÇn g¾n liÒn víi c¸c häc thuyÕt chÝnh trÞ. Nh÷ng ng−êi theo chÕ ®é d©n chñ tù do<br /> ph¶n ®èi nh÷ng ng−êi theo chÕ ®é qu©n chñ Thiªn chóa gi¸o c¶ vÒ vÊn ®Ò trËt tù x·<br /> héi lÉn ®êi sèng tinh thÇn x· héi. Tuy nhiªn, hä ®Òu gièng nhau ë quan ®iÓm vÒ viÖc<br /> ®¸nh gi¸ sù thµnh c«ng cña c¸ch m¹ng 1789. §ã lµ viÖc hç trî hay t¨ng c−êng quyÒn<br /> lùc vµ c¬ héi x· héi cho tÇng líp t− s¶n vµ chØ c¶i thiÖn ®«i chót ®iÒu kiÖn x· héi cho<br /> tÇng líp lao ®éng. §èi víi A. Comte, môc ®Ých cña x· héi häc – mét khoa häc míi mµ<br /> «ng dù ®Þnh thµnh lËp ph¶i lµ mét khoa häc nh»m t¸i t¹o mét tæ chøc tinh thÇn<br /> thèng nhÊt. ¤ng ®· nh×n thÊy trong t×nh tr¹ng v« chÝnh phñ sau c¸ch m¹ng th«ng<br /> qua nh÷ng tranh luËn chÝnh trÞ, t«n gi¸o, t− t−ëng vµ giai cÊp, ... V× thÕ, «ng mong<br /> muèn kh¸m ph¸ nh÷ng quy luËt cã tÝnh tù nhiªn cña tæ chøc x· héi vµ nh÷ng biÕn<br /> ®æi x· héi. §ång thêi, «ng tin r»ng x· héi häc sÏ kÕ tôc quan niÖm duy tr× trËt tù x·<br /> héi mµ nhµ thê Thiªn chóa gi¸o ®· thÊt b¹i. X· héi häc d−íi con m¾t «ng lµ mét<br /> ngµnh häc ®Ó dù b¸o mét c¸ch khoa häc vÒ nh÷ng thiÕu sãt trong ®êi sèng tinh thÇn<br /> cña x· héi Ph¸p, chuÈn bÞ mét kÕ ho¹ch chi tiÕt cho viÖc t¸i x©y dùng n−íc Ph¸p c¶<br /> vÒ ®¹o ®øc x· héi lÉn tiÕn bé x· héi.<br /> Ngoµi nh÷ng ¶nh h−ëng cña chÝnh trÞ, t«n gi¸o ®Õn quan ®iÓm cña c¸c nhµ<br /> khoa häc triÕt häc nh− lÞch sö, to¸n häc, chÝnh trÞ, .. ®· cã ¶nh h−ëng ®Æc biÖt ®Õn t−<br /> duy x· héi häc cña A. Comte, Comte ®· ®Ò cao quan ®iÓm cña nhµ triÕt häc Anh lµ<br /> Francis Becon ( 1561- 1626 ) - mét ng−êi ph©n tÝch x· héi dùa trªn ph−¬ng ph¸p quy<br /> n¹p, nhµ triÕt häc Ph¸p RenÐ Descartes ( 1596-1650 ) – nhµ s¸ng lËp ra thuyÕt duy<br /> lý vµ nhµ thiªn v¨n häc Galileo ( 1564-1642 ) – ng−êi gãp phÇn quan träng trong viÖc<br /> më ra nh÷ng thµnh tè chÝnh cña t− t−ëng khoa häc hiÖn ®¹i. Mét t¸c gi¶ mµ A.<br /> Comte coi nh− mét ng−êi khæng lå vÒ t− duy x· héi - ®ã lµ Bossuet ( 1627-1704 ).<br /> Theo t¸c gi¶ nµy th× x· héi loµi ng−êi cã thÓ nghiªn cøu ®−îc nh− mét hiÖn t−îng tù<br /> nhiªn dùa vµo quy luËt logic cña sù ph¸t triÓn. A. Comte còng chÞu ¶nh h−ëng t−<br /> t−ëng cña Thomas Hobbes – nhµ triÕt häc ng−êi Anh ( 1588-1679 ) vÒ sù tån t¹i<br /> nh÷ng quy luËt c¬ b¶n cña tæ chøc x· héi. VÒ mÆt chÝnh trÞ, th× t− t−ëng vÒ c¬ cÊu tæ<br /> chøc chÝnh phñ vµ mèi quan hÖ cña chÝnh phñ víi bé phËn kh¸c trong x· héi cña L.<br /> Machiavelli ( 1469 –1527 ) – mét nhµ t− t−ëng chÝnh trÞ ng−êi Italia. Ngoµi ra, t−<br /> duy vÒ nh÷ng quy luËt vÒ sù ph¸t triÓn cã tÝnh quy luËt vµ æn ®Þnh ®êi sèng x· héi<br /> «ng l¹i tiÕp thu tõ Montesquieu (1689-1755), nhµ triÕt häc §øc Immanuel Kant<br /> (1724-1804 ) vµ Winhelm Von Leibniz (1646-1716).