Tục thờ cúng tổ tiên của người Sán Dìu ở huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên

Mai Thị Hồng Vĩnh và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 112(12)/1: 161 - 167<br /> <br /> TỤC THỜ CÚNG TỔ TIÊN CỦA NGƯỜI SÁN DÌU<br /> Ở HUYỆN ĐỒNG HỶ, TỈNH THÁI NGUYÊN<br /> Mai Thị Hồng Vĩnh*, Lương Thị Hạnh, Nguyễn Văn Tiến<br /> Trường Đại học Khoa học – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Tộc người Sán Dìu là cư dân sản xuất nông nghiệp, đời sống kinh tế còn khó khăn, trong quá trình<br /> cộng cư với các dân tộc anh em, họ đã hình thành và bảo tồn những giá trị văn hóa độc đáo của tộc<br /> người mình, vừa mang nét chung vừa chứa đựng những yếu tố riêng biệt. Thờ cúng tổ tiên là thành<br /> tố văn hóa gắn bó mật thiết và tồn tại lâu đời trong đời sống đồng bào. Trải qua những biến động<br /> lịch sử, tác động của các hoàn cảnh xã hội khác nhau, tục thờ cúng tổ tiên của người Sán Dìu ở<br /> Đồng Hỷ mặc dù có sự biến đổi, song hoạt động tín ngưỡng này vẫn chiếm một vị trí quan trọng<br /> trong đời sống của người dân, được xem như bệ đỡ tinh thần, phát huy những giá trị cao đẹp trong<br /> cộng đồng tộc người.<br /> Từ khóa: Thờ cúng tổ tiên, Tín ngưỡng dân gian, Tôn giáo tín ngưỡng, Văn hóa tinh thần, Đồng Hỷ.<br /> <br /> VÀI NÉT VỀ NGƯỜI SÁN DÌU Ở HUYỆN<br /> ĐỒNG HỶ, TỈNH THÁI NGUYÊN*<br /> Theo Tổng điều tra dân số và nhà ở năm<br /> 2009, người Sán Dìu ở Đồng Hỷ có 16.223<br /> người chiếm 15% dân số toàn huyện (106.769<br /> triệu người). Địa bàn cư trú của họ chủ yếu ở<br /> chân núi và vùng đồi núi thấp, đông nhất là ở<br /> các xã: Nam Hòa (5.923 người), Tân Lợi<br /> (2.835 người), Linh Sơn (2.828 người), Minh<br /> Lập (1.376 người), Hóa Trung (1.021 người);<br /> ít nhất là ở Hòa Bình (19 người), Tân Long<br /> (22 người), Văn Lăng (26 người). So với các<br /> huyện trên địa bàn tỉnh, Đồng Hỷ là nơi tập<br /> trung người Sán Dìu cư trú vào loại đông<br /> nhất, trong đó có duy nhất hai xã Nam Hòa và<br /> Tân Lợi chiếm trên 40% dân số cư trú của cả<br /> tỉnh. Họ sống xen kẽ với các cư dân trong<br /> vùng, kề cạnh người Kinh nên ở họ có hiện<br /> tượng đa ngữ, đa văn hóa.<br /> Người Sán Dìu từ lâu đã có “tên tự nhận là<br /> San Déo Nhín, theo âm Hán Việt là Sơn Dao<br /> Nhân” [2,tr.15]. Nhưng các Dân tộc khác lại<br /> căn cứ vào một số đặc điểm về: canh tác, loại<br /> hình nhà ở hoặc một đặc điểm nào đó trong y<br /> phục để gọi họ theo những tên gọi khác nhau<br /> như: Trại đất, Trại ruộng, Trại cộc, Mán Quần<br /> Cộc, Mán váy Xẻ, Sán Nhiêu, Slán Dao…Tộc<br /> danh Sán Dìu được ghi trong văn bản Nhà<br /> *<br /> <br /> ĐT:0982050611; Email:Hongvinh.dhkhtn@gmail.com<br /> <br /> Nước như một tên gọi chính thức vào năm<br /> 1960 khi Tổng Cục Thống Kê Trung ương<br /> ban hành quyết định “Danh mục thành phần<br /> các dân tộc Việt Nam”, đến nay tên Sán Dìu<br /> là tên gọi chính thức trong nhân dân và các<br /> dân tộc. Ở Thái Nguyên, trước năm 1960 cái<br /> tên Trại Đất được nhân dân sử dụng phổ biến<br /> để chỉ người Sán Dìu. Các dân tộc ở Đồng Hỷ<br /> vẫn quen gọi họ là “người Trại”.