<br /> MÆc dï A. Comte ®−a ra thuyÕt 3 giai ®o¹n vÒ sù tiÕn bé vµ ph¸t triÓn x· héi<br /> nh»m ®æi míi tÊt c¶ nh÷ng quan ®iÓm ®i tr−íc vÒ x· héi, tuy nhiªn «ng còng thõa<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Vò Hµo Quang 69<br /> <br /> nhËn tÝnh kÕ thõa cña c¸c lý thuyÕt ®i tr−íc mµ nh÷ng biÓu hiÖn râ nhÊt cã thÓ thÊy<br /> trong häc thuyÕt C¬ ®èc gi¸o, vÝ dô trong t¸c phÈm Thµnh phè cña Chóa trêi ( cña<br /> Saint Augustine – The city of God ). Comte còng ¶nh h−ëng trùc tiÕp qua nh÷ng t¸c<br /> phÈm cña Condorcet ( 1743 –1794 ) – nhµ triÕt häc, to¸n häc, nhµ c¸ch m¹ng ng−êi<br /> Ph¸p. T¸c phÈm Ph¸c th¶o lÞch sö vÒ sù tiÕn bé t− duy nh©n lo¹i n¨m 1795 cña<br /> Condorcet ®· ¶nh h−ëng tíi t− t−ëng vÒ c¸i tæng thÓ duy nhÊt vµ vÒ sù ph¸t triÓn cña<br /> nã th«ng qua hµng lo¹t c¸c giai ®o¹n tiÕn hãa trong ®ã cã sù tiÕn hãa vÒ tæ chøc x·<br /> héi. Mèi quan hÖ gi÷a c¸i tæng thÓ cã tÝnh tæ chøc víi sù ph¸t triÓn ®ång bé xuyªn<br /> suèt qu¸ tr×nh biÕn ®æi nhËn thøc cña nh©n lo¹i còng nh− nhËn thøc vµ hµnh ®éng<br /> cña hä ®· ¶nh h−ëng ®Õn t− duy cña A. Comte vÒ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn t− duy.<br /> ChÝnh t− t−ëng cña Condorcet vÒ sù tiÕn hãa x· héi lµ dùa trªn qu¸ tr×nh tiÕn hãa<br /> cña t− duy ®· ®−îc thÓ hiÖn râ rµng trong häc thuyÕt cña A. Comte. A. Comte ®· tiÕp<br /> cËn nghiªn cøu vÒ nh÷ng biÕn ®æi x· héi dùa trªn nh÷ng sè liÖu lÞch sö vµ d©n téc<br /> häc, nh÷ng sè liÖu nµy ®· biÓu hiÖn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña mét x· héi ®¬n nhÊt<br /> trong x· héi tæng thÓ dùa trªn t− t−ëng cña Condorcet. Ngoµi ra, mét ng−êi ®−îc A.<br /> Comte ng−ìng mé lµ nhµ t− t−ëng x· héi Joseph de Maistre vÒ viÖc ph©n tÝch c¸c<br /> thiÕt chÕ x· héi thêi Trung cæ vµ vai trß quyÒn lùc tinh thÇn cña Thiªn chóa gi¸o ®èi<br /> víi viÖc duy tr× trËt tù x· héi. C¶ Condorcet lÉn Maistre ®· cã ¶nh h−ëng lín tíi t−<br /> duy cña A. Comte vÒ trËt tù x· héi ®Æc biÖt lµ c¸c quan hÖ cã tÝnh chøc n¨ng cña c¸c<br /> thiÕt chÕ x· héi vµ viÖc ph¸t triÓn mét trËt tù tinh thÇn míi trong t− duy cña A.<br /> Comte. Ngoµi ra, Comte cßn ®¸nh gi¸ cao t− t−ëng cña nhµ triÕt häc Scotland lµ<br /> Adam Fergeuson ( 1723-1816 ) vµ nhµ triÕt häc ng−êi §øc Franz Joseph Gall ( 1758<br /> –1828 ). Tõ t¸c gi¶ Fergeuson, Comte ®· vay m−în kh¸i niÖm vÒ tÝnh phæ biÕn cña<br /> c¸c h×nh th¸i x· héi. Comte ®ång t×nh víi quan ®iÓm cña Fergueson, mét x· héi<br /> kh«ng thÓ vËn dông sù tiÕn bé cña qu¸ tr×nh tiÕn hãa x· héi trõ khi nã ®−îc ph¸t<br /> triÓn mét c¸ch ®Çy ®ñ ®Ó hîp thµnh mét tæ chøc vµ cã kh¶ n¨ng sö dông sù tiÕn bé<br /> ®ã. Nãi mét c¸ch kh¸c, tiÕn hãa x· héi sÏ t¹o ra tiÕn bé x· héi. §èi víi J. Gall, th×<br /> A.Comte l¹i nhËn ®−îc sù ®ång c¶m vÒ t− t−ëng n·o t−íng häc vÒ sù ph¸t triÓn cña<br /> c¸ nh©n. ¤ng cho r»ng kh¶ n¨ng tinh thÇn vµ nh÷ng tr¹ng th¸i xóc c¶m cña c¸ nh©n<br /> cã thÓ n»m trong nh÷ng vïng ®Æc biÖt cña bé n·o. Comte ®· c¶i biÕn ®«i chót quan<br /> ®iÓm nµy ®Ó gi¶i thÝch sù ph¸t triÓn theo giai ®o¹n trong ®êi sèng tinh thÇn cña<br /> tõng c¸ nh©n.<br /> Cuèi cïng, chóng t«i còng muèn ®Ò cËp tíi ¶nh h−ëng cña ng−êi thÇy kh«ng<br /> chÝnh thøc cña A. Comte, ®ã lµ Saint Simon. §ã lµ t− t−ëng vÒ sù biÕn ®æi, ph¸t triÓn<br /> x· héi tõ mét x· héi qu©n sù tíi mét x· héi c«ng nghiÖp hãa.