<br /> Dân tộc Sán Dìu di cư sang Việt Nam từ<br /> khoảng cuối đời Minh, đầu đời Thanh vào thế<br /> kỷ XVII thành từng đợt, từng nhóm và có mặt<br /> ở Việt Nam cách ngày nay khoảng 300 năm.<br /> Người Sán Dìu đến sinh sống và định cư ở<br /> Đồng Hỷ cách ngày nay khoảng 200 năm.<br /> Theo gia phả của ông Lê Hữu Nhất, người xã<br /> Dân Chủ, huyện Đồng Hỷ cho biết: “Tổ tiên<br /> của ông trước đây ở thôn Phong Lưu, xã<br /> Bách La, huyện Phương Thành, Tỉnh Quảng<br /> Đông vào Việt Nam từ đời Càn Long (1777 1782)” [2, tr.19].<br /> Dân tộc Sán Dìu ở Việt Nam nói chung và<br /> huyện Đồng Hỷ nói riêng, là những cư dân<br /> làm nghề nông trồng lúa nước ở vùng nhiệt<br /> đới gió mùa. Nền kinh tế tiểu nông theo kiểu<br /> tự cung tự cấp đã tồn tại lâu dài trong xã hội.<br /> Mỗi một gia đình là một cơ sở kinh tế độc<br /> lập, sản xuất và tiêu thụ. Các thành viên trong<br /> gia đình gắn bó chặt chẽ với nhau trong lao<br /> động sản xuất và lấy gia đình là trung tâm.<br /> Ngay từ thời xa xưa, con người ở đây, cũng<br /> 161<br /> <br /> Mai Thị Hồng Vĩnh và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> như nhiều tộc người khác chịu ảnh hưởng của<br /> quan niệm vũ trụ luận nguyên sơ âm – dương<br /> tương khắc tương sinh, sự giao hòa đầy bí ẩn<br /> giữa âm dương là nguồn gốc sản sinh ra con<br /> người và vạn vật của vũ trụ. Họ tin rằng vạn<br /> vật có linh hồn. Chính vì vậy, con người khi<br /> chết đi có nghĩa là chuyển sang sinh sống ở<br /> một thế giới khác, họ luôn có mối quan hệ<br /> mật thiết, phù giúp, che chở hoặc quở trách<br /> người sống nếu không thờ cúng chu đáo. Thờ<br /> cúng tổ tiên xuất hiện và tồn tại cùng với tộc<br /> người trong quá trình lịch sử.<br /> Tìm hiểu về tục thờ cúng tổ tiên của tộc người<br /> Sán Dìu ở Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, tác<br /> giả muốn góp thêm nguồn tư liệu về đời sống<br /> tín ngưỡng của người Sán Dìu ở nơi đây.<br /> TỤC THỜ CÚNG TỔ TIÊN<br /> Tục thờ cúng tổ tiên là một nét văn hóa cao<br /> đẹp của hầu hết các dân tộc cư trú trên đất<br /> nước ta như Phan kế Bính đã từng nhận xét:<br /> “Xét cái tục phụng sự tổ tiên của ta rất là<br /> thành kính, ấy cũng là một lòng bất vong bản,<br /> ấy cũng là nghĩa cử của con người”[4, tr.25].<br /> Phong tục ấy không chỉ thể hiện truyền thống<br /> “uống nước nhớ nguồn” mà còn mang giá trị<br /> giáo dục sâu sắc cho các thế hệ. Việc cùng<br /> nhau bày tỏ lòng thành kính trước tổ tiên, các<br /> thành viên trong gia đình càng thắt chặt thêm<br /> sợi dây huyết thống. Thờ cúng tổ tiên là hình<br /> thức tín ngưỡng mà thông qua nghi lễ thờ<br /> cúng nhằm xác lập "mối liên hệ" giữa người<br /> sống với người chết, giữa người ở thế giới<br /> hiện tại và thế giới tâm linh; là sự thể hiện<br /> quan niệm nhân sinh của người Việt Nam:<br /> "Sự tử như sự sinh, sự vong như sự tồn".