<br /> 2. Nh÷ng luËn thuyÕt x· héi häc c¬ b¶n cña A. Comte<br /> 2.1. Ba nguyªn lý c¬ b¶n<br /> Nguyªn lý 1: Theo A. Comte, cÇn ph¶i xem xÐt sù vËt, hiÖn t−îng x· héi mét<br /> c¸ch riªng lÎ, ®éc lËp t−¬ng ®èi trong mét tæng thÓ x· héi. Quan ®iÓm nµy cña Comte<br /> lµ dùa trªn sù m« pháng vÒ mèi quan hÖ tù nhiªn cña cÊu tróc c¬ thÓ . §©y lµ nguyªn<br /> lý c¬ b¶n nhÊt ®Ó gi¶i thÝch trËt tù tù nhiªn cña x· héi loµi ng−êi. Còng chÝnh v× lý<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 70 T− duy x· héi häc cña Auguste Comte<br /> <br /> do ®ã, mµ A. Comte ph©n lo¹i c¸c khoa häc c¬ b¶n lµ to¸n häc, thiªn v¨n häc, vËt lý<br /> häc, hãa häc, sinh häc vµ x· héi häc. ChÝnh quan niÖm vÒ trËt tù x· héi lµ mét b−íc<br /> tiÕn hãa cña trËt tù tù nhiªn ®· gióp cho Comte hiÓu ®−îc ®èi t−îng cña x· héi häc –<br /> trËt tù tù nhiªn cña x· héi. X· héi ph¸t triÓn theo c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau vµ sù<br /> ph¸t triÓn cña x· héi diÔn ra trong c¸c giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau chÝnh lµ ®èi t−îng<br /> cña “x· héi häc ®éng”. Nh− vËy lµ giai ®o¹n lÞch sö cña mét x· héi nhÊt ®Þnh cã tÝnh<br /> ®éc lËp t−¬ng ®èi so víi tiÕn tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö cña nh©n lo¹i, tuy nhiªn chØ cã<br /> thÓ hiÓu ®−îc nã trong mét mèi quan hÖ víi tæng thÓ lÞch sö nh©n lo¹i. Nãi mét c¸ch<br /> kh¸c, lÞch sö cña nh©n lo¹i còng ph¸t triÓn theo mét trËt tù tù nhiªn. V× thÕ, vÒ mÆt<br /> ph−¬ng ph¸p, nhµ x· héi häc cÇn ph¶i so s¸nh cã tÝnh chÊt lÞch sö c¸c giai ®o¹n ph¸t<br /> triÓn x· héi trong mét tæng thÓ nµo ®ã.<br /> Nguyªn lý 2: Nguyªn lý vÒ lÞch sö ph¸t triÓn trÝ tuÖ. Theo Comte, lÞch sö ph¸t<br /> triÓn cña nh©n lo¹i chÝnh lµ lÞch sö ph¸t triÓn cña trÝ tuÖ. Con ng−êi c¸ thÓ hµnh<br /> ®éng theo nh÷ng hiÓu biÕt cña riªng m×nh dùa vµo nh÷ng mèi quan hÖ cña nã víi thÕ<br /> giíi bªn ngoµi, víi nh÷ng ng−êi xung quanh trong giao tiÕp th−êng xuyªn trªn c¬ së<br /> hiÓu biÕt cña chñ thÓ hµnh ®éng vÒ thiªn nhiªn, con ng−êi vµ x· héi. §èi víi Comte,<br /> th× ý t−ëng kh«ng t¹o nªn thÕ giíi, tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p nhËn thøc cña con ng−êi<br /> l¹i lµ mét nh©n tè ph¶n ¸nh ®Æc tr−ng lÞch sö loµi ng−êi. V× thÕ, nhËn thøc cña con<br /> ng−êi cã vai trß quyÕt ®Þnh ®èi víi sù ph¸t triÓn lÞch sö. Mèi quan hÖ cã tÝnh chÊt lÞch<br /> sö vÒ sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña nh©n lo¹i g¾n liÒn víi h×nh thøc vµ tÝnh chÊt còng nh−<br /> c¸ch thøc tæ chøc x· héi.<br /> Nguyªn lý 3: TiÕn bé x· héi lµ h×nh th¸i duy nhÊt ®Ó nh©n lo¹i cïng h−íng<br /> tíi. Mäi con ng−êi ë mäi thêi ®¹i hoÆc trong mäi thêi kú lÞch sö ®Òu cã mét c¸i chung<br /> ®ã lµ cÊu t¹o sinh häc, ®Æc biÖt lµ cÊu t¹o cña n·o bé. V× vËy, con ng−êi dï ë c¸c x·<br /> héi kh¸c nhau vÒ mÆt tæ chøc, hä ®Òu gièng nhau ë chç lµ t×m ®Õn mét ph−¬ng thøc<br /> chung vÒ c¸ch thøc tæ chøc x· héi ®Ó ®¹t tíi tiÕn bé x· héi.<br /> 2.2. Quy luËt ba giai ®o¹n1<br /> Nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña Comte lµ t− t−ëng quyÕt ®Þnh viÖc ph©n lo¹i x·<br /> héi cña «ng. Tuy nhiªn, cÇn ph¶i hiÓu ®−îc quy luËt ph¸t triÓn cña lÞch sö theo c¸c<br /> tr¹ng th¸i cña t− duy kh¸c nhau vµ t−¬ng øng víi nã lµ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn lÞch<br /> sö kh¸c nhau.<br /> Giai ®o¹n thø nhÊt cña t− duy nh©n lo¹i lµ giai ®o¹n t©m linh. Dùa vµo tr¹ng<br /> th¸i nµy con ng−êi ®· gi¶i thÝch mèi quan hÖ gi÷a c¸c sù vËt vµ hiÖn t−îng tù nhiªn,<br /> x· héi theo nh÷ng møc ®é kh¸c nhau tïy thuéc vµo nhËn thøc cña con ng−êi mµ sù<br /> vËt cã thÓ ®−îc hiÓu thuÇn tóy lµ sù vËt, vÝ dô: «ng Bôt ®−îc nÆn tõ ®Êt, ý nghÜa<br /> thuÇn tóy cña nã chØ lµ kÕt qu¶ cña bµn tay khÐo lÐo vµ ãc s¸ng t¹o, giµu trÝ t−ëng<br /> t−îng cña con ng−êi. Nã lµ s¶n phÈm cña v¨n hãa ng−êi, tuy nhiªn nã ch−a hÒ cã søc<br /> m¹nh khi con ng−êi ch−a ®Æt cho nã mét niÒm tin, mét søc m¹nh siªu nhiªn, kh«ng<br /> thÓ nh×n thÊy hoÆc tri gi¸c ®−îc. ChØ khi nµo con ng−êi ®Æt trong sù vËt mét ý thøc<br /> <br /> <br /> 1<br /> David Asley vµ D. M. Orenstein. Sociological theory. USA, 1990, trang 67 – 93.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Vò Hµo Quang 71<br /> <br /> vÒ sù tån t¹i cña ®Êng Siªu nhiªn, g¾n víi tõng sù vËt cô thÓ th× c¸c sù vËt, c¸c hiÖn<br /> t−îng sÏ hßa ®ång víi con ng−êi thµnh mét thÕ giíi thèng nhÊt, khi ®ã nã còng cã<br /> t×nh c¶m, ý chÝ thËm chÝ nh÷ng ham muèn riªng. Nh÷ng sù vËt tån t¹i vµ ph¸t triÓn<br /> trong sù sïng b¸i vÒ mÆt ý thøc cña con ng−êi t¹o ra mét tr¹ng th¸i linh thiªng mµ<br /> con ng−êi cÇn thÊy ph¶i t«n thê. Trªn c¬ së ®ã, con ng−êi ®−a ra nh÷ng chuÈn mùc,<br /> gi¸ trÞ ®Ó so s¸nh ®èi chiÕu víi víi c¸i b¶n n¨ng, ham muèn cña m×nh nh− phÈm chÊt<br /> ®¹o ®øc, c¸i tèt, c¸i xÊu, c¸i thiÖn, c¸i ¸c, ... Nhê vµo tr¹ng th¸i t©m linh mµ chÞu sù<br /> chi phèi chñ yÕu cña niÒm tin vµo c¸i siªu nhiªn tõ ®ã xuÊt hiÖn t«n gi¸o ®a thÇn vµ<br /> ®éc thÇn. ë tr¹ng th¸i nµy, t− duy cña nh©n lo¹i g¾n liÒn víi nhËn thøc cña con<br /> ng−êi vÒ thÕ giíi xa x«i, trõu t−îng. V× thÕ, ng−êi ta th−êng göi niÒm tin vµo nh÷ng<br /> lÔ vËt hoÆc linh vËt. Tãm l¹i, theo Comte, giai ®o¹n t− duy thÇn häc, con ng−êi nhËn<br /> thøc dùa trªn c¬ së quy g¸n nh÷ng sù kiÖn víi nh÷ng t©m linh cña nh÷ng t¸c nh©n<br /> cã tÝnh siªu nhiªn. Trong giai ®o¹n nµy, cã thÓ ph©n thµnh 3 thêi kú:<br /> - Thêi kú 1: thê linh vËt t−¬ng øng víi viÖc thê cóng sao<br /> - Thêi kú ®a thÇn: ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c nÒn t«n gi¸o Ai cËp, Hy L¹p, La<br /> m· cæ ®¹i.<br /> - Thêi kú ®éc thÇn: thêi kú cuèi cña giai ®o¹n thÇn häc chuyÓn sang giai<br /> ®o¹n ®Çu cña t− duy siªu h×nh.