<br /> Theo quan niệm của người Sán Dìu, thực thể<br /> của con người gồm hai bộ phận: hồn và thể<br /> xác, khi con người sống khỏe mạnh cũng có<br /> nghĩa là xác và hồn gắn với nhau, khi hồn lìa<br /> khỏi xác một thời gian con người sẽ bị ốm<br /> đau, bệnh tật; nhưng nếu hồn lìa khỏi xác<br /> vĩnh viễn tức là con người đã chết. Khi con<br /> người chết đi không còn thể xác cho hồn trú<br /> ngụ, hồn sẽ chuyển sang hồn ma. Hồn ma<br /> được phân chia ở ba nơi: phần thứ nhất gọi là<br /> linh hồn được sự dẫn dắt của thầy cúng siêu<br /> thoát lên trời; phần thứ hai gọi là thần hồn ở<br /> 162<br /> <br /> 112(12)/1: 161 - 167<br /> <br /> trên bàn thờ tổ tiên; phần thứ ba gọi là tâm<br /> hồn ở nghĩa địa. Người chết từ bỏ thế giới<br /> trần gian nhưng sẽ tiếp tục sống ở thế giới bên<br /> kia và họ cũng cần có cuộc sống đầy đủ như<br /> khi còn sống. Hồn người chết được quan<br /> niệm là ma “Cúi”. Tổ tiên mà họ có nghĩa vụ<br /> thờ cúng là ma lành “hén cúi” luôn che chở,<br /> phù hộ cho con cháu. Tuy nhiên, tổ tiên có thể<br /> gây ra những tai họa khi không được thờ<br /> phụng chu đáo.<br /> 1. Vị trí, cách bài trí Bàn thờ và đối tượng<br /> thờ cúng<br /> Vị trí, cách bài trí Bàn thờ: Bàn thờ của<br /> người Sán Dìu được đặt ở trung tâm ngôi nhà<br /> (gian giữa), bên cạnh là chỗ ngủ của chủ nhà.<br /> Ở đây chúng tôi không đi miêu tả chi tiết thiết<br /> chế bàn thờ nói chung mà nhằm khảo tả sự<br /> khác biệt trong cách bài trí bàn thờ của từng<br /> đối tượng khác nhau.<br /> Đối với gia đình bình thường chỉ có hai bát<br /> hương: bát hương Tổ tiên và bát còn lại thờ<br /> ông Táo. Trên bàn thờ có treo thêm ảnh thờ tổ<br /> tiên (chủ yếu từ đời thứ ba hoặc thứ hai trở<br /> xuống) và trang trí câu đối, tranh bốn mùa…ở<br /> hai bên.<br /> Gia đình làm thầy cúng thường đặt ba bát<br /> hương ngoài bát hương Tổ tiên và ông Táo<br /> còn có bát hương của Tổ sư. Trên đó, không<br /> thể thiếu bộ đồ hành nghề của người thầy<br /> cúng bao gồm: tù và, ấn tín, án, thẻ xin âm<br /> dương, não bạt, sách cúng… trong dịp tết<br /> Nguyên đán người ta thường treo tranh Tam<br /> Thanh (Ngọc Thanh, Thượng Thanh, Thái<br /> Thanh).<br /> Với những gia đình có người mất chưa được<br /> làm ma, người ta lập một bàn thờ đơn giản ở<br /> cạnh bàn thờ tổ tiên trên đó có đặt một bát<br /> hương và ảnh người chết. Mỗi ngày ba bữa<br /> con cháu làm cơm, thắp hương gọi hồn người<br /> mất về dùng bữa. Sau 100 ngày nếu tang chủ<br /> chưa có điều kiện làm ma bát hương đó sẽ<br /> được đặt lên bàn thờ chính nhưng thấp hơn<br /> bát hương tổ tiên. Nếu theo cách giải