<br /> Giai ®o¹n siªu h×nh: Nhê vµo nh÷ng ®Æc ®iÓm cña c¸c thùc thÓ v« h×nh ®Ó con<br /> ng−êi gi¶i thÝch c¸i b¶n chÊt bªn trong cña c¸c sù vËt, c¸c hiÖn t−îng còng nh−<br /> ph−¬ng thøc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña chóng. Nh÷ng thùc thÓ v« h×nh cã thÓ lµ<br /> nh÷ng con ng−êi, nh÷ng t¸c nh©n hoÆc nh÷ng vËt hiÖn h÷u. Nh÷ng thùc thÓ v«<br /> h×nh nµy ®· thay thÕ quyÒn lùc siªu nhiªn trong giai ®o¹n ph¸t triÓn tr¹ng th¸i t©m<br /> linh cña nh©n lo¹i. Giai ®o¹n siªu h×nh häc lµ mét giai ®o¹n cã tÝnh hçn hîp vµ qu¸<br /> ®é gi÷a tr¹ng th¸i hay giai ®o¹n thÇn häc, t©m linh vµ giai ®o¹n thùc chøng, khoa<br /> häc. §Æc tr−ng cña giai ®o¹n t− duy siªu h×nh lµ lo¹i t− duy dùa vµo c¸c thÇn linh.<br /> Nãi c¸ch kh¸c, con ng−êi tin vµo cÊu tróc cña thÕ giíi tù nhiªn hay vò trô vµ sù phèi<br /> hîp cña c¸c ®Êng Siªu nhiªn hay cña t¹o hãa. V× thÕ, t− duy chuyÓn tõ tr¹ng th¸i<br /> thÇn häc sang siªu h×nh g¾n liÒn víi viÖc chuyÓn h×nh thøc thê cóng tõ thê c¸c linh<br /> vËt sang thê c¸c thÇn. Mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi thÕ giíi siªu nhiªn th«ng qua<br /> mèi quan hÖ víi c¸c thÇn linh. Giai ®o¹n nµy, con ng−êi hiÓu biÕt dùa trªn c¬ së<br /> nh÷ng gi¶ ®Þnh vÒ c¸i b¶n chÊt vÒ nh÷ng nguyªn nh©n vµ nh÷ng ¶nh h−ëng cô thÓ<br /> cã tÝnh thÇn häc ®èi víi t− duy. Giai ®o¹n siªu h×nh ®−îc b¾t ®Çu tõ thêi kú cuèi cña<br /> giai ®o¹n thÇn häc, ®ã lµ thêi kú ®éc thÇn, t−¬ng øng víi sù ph¸t triÓn cña thêi kú<br /> nµy lµ sù ra ®êi cña ®¹o Tin lµnh.<br /> Giai ®o¹n thùc chøng: ë mét tr×nh ®é ph¸t triÓn nµo ®ã, trÝ tuÖ cña nh©n lo¹i<br /> cã ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó lý gi¶i mèi quan hÖ gi÷a c¸c sù vËt, hiÖn t−îng th«ng qua ph−¬ng<br /> ph¸p quan s¸t, ®o ®¹c, suy luËn vµ ph©n tÝch. Con ng−êi cµng ngµy cµng mÊt ®i<br /> nh÷ng n¨ng lùc vÒ mÆt t©m linh. Thay vµo ®ã lµ sù ph¸t triÓn cña nhËn thøc duy lý<br /> nhê vµo nh÷ng tri thøc khoa häc trªn c¬ së cña nh÷ng d÷ liÖu thèng kª, quan s¸t<br /> thùc tÕ mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi thiªn nhiªn vµ víi x· héi ®· gióp con ng−êi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 72 T− duy x· héi häc cña Auguste Comte<br /> <br /> lµm chñ vµ ®iÒu khiÓn ®−îc thÕ giíi. T− duy nh©n lo¹i ë tr¹ng th¸i thùc chøng chÝnh<br /> lµ tr¹ng th¸i t− duy khoa häc cña nh©n lo¹i. Nh÷ng sù kiÖn vµ hiÖn t−îng ®Òu cÇn<br /> ph¶i chøng minh vµ lý gi¶i vÒ nguyªn nh©n xuÊt hiÖn cña nã còng nh− kÕt qu¶ cña<br /> viÖc t¸c ®éng gi÷a chóng cã thÓ dù b¸o b»ng nh÷ng suy lý khoa häc. Nãi c¸ch kh¸c, ë<br /> giai ®o¹n ph¸t triÓn t− duy thùc chøng nhËn thøc cña con ng−êi trªn c¬ së quan s¸t<br /> quan hÖ gi÷a nh÷ng sù kiÖn.<br /> 2.3. Gi¶i thÝch x· héi theo quy luËt ba giai ®o¹n<br /> Quy luËt ba giai ®o¹n ®−îc ¸p dông ®Ó gi¶i thÝch kh«ng nh÷ng qu¸ tr×nh tiÕn<br /> hãa cña mét x· héi cô thÓ mµ cßn ®Ó gi¶i thÝch qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vÒ mÆt trÝ tuÖ<br /> cña tõng con ng−êi trong x· héi. Comte ®· tõng viÕt: "nh÷ng ng−êi trong chóng ta<br /> khi nh×n l¹i lÞch sö b¶n th©n m×nh ®Òu cã thÓ nhí r»ng chóng ta ®· tõng lµ nhµ thÇn<br /> häc khi cßn nhá, lµ nhµ siªu h×nh häc khi ë tuæi thanh niªn, vµ lµ nhµ vËt lý häc khi<br /> ®· tr−ëng thµnh, khi ®¹t tíi tr¹ng th¸i thùc chøng, chóng ta cã quyÒn nãi r»ng ta lµ<br /> nhµ vËt lý häc x· héi hay nhµ x· héi häc.”<br /> ë x· héi hiÖn ®¹i, tr×nh ®é nhËn thøc cña con ng−êi cïng víi ph−¬ng tiÖn<br /> khoa häc kü thuËt hä cã trong tay hä ®· gi¶i thÝch ®−îc mèi quan hÖ gi÷a sù vËt, hiÖn<br /> t−îng b»ng chÝnh nh÷ng kinh nghiÖm trong nhËn thøc hay trong t− duy. Sù ph¸t<br /> triÓn cña khoa häc kü thuËt ®· cho ta thÊy con ng−êi dÇn dÇn tõ bá t©m linh häc vµ<br /> siªu h×nh häc ®Ó ®i ®Õn víi thùc chøng. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c nÒn khoa<br /> häc kü thuËt cña c¸c x· héi kh¸c nhau ®Òu ph¸t triÓn cïng mét lóc víi cïng mét nhÞp<br /> ®é mµ nã ph¸t triÓn kh«ng ®ång nhÊt, kh«ng liªn tôc, ®iÒu ®ã cµng chøng tá quan<br /> niÖm vÒ tÝnh ®¬n nhÊt vµ tÝnh thèng nhÊt cña c¸c h×nh thøc tæ chøc ®êi sèng x· héi.<br /> Comte ®· chØ ra møc ®é ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt theo 3 tiªu chuÈn, ®ã lµ:<br /> - Møc ®é phøc t¹p cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng<br /> - H×nh thøc tån t¹i cña c¸c sù vËt trong mèi quan hÖ qua l¹i víi con ng−êi.<br /> - Thêi ®iÓm tån t¹i cña chóng<br /> Theo møc ®é ph¸t triÓn cña khoa häc kü thuËt, Comte cho r»ng tri thøc thùc<br /> chøng dùa vµo nh÷ng ®èi t−îng d−êng nh− cã kho¶ng c¸ch rÊt xa víi con ng−êi. VÝ<br /> dô c¸c con sè, c¸c thiªn thÓ, ... Tuy nhiªn, nã l¹i gÇn víi con ng−êi khi xÐt trong quan<br /> hÖ cña khoa häc hãa häc, nhÊt lµ cña sinh vËt häc. Môc ®Ých cña Comte h×nh thµnh<br /> mét khoa häc míi sau sinh häc lµ ®Ó gi¶i thÝch tÝnh æn ®Þnh, trËt tù, vËn ®éng hay rèi<br /> lo¹n cña ho¹t ®éng x· héi tiÕn tíi viÖc qu¶n lý vµ cai trÞ thiªn nhiªn. Còng theo lËp<br /> luËn cña Comte, x· héi häc mang l¹i cho con ng−êi sù hiÓu biÕt vÒ c¬ chÕ x· héi, xu<br /> h−íng ph¸t triÓn cña lÞch sö x· héi, trªn c¬ së ®ã, con ng−êi lùa chän nh÷ng ph−¬ng<br /> tiÖn hiÖu qu¶, h÷u Ých ®Ó b¶o vÖ sù tån t¹i cña chÝnh x· héi. Sù ph¸t triÓn cña x· héi<br /> còng nh− sù tiÕn hãa cña tõng con ng−êi vµ sù ph¸t triÓn tri thøc cña hä ®Òu tu©n<br /> theo quy luËt ba tr¹ng th¸i.<br /> 2.4. Ph©n lo¹i x· héi2<br /> <br /> <br /> 2<br /> Guy Rocher. Introduction µ la sociologie gÐnÐrale. Ðditiãn VLB, MontrÐal, 1989, trang 27-32.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  Vò Hµo Quang 73<br /> <br /> Comte ph©n c¸c x· héi thµnh:<br /> - X· héi qu©n sù: t−¬ng øng víi giai ®o¹n t− duy thÇn häc cña con ng−êi.<br /> Ng−êi ta nh×n thÊy c¸ch thøc tæ chøc trong qu©n ®éi còng gièng nh− c¸ch thøc tæ<br /> chøc ngoµi x· héi, ®ã lµ b¶n chÊt viÖc l·nh ®¹o ®éc ®o¸n, chuyªn quyÒn vµ thèng<br /> nhÊt theo thø bËc t«n ti, trËt tù. Ng−êi ta còng nh×n thÊy ë trong c¸c thñ lÜnh chÝnh<br /> trÞ nh÷ng phong c¸ch l·nh ®¹o thÇn bÝ vµ chÝnh ®iÒu nµy lµ c¬ héi t¹o ra cho t«n gi¸o<br /> mét quyÒn lùc tèi cao. Trong x· héi qu©n sù, quyÒn lùc t«n gi¸o th−êng xuyªn xung<br /> ®ét víi quyÒn lùc cña nhµ n−íc, tuy nhiªn chóng vÉn cïng tån t¹i song song. Bëi v×<br /> b¶n chÊt cña viÖc tæ chøc x· héi l¹i dùa vµo tÝnh phi khoa häc vµ tÝnh thÇn bÝ, siªu<br /> nhiªn, cho nªn c¶ hai lo¹i thiÕt chÕ t«n gi¸o vµ nhµ n−íc ®Òu cÇn thiÕt ph¶i bæ trî<br /> quyÒn lùc cho nhau. Nhµ n−íc kh«ng cã t«n gi¸o kh«ng thÓ tån t¹i. Ng−îc l¹i, t«n<br /> gi¸o lµ mét yÕu tè tinh thÇn ph¶i ®−îc biÓu hiÖn th«ng qua yÕu tè vËt chÊt ®ã lµ nhµ<br /> n−íc. Trong lo¹i x· héi nµy, vÒ mÆt kinh tÕ, chñ yÕu dùa vµo nÒn s¶n xuÊt n«ng<br /> nghiÖp, khai khÈn ®Êt ®ai, trong ®ã tæ chøc gia ®×nh lµ mét ®¬n vÞ kinh tÕ, lµ mét tÕ<br /> bµo quan träng cña nÒn kinh tÕ quèc d©n. Th«ng qua gia ®×nh, c¸c thiÕt chÕ qu©n sù<br /> vµ t«n gi¸o ¸p ®Æt quyÒn lùc cai trÞ cña m×nh vµo. MÆt kh¸c, ngay tõ khi con ng−êi<br /> xuÊt hiÖn, nã ®· cÇn thiÕt ®Ó thiÕt lËp mét trËt tù x· héi nh»m tho¸t khái nh÷ng rñi<br /> ro vµ ®¶m b¶o an ninh trËt tù cho mçi thµnh viªn. V× thÕ, c¸c h×nh thøc tæ chøc céng<br /> ®ång ®· ph¸t triÓn còng nhê vµo h×nh thøc tæ chøc x· héi mang tÝnh qu©n sù mµ c¸c<br /> gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®· ®−îc h×nh thµnh vµ thiÕt chÕ hãa.<br /> - X· héi ph¸p quyÒn: giai ®o¹n t− duy siªu h×nh cña nh©n lo¹i, t−¬ng øng víi<br /> h×nh thøc tæ chøc x· héi cã tÝnh ph¸p quyÒn, cô thÓ nã ®−îc biÓu hiÖn qua tÝnh chÊt<br /> t−¬ng ®èi ®éc lËp gi÷a quyÒn lùc tinh thÇn vµ quyÒn lùc vËt chÊt. QuyÒn lùc t«n gi¸o<br /> ngµy cµng suy yÕu, th× chÝnh quyÒn d©n sù ngµy cµng ph¸t triÓn. DÇn dÇn, trong qu¸<br /> tr×nh ph¸t triÓn cña t− duy nh©n lo¹i, kh¸i niÖm vÒ Chóa, vÒ thÇn linh, ®· nh−êng<br /> −u thÕ cho kh¸i niÖm nhµ n−íc, tæ quèc. Trong giai ®o¹n nµy, kh«ng ph¶i lµ t«n gi¸o<br /> ®· hÕt quyÒn lùc,tuy nhiªn nã ®· bÞ suy gi¶m râ rÖt.<br /> Cã hai nhãm x· héi cã kh¶ n¨ng së h÷u vµ më réng chøc n¨ng vµ quyÒn lùc cña<br /> nhµ n−íc, ®ã lµ c¸c quan chøc ngo¹i giao vµ c¸c bé tr−ëng phô tr¸ch c¸c bé cã tÝnh<br /> chøc n¨ng. Sù phèi hîp gi÷a c¸c bé tr−ëng chøc n¨ng nh− kinh tÕ, v¨n hãa, gi¸o dôc,..<br /> víi c¸c quan chøc ngo¹i giao ®· lµm cho x· héi ph¸t triÓn trong thÕ c©n b»ng víi tæ<br /> chøc x· héi hay nh÷ng quèc gia xung quanh. V× thÕ, vai trß cña c¸c vÞ t−íng lÜnh trong<br /> qu©n ®éi gi¶m sót, nhµ n−íc ®−îc tæ chøc theo kiÓu nµy ®· lµm mÊt ®i c¬ héi thèng trÞ<br /> cña qu©n sù, thay vµo ®ã lµ mét nhµ n−íc tæ chøc theo ph¸p quyÒn d©n sù. Sù ph¸t<br /> triÓn x· héi d©n sù ®· phÇn nµo ph¸ vì ¶nh h−ëng tíi tÝnh thèng trÞ cña thÇn quyÒn.<br /> Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh chuyÓn tiÕp tõ x· héi qu©n sù sang x· héi d©n sù còng cã<br /> nh÷ng giai ®o¹n chuyÓn tiÕp, chuyÓn giao cña c¸c h×nh thøc quyÒn lùc t«n gi¸o, phi<br /> khoa häc vµ ®éc ®o¸n. Trong lÞch sö ch©u ¢u, Comte cho r»ng tõ thÕ kû XIV ®Õn hÕt<br /> thÕ kû XVIII lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cña x· héi ph¸p quyÒn mµ thµnh qu¶ cña nã lµ<br /> cuéc c¸ch m¹ng Ph¸p 1789, tõ ®ã xuÊt hiÖn chÕ ®é ®¹i nghÞ vµ quèc gia hiÖn ®¹i.