thích<br /> của Toan Ánh: “Sở dĩ lập bàn thờ riêng là<br /> tiện cho việc cúng bái hàng ngày và hàng<br /> tuần từ sơ thất đến thất thất” [1, tr.82]. Đối<br /> với người Sán Dìu, nguyên nhân của việc lập<br /> bàn thờ riêng không đơn giản là để thuận tiện<br /> <br /> Mai Thị Hồng Vĩnh và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> cho thờ cúng, tục lệ này liên quan đến quan<br /> niệm của tộc người trong tang ma. Theo họ:<br /> “người chết chưa được làm ma,còn rất bẩn vì<br /> bụi trần không được về cùng với tổ tiên (Cui<br /> chông cáp chú, ken bọi chú công hị lộ sệch)”<br /> [3,tr.267] chỉ sau khi làm ma mới được nhập<br /> chung vào với bát hương của tổ tiên ở trên<br /> bàn thờ.<br /> Với trường hợp thờ họ ngoại, bàn thờ được<br /> ngăn ở giữa bằng một tấm phên một bên là họ<br /> nội và một bên là họ ngoại, khi cúng tế bao<br /> giờ cũng có hai mâm lễ vật. Ngày nay, có<br /> những nơi họ chuyển từ thờ một đời sang thờ<br /> vĩnh viễn thông qua nghi lễ làm hợp đồng và<br /> khi đó tấm phên ngăn cách giữa hai họ được<br /> dỡ bỏ.<br /> Đối tượng thờ cúng: Tùy theo từng dòng họ<br /> mà tổ tiên được thờ từ 7 đời cho tới 10 hoặc<br /> 12 đời, nhưng sự linh ứng thường tính đến đời<br /> thứ ba (cụ, ông bà, cha mẹ). Chính vì vậy khi<br /> cầu khấn tổ tiên, người ta thường mời:<br /> Thượng tổ (cụ), Trung tổ (ông bà), Hạ tổ (cha<br /> mẹ). Ma từ đời thứ tư trở đi coi như ma gia<br /> trạch, họ thờ ở cửa chính mà đồng bào gọi là<br /> thần cửa “sẩn món” để trông nom nhà cửa<br /> tránh sự xâm nhập của các loại ma quỷ làm<br /> hại đồng thời có nhiệm vụ trông giữ, bảo vệ<br /> gia súc trong gia đình. Ma gia trạch chỉ cúng<br /> vào một số dịp lễ tiết trong năm, chủ yếu là<br /> dịp tết Nguyên đán...<br /> Trong hôn nhân người Sán Dìu tồn tại<br /> nguyên tắc ở rể đời, đồng thời Đồng Hỷ là<br /> nơi xuất hiện nhiều luồng di cư và nhập cư<br /> của các tộc người khác nhau, đặc biệt người<br /> Kinh ở miền xuôi lên, do vậy hiện tượng ở rể<br /> khá phổ biến. Người đàn ông đến ở rể, nếu<br /> gia đình bố mẹ vợ không có con trai hoặc<br /> con trai mất đi, anh ta phải đảm nhận trọng<br /> trách của người con trưởng trong gia đình<br /> thờ phụng tổ tiên nhà vợ.<br /> 2. Các nghi lễ thờ cúng: Mối liên hệ bền chặt<br /> và tôn kính giữa con cháu đối với tổ tiên được<br /> thể hiện qua các nghi lễ thờ cúng. Người Sán<br /> Dìu không có tục cúng theo ngày giỗ của<br /> người chết mà cúng vào các dịp lễ tiết, lúc gia<br /> đình có việc đại sự hay cần đến sự phù hộ,<br /> che chở của tổ tiên.<br /> Nghi thức cúng tế tổ tiên thường do chủ gia<br /> đình hoặc con trai trưởng chủ trì. Trước đây,<br /> <br /> 112(12)/1: 161 - 167<br /> <br /> đối với phụ nữ góa chồng không có con trai<br /> hoặc con trai còn nhỏ trong những dịp lễ tiết,<br /> gia đình có việc quan trọng phải nhờ thầy<br /> cúng hoặc người đàn ông trong họ thực hiện.<br /> Dân tộc Sán Dìu thờ cúng tổ tiên vào những<br /> dịp sau đây:<br /> Ngày mồng 1và 15 rằm hàng tháng: Trong<br /> những ngày này tục lệ của người Sán Dìu ở<br /> Đồng Hỷ cũng giống với một số tộc người<br /> khác, lễ vật chủ yếu là: hương, trà và bánh<br /> trái, hoa quả… tùy vào điều kiện và hoàn<br /> cảnh của mỗi gia đình mà có sự khác nhau.<br /> Vào các dịp lễ tiết trong năm: Tết Nguyên<br /> đán, Tết Thanh minh, Tết Mồng tám tháng tư,<br /> Tết Đoan ngọ, Tết Vu Lan, Tết mừng cơm<br /> mới, Tết Trung thu, Tết mồng 10 tháng 10,<br /> Tết Đông chí… người Sán Dìu đều làm mâm<br /> cỗ, các loại bánh rất thịnh soạn để cúng tổ<br /> tiên, đặc biệt là dịp tết cổ truyền (tết Nguyên<br /> đán). Gần đến ngày tết, người ta tiến hành lau<br /> dọn bàn thờ gia tiên sạch sẽ và trang trí lại<br /> cho tươm tất. Ngày 30 tết, hầu hết đồng bào<br /> đều gác lại các công việc để chuẩn bị mâm<br /> cơm cúng tổ tiên. Lễ vật được bày lên bàn<br /> thờ, chủ nhà thắp hương và thỉnh các vị tổ<br /> tiên: “Chú công chú phô, song chú công song<br /> chú phô, hạ chú công hạ chú phô; song ốc hạ<br /> ốc; song vọng hạ vọng, ết cạ sọi thong, nghi<br /> cạ sọi thong…” (Thượng tổ ông thượng tổ bà,<br /> trung tổ ông trung tổ bà, hạ tổ ông hạ tổ bà;<br /> nhà trên nhà dưới; vòng trên vòng dưới; một<br /> ở trong bát hương hai ở ngoài bát hương…)<br /> về ăn tết cùng con cháu [8]. Sau khi hoàn tất<br /> các nghi thức, mâm lễ được hạ xuống đông đủ<br /> con cháu cùng quây quần bên mâm cơm tất<br /> niên trước sự chứng kiến của tổ tiên. Trong ba<br /> ngày tết, trong gia đình lúc nào cũng phải có<br /> người túc trực đèn nhang, điều đó thể hiện<br /> lòng thành kính sâu sắc của con cháu đối với<br /> gia tiên.<br /> Khi gia đình có việc đại sự như: cưới xin, ma<br /> chay, làm nhà mới, lễ Kỳ yên, giải hạn… hay<br /> có thành viên mới chào đời người ta đều bày<br /> cỗ mời tổ tiên về chứng dám và phù hộ.<br /> Đám cưới của người Sán Dìu xưa kia diễn ra<br /> trong nhiều ngày với các nghi lễ khác nhau tất<br /> cả những nghi lễ đó hầu hết họ đều thắp<br /> hương, cúng tổ tiên: từ nghi lễ xin cưới, ăn<br /> 163<br /> <br /> Mai Thị Hồng Vĩnh và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> hỏi, gánh gà, cho đến lễ cưới. Chẳng hạn: Sau<br /> khi xem lá số xong nhà trai nhờ ông mối<br /> mang sang nhà gái thông báo, khi đến nơi ông<br /> mối đặt lễ vật lên bàn thờ để báo cáo với tổ<br /> tiên việc xem lá số đã thành công; khi rước<br /> dâu về, việc đầu tiên cô dâu chú rể phải vào<br /> thắp hương trình báo với ông bà tổ tiên…<br /> Ngày vui của người sống đồng thời cùng là<br /> ngày vui của người đã khuất, trong đám cưới<br /> ngoài những câu hát chúc mừng cô dâu chú rể<br /> và gia chủ, trong làn điệu Soọng cô của<br /> người Sán Dìu còn thể hiện lời chúc mừng<br /> đối với tổ tiên:<br /> “Xin hát bài ca chúc tổ tiên<br /> Tổ tiên tọa trên bát hương<br /> Đêm nay nhà ta có đám cưới<br /> Con cháu hôm nay do tổ tiên truyền”<br /> [3,tr.225].<br /> Trong trường hợp gia đình có người mất, con<br /> cháu phải thắp hương thông báo với tổ tiên<br /> sau đó mới thực hiện các nghi thức đám tang.<br /> Với những gia đình làm nhà mới, Sau khi<br /> chọn được ngày đẹp người ta khiêng bàn thờ<br /> vào trong nhà và từ đó thắp hương liên tục,<br /> không được để tắt, cứ hết một tuần hương lại<br /> rót thêm tuần trà, rượu. Gia chủ chuẩn bị<br /> mâm cơm khấn báo tổ tiên đã hoàn tất ngôi<br /> nhà mời các vị: thần, tổ tiên về an tọa. Mỗi<br /> khi con cháu ra ở riêng, tổ tiên cũng được<br /> phân chia, thờ tại mỗi gia đình. Họ thường lấy<br /> cát ở sông đãi thật sạch cho vào bát hương,<br /> ngày nay do ở các dòng sông bị ô nhiễm nên<br /> thay bằng vỏ đỗ xanh hoặc trấu đốt thành gio<br /> để dùng.<br /> Gia đình có thành viên mới chào đời, trong ba<br /> buổi sáng đầu tiên cúng mụ đồng thời người<br /> ta cũng thắp hương, bày mâm cỗ cúng nhằm<br /> cầu mong tổ tiên phù hộ cho đứa trẻ được<br /> ngoan ngoãn, khỏe mạnh.<br /> Ngoài ra, cũng giống như các tộc người khác<br /> với các trường hợp ốm đau bất thường; có<br /> người đi xa, thi cử… người Sán Dìu cũng<br /> thắp nén nhang cầu khấn sự phù hộ của gia<br /> tiên. Đặc biệt trước cách mạng tháng tám, ở<br /> một số nơi khi nhà có con trâu cái đẻ, người<br /> ta cũng làm mâm cơm cúng tổ tiên để cầu<br /> mong sự che chở phù hộ [9].<br /> 164<br /> <br /> 112(12)/1: 161 - 167<br /> <br /> Như vậy, trong gia đình bất cứ sự việc gì hầu<br /> hết người ta đều báo cáo, cầu cứu đến sự phù<br /> hộ của ông bà tổ tiên, gia tộc. Như thế mới<br /> thấy được mối liên kết bền chặt giữa người<br /> sống và người chết, khi nén nhang được thắp<br /> lên cũng là lúc quá khứ và hiện tại như hòa<br /> quyện vào nhau, không có sự phân biệt về<br /> khoảng cách.<br /> 3. Chăm sóc mồ mả tổ tiên: Một trong những<br /> biểu hiện của việc chăm sóc mồ mả tổ tiên đó<br /> chính là lễ tảo mộ trong tết thanh minh. Tảo<br /> mộ theo cách lý giải của Toan Ánh: “Tảo mộ<br /> chính là sửa sang ngôi mộ cho được sạch sẽ”<br /> [4, tr.345]. Ngày tết Thanh minh không phải<br /> là ngày mồng 3 tháng 3 âm lịch, theo cách<br /> tính của người Sán Dìu ở Đồng Hỷ tính từ<br /> ngày Đông Chí của năm trước đến ngày thứ<br /> 106 năm sau, rơi vào ngày nào thì đó chính là<br /> ngày tết Thanh Minh [8]. Do đó, lễ tảo mộ có<br /> thể tiến hành vào cuối tháng 2 hoặc tháng 3<br /> âm lịch hàng năm và trước hoặc sau ngày tết<br /> Thanh minh phụ thuộc vào từng dòng họ.<br /> Các công việc chuẩn bị cho lễ tảo mộ: Trước<br /> ngày tảo mộ, đại diện các gia đình trong dòng<br /> họ thường tập trung tại nhà tộc trưởng để<br /> thống nhất kế hoạch, cắt cử các công việc: gia<br /> đình lo lễ vật đi tảo mộ và chủ trì bữa cơm<br /> cúng tổ tiên sau khi hoàn thành công việc tảo<br /> mộ. Gia đình chủ trì thường thay phiên nhau<br /> hàng năm theo nguyên tắc già làm trước, trẻ<br /> làm sau, tuy nhiên các gia đình trong họ phải<br /> có sự đóng góp lễ vật, đối với những cặp vợ<br /> chồng trẻ mới ra ở riêng năm đầu tiên chưa<br /> phải góp lễ. Trước đây, khi dân số còn ít mỗi<br /> một dòng họ chỉ có khoảng 2-3 nóc nhà chủ<br /> yếu là anh em ruột với nhau; số ngôi mộ<br /> không nhiều, việc phân chia gia đình chủ trì<br /> họ tự thỏa thuận theo nguyên tắc anh làm<br /> trước em làm sau cứ lần lượt theo từng năm.<br /> Nhưng khi số lượng thành viên dòng họ tăng<br /> lên với nhiều chi khác nhau thêm vào đó mộ<br /> của người Sán Dìu không mang tính quy tập,<br /> họ chôn theo hướng thuận với mệnh của người<br /> chết và phần đất của mình có. Vì những lý do<br /> đó, có những dòng họ người ta phân chia các<br /> thành viên theo từng đội để đi tảo mộ. Chẳng<br /> hạn dòng họTrương ở xóm Thanh Chữ, xã<br /> Linh Sơn có: 26 ngôi mộ với 50 hộ sẽ chia 5<br /> người thành một cặp tiến hành tảo mộ [8].<br /> <br /> Mai Thị Hồng Vĩnh và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Qua đó cho thấy, cách thức tổ chức trong mỗi<br /> một dòng họ khá chặt chẽ, đồng thời khẳng<br /> định được mối đoàn kết giữa các thành viên<br /> trong cùng dòng họ.<br /> Lễ vật tảo mộ bao gồm lễ vật cúng ở mộ và<br /> tại gia đình.<br /> Lễ vật cúng ở mộ gồm có: Xôi đen, với những<br /> gia đình chưa mạn tang người ta làm xôi<br /> trắng, cá, thịt lợn, rượu, đối với những dòng<br /> họ có điều kiện người ta cúng gà. Xôi đen<br /> được chế biến từ nguyên liệu là xôi và lá cây<br /> sau sau là loại cây thân gỗ có mùi thơm<br /> hương nhu. Trước ngày tảo mộ, họ lên rừng<br /> kiếm lá sau sau, đem về băm nhỏ ngâm với<br /> nước, bỏ bã, vo gạo nếp để khô rồi ngâm gạo<br /> với nước lá sau sau đã sôi, sau đó mang gạo<br /> đó ra đồ xôi, xôi sẽ có màu đen, dẻo thơm.<br /> Điều đặc biệt, loại xôi này để được trong thời<br /> gian dài nên dù có đi tảo mộ xa trong nhiều<br /> ngày cũng không bị hỏng.<br /> Lễ vật cúng tổ tiên tại nhà (gia đình chủ trì và<br /> gia đình mỗi nhà), tại gia đình không quy<br /> định mà tùy từng dòng họ, gia đình thường<br /> bao gồm: xôi (xôi tùy loại), gà, thịt lợn, các<br /> loại bánh…<br /> Nghi lễ tảo mộ: Để chuẩn bị cho việc cúng tế<br /> tiến hành phát quang, dọn sạch cây cỏ, đắp<br /> đất hoặc quyét lại vôi đối với những mộ xây.<br /> Thông thường công đoạn này sẽ được tiến<br /> hành vào buổi sáng, tuy nhiên với những ngôi<br /> mộ xa người ta có thể kết hợp giữa việc dọn<br /> dẹp mồ với nghi thức cúng tế. Sau khi các<br /> ngôi mộ đã được tu chỉnh lại, họ mới tiến<br /> hành nghi thức cúng, việc đầu tiên là sắp<br /> mâm cúng, khác với người kinh thường để<br /> mâm lễ ngay phần đầu ngôi mộ, người Sán<br /> Dìu đặt ở phần chân. Theo quan niệm của<br /> đồng bào, đặt ở phần chân là thuận với tư thế<br /> ngồi của người chết, khi họ ngồi dậy không<br /> phải quay ngược người lại. Sau đó, người ta<br /> cắm 5 cái cờ ở bốn góc mộ, ở giữa và trong<br /> mỗi ngôi mộ các lễ vật cũng được bày theo<br /> con số 5: 5 nắm xôi, 5 con cá, 5 chén rượu.<br /> Theo cách giải thích của các cụ cao niên số 5<br /> tượng trưng cho 5 phương trời: đông, tây,<br /> nam, bắc, trung [8], [9],[10]. Tất cả đã được<br /> chuẩn bị xong, người thầy cúng (hoặc người<br /> <br /> 112(12)/1: 161 - 167<br /> <br /> có tuổi trong họ biết cúng) trực tiếp thực hiện<br /> việc cúng khấn. Nội dung cơ bản của bài khấn<br /> là: hôm nay…, ở tại xã… xóm….con cháu<br /> dòng họ… có lễ vật gồm… dâng lên các vị<br /> long thần và (tên người chết nằm ở dưới mộ<br /> ngôi mộ đó) thỉnh tổ tiên, các thần về hưởng<br /> lễ giữ bình yên cho phần mộ và phù hộ cho<br /> con cháu khỏe mạnh, tránh được mọi tai<br /> họa…[9] sau đó xin âm dương đánh dấu sự<br /> hoàn tất nghi lễ. Lễ vật sau khi cúng xong, họ<br /> thường ít khi mang về nhà mà chia cho những<br /> gia đình ở quanh mộ, trẻ chăn trâu, những<br /> người làm ruộng quanh đấy cùng hưởng lộc.<br /> Việc tảo mộ cho tổ tiên đã hoàn thành, các<br /> thành viên tập trung ở gia đình chủ trì để cùng<br /> dùng bữa cơm chung. Sau khi mâm lễ được<br /> đặt lên, người đại diện dòng họ thắp hương<br /> báo cáo tổ tiên việc con cháu đã hoàn thành<br /> nghi thức tảo mộ, nhân dịp tết thanh minh<br /> mời tổ tiên về hưởng lễ chung vui trong ngày<br /> tết. Đây là dịp để thắt chặt mối đoàn kết gắn<br /> bó anh em họ hàng với nhau, giữa người sống<br /> với người chết, giữa con cháu với tổ tiên. Tại<br /> mỗi gia đình con cháu cùng làm mâm cơm,<br /> các loại bánh: bánh ngải, bánh trứng kiến…<br /> đặt lên bàn thờ để thắp hương cúng tổ tiên tại<br /> nhà mình.<br /> Lòng thành kính của con cháu đối với ông bà<br /> tổ tiên không chỉ là các nghi lễ thờ cúng ngay<br /> trên bàn thờ tổ tiên mà còn là sự chăm sóc<br /> phần mộ - nơi an nghỉ của người đã khuất.<br /> Tục tảo mộ thể hiện khá sâu sắc tâm đức của<br /> người sống đối với người chết.<br /> 4. Những kiêng kỵ liên quan đến thờ cúng tổ<br /> tiên: Bàn thờ là nơi linh thiêng nhất trong<br /> ngôi nhà, họ có những kiêng kỵ bắt buộc đối<br /> với các thành viên trong gia đình như: không<br /> được phơi quần áo trước bàn thờ tổ tiên; phụ<br /> nữ trong thời gian ở cữ không được đi lại khu<br /> vực thờ tổ tiên. Ngay cạnh bàn thờ thường có<br /> giường ngủ của chủ nhà, khi ngủ tránh quay<br /> chân về phía bàn thờ. Đặc biệt người phụ nữ<br /> bất kỳ là khách hay chủ cũng không được ngủ<br /> ở đó. Tranh ảnh con cháu phải treo thấp hơn<br /> ảnh của ông bà ở trên bàn thờ. Khi vác cuốc<br /> xẻng đi qua nơi thờ tự phải hạ xuống nếu<br /> không sẽ bị động đến tổ tiên.<br /> 165<br /> <br />