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 74 T− duy x· héi häc cña Auguste Comte<br /> <br /> - X· héi c«ng nghiÖp: lµ x· héi chuyÓn tiÕp tõ x· héi ph¸p quyÒn. §Æc tr−ng<br /> cña x· héi c«ng nghiÖp lµ giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña tri thøc nh©n lo¹i. Khoa häc<br /> ch©n chÝnh sÏ g¾n liÒn víi trËt tù tù nhiªn cña sù ph¸t triÓn x· héi.<br /> Nh÷ng t− t−ëng khoa häc sÏ thèng trÞ x· héi c«ng nghiÖp, nh÷ng t− t−ëng<br /> tiÕn bé xuÊt hiÖn ngµy cµng nhiÒu, ngµy cµng ¸p ®¶o t− t−ëng thÇn häc vµ lµm cho t−<br /> t−ëng siªu h×nh mÊt dÇn ®i.<br /> NÒn c«ng nghiÖp chÝnh lµ ph−¬ng thøc biÓu hiÖn cô thÓ cña c¸c t− t−ëng khoa<br /> häc. NÕu nh− gia ®×nh lµ tÕ bµo cña x· héi qu©n sù, d©n téc lµ tÕ bµo cña x· héi ph¸p<br /> quyÒn th× c«ng nghiÖp vµ s¶n phÈm cña nã lµ h¹t nh©n cña x· héi c«ng nghiÖp.<br /> Së h÷u t− nh©n trong x· héi c«ng nghiÖp ch−a thÓ tù tiªu vong, nã vÉn lµ<br /> ®éng lùc chÝnh ®Ó ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ c«ng nghiÖp. C¸c nhµ t− b¶n c«ng nghiÖp,<br /> nh÷ng kü s− sÏ lµ nh÷ng chñ nh©n qu¶n lý x· héi. C¸c nhµ x· héi häc sÏ lµ nh÷ng<br /> ng−êi n¾m b¾t quyÒn lùc vµ c¶i t¹o x· héi t−¬ng lai. Mét x· héi c«ng nghiÖp míi sÏ<br /> ra ®êi trªn con ®−êng ph¸t triÓn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng khñng ho¶ng nh−ng ®ã chØ<br /> lµ nhÊt thêi. Hßa b×nh trªn toµn thÕ giíi vµ sù tiÕn bé cña nh©n lo¹i sÏ lµ ®éng lùc<br /> cho nÒn s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ tiÕn bé trong x· héi t−¬ng lai.<br /> Nh÷ng ®ãng gãp cña A. Comte vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p nh− quan s¸t thùc tiÔn x·<br /> héi, thèng kª x· héi, ph©n tÝch so s¸nh theo lÞch sö, diÔn dÞch vµ quy n¹p ®· cho phÐp<br /> «ng ph©n tÝch toµn bé lÞch sö nh©n lo¹i theo c¸c giai ®o¹n tiÕn hãa cña c¸c tr¹ng th¸i<br /> t− duy. Nhê vµo ba nguyªn lý vµ ba quy luËt cña sù ph¸t triÓn t− duy, Comte kh«ng<br /> nh÷ng chØ gi¶i thÝch sù ph¸t triÓn, biÕn ®æi cña c¸c h×nh th¸i x· héi trong mèi quan<br /> hÖ gi÷a c¸i ®¬n lÎ víi c¸i tæng thÓ mµ cßn gi¶i thÝch vµ m« h×nh hãa quy luËt ph¸t<br /> triÓn tÊt yÕu cña nh©n lo¹i qua ba h×nh thøc tæ chøc ®êi sèng x· héi cña nh©n lo¹i ®ã<br /> lµ x· héi qu©n sù, x· héi ph¸p quyÒn vµ x· héi c«ng nghiÖp. Tuy nhiªn, vai trß cña c¸<br /> nh©n víi t− c¸ch lµ s¶n phÈm cña x· héi, lµ ®¬n vÞ t¹o ra gia ®×nh, t¹o ra “thµnh<br /> phè”, vµ t¹o ra “x· héi nãi chung” l¹i ch−a ®−îc Comte ®¸nh gi¸ ®óng møc. MÆc dï<br /> cã nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh vÒ mÆt t− t−ëng, nh−ng cho ®Õn nay A. Comte vÉn ®−îc<br /> coi lµ nhµ s¸ng lËp ra x· héi häc thÕ giíi.<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> 1. David Asley vµ D. M. Orenstein. Sociological theory. USA, 1990.<br /> <br /> 2. G. Ritzer. Modern Sociological theory. McGraw Hill international editions.<br /> 3. Guy Rocher. Introduction µ la sociologie gÐnÐrale. Ðditiãn VLB, MontrÐal, 1989.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />