Tương lai của tiền số và những đề xuất quản lý ở Việt Nam

<br /> <br /> CHÍNH SÁCH & THỊ TRƯỜNG TÀI CHÍNH- TIỀN TỆ <br /> <br /> Tương lai của tiền số và những đề xuất<br /> quản lý ở Việt Nam<br /> Phạm Quốc Khánh<br /> Ngày nhận: 05/12/2018 <br /> <br /> Ngày nhận bản sửa: 20/12/2018 <br /> <br /> Ngày duyệt đăng: 26/12/2018<br /> <br /> Kinh tế số đã có sự phát triển nhanh và rộng khắp trên thế giới cũng<br /> như tại Việt Nam. Quá trình chuyển đổi số xuất hiện ở nhiều lĩnh vực<br /> kinh tế- xã hội. Hàng ngàn tài sản số- tài sản mã hoá đã xuất hiện<br /> và trong đó có phần không nhỏ đang được gọi là “tiền số- tiền mã<br /> hoá”. Theo thông lệ và luật pháp quốc tế hiện nay, những loại “tiền<br /> số” này chưa được công nhận là một loại tiền tệ. Tuy nhiên, trong<br /> tương lai không xa, việc xuất hiện các loại tiền số thực sự (do Chính<br /> phủ hoặc Ngân hàng Trung ương của một quốc gia/ nhóm quốc gia<br /> phát hành hay đảm bảo) là hoàn toàn không thể đảo ngược. Trong<br /> phạm vi bài viết này, tác giả tập trung làm rõ bản chất của “tiền số”,<br /> những điều kiện để phát hành “tiền số của ngân hàng trung ương”<br /> và đề xuất những giải pháp quản lý tiền số phục vụ các mục tiêu phát<br /> triển kinh tế- xã hội ở Việt Nam.<br /> Từ khóa: Tài sản số/ mã hoá; Tiền số của ngân hàng trung ương;<br /> Công nghệ sổ cái phân tán<br /> <br /> 1. Tiền số và xu thế phát<br /> triển của tiền số trên thế giới<br /> huật ngữ “Tiền<br /> số”1 (còn được<br /> gọi là tiền mã<br /> hoá- digital/<br /> crypto currency/<br /> Quan điểm của tác giả thì những gì<br /> đang được gọi là “Tiền số” chưa thực<br /> sự là tiền theo cả ý nghĩa về kinh tế<br /> và pháp lý quốc gia, quốc tế. Tuy<br /> nhiên, để thuận lợi cho các ý kiến chia<br /> 1<br /> <br /> © Học viện Ngân hàng<br /> ISSN 1859 - 011X<br /> <br /> money) đã và đang được phát<br /> triển trên thế giới với gần<br /> 2.000 loại khác nhau do các<br /> cá nhân, tổ chức (không thuộc<br /> Chỉnh phủ, Nhà nước) tạo lập<br /> và phát hành. Ý kiến về thực<br /> tế và triển vọng ứng dụng rộng<br /> rãi loại tiền này là rất khác<br /> nhau. Theo tiêu chuẩn Thống<br /> kê tài chính và tiền tệ (MFS)<br /> sẻ trong đánh giá, khuyến nghị trong<br /> nghiên cứu này, tác giả vẫn sử dụng<br /> thuật ngữ “Tiền số” trong bài viết<br /> <br /> 20<br /> <br /> của IMF thì hiện tại các loại<br /> tiền số này chưa được công<br /> nhận vì một số lí do: Chưa<br /> được Ngân hàng trung ương<br /> (NHTW) hay Chính phủ nào<br /> phát hành/ bảo đảm; Chưa<br /> được công nhận như là trung<br /> gian trong quá trình trao đổi<br /> một cách rộng rãi; Giá trị danh<br /> nghĩa còn biến động mạnh…<br /> Các quốc gia như Trung Quốc,<br /> Nga, Australia, Nhật Bản, Liên<br /> Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng<br /> Số 199- Tháng 12. 2018<br /> <br />  CHÍNH SÁCH & THỊ TRƯỜNG TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ <br /> <br /> minh châu Âu, Hoa Kỳ… đều<br /> đã có các nghiên cứu (công<br /> bố hoặc không công bố chính<br /> thức) về tiền số nói chung và<br /> tiền số do NHTW phát hành.<br /> Ở Việt Nam, Ngân hàng Nhà<br /> nước Việt Nam (NHNN)<br /> đã chính thức thông báo, từ<br /> ngày 01/01/2018, bitcoin và<br /> các loại tiền ảo vào nhóm<br /> các phương tiện thanh toán<br /> bất hợp pháp tại Việt Nam;<br /> việc phát hành, cung ứng, sử<br /> dụng bitcoin và các loại tiền<br /> ảo tương tự khác làm phương<br /> tiện thanh toán là hành vi bị<br /> cấm tại Việt Nam. Mặc dù<br /> vậy, để tận dụng cơ hội từ<br /> <br /> cuộc cách mạng công nghiệp<br /> 4.0 cho chuyển đổi mô hình<br /> tăng trưởng, phát triển kinh<br /> tế số và hạn chế những rủi<br /> ro, hệ lụy cho xã hội, kịp thời<br /> phát hiện, ngăn chặn, xử lý<br /> các hành vi vi phạm pháp luật,<br /> ngày 21/8/2017, Thủ tướng<br /> Chính phủ đã ký Quyết định<br /> số 1255/QĐ-TTg phê duyệt<br /> Đề án Hoàn thiện khung pháp<br /> lý để quản lý, xử lý đối với<br /> các loại tài sản ảo, tiền điện<br /> tử, tiền mã hóa. Đây là định<br /> hướng rất quan trọng và phù<br /> hợp của Chính phủ trước yêu<br /> cầu phát triển của đất nước.<br /> Để hiểu rõ bản chất và điều<br /> <br /> kiện làm chủ tài sản số và tiền<br /> số, chúng ta cần hiểu rõ công<br /> nghệ chuỗi khối và các loại<br /> tiền số tư nhân (private digital<br /> currency).<br /> 1.1. Công nghệ chuỗi khối<br /> (blockchain) và phạm vi ứng<br /> dụng trong các lĩnh vực kinh<br /> tế- xã hội<br /> Chuỗi khối (blockchain) là cơ<br /> sở dữ liệu (có tính cấu trúc,<br /> được quy định rõ về tiêu chí)<br /> được ghi nhận (recording),<br /> cập nhật (registering) và lưu<br /> trữ (storing) trên mạng thông<br /> tin (network, không phải trên<br /> <br /> Hình 1. Cơ chế vận hành của công nghệ chuỗi khối- blockchain<br /> <br /> Nguồn: Don & Alex Tapscott, 2016<br /> <br /> Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng<br /> <br /> Số 199- Tháng 12. 2018<br /> <br /> 21<br /> <br />  CHÍNH SÁCH & THỊ TRƯỜNG TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ <br /> <br /> Hình 2. Mô hình Công nghệ sổ cái phân tán DLT<br /> <br /> Nguồn: Don & Alex Tapscott, 2016<br /> <br /> một máy chủ/ nhóm máy chủ<br /> tập trung). Cơ sở dữ liệu này<br /> còn được gọi là một sổ cái/ sổ<br /> tổng hợp giao dịch kỹ thuật<br /> số (digital ledger), được quản<br /> lý, phân phối (distributing)<br /> và xác thực (validating) ở<br /> nhiều điểm trên mạng (nodes<br /> of network) với đặc điểm<br /> phi tập trung hoá thông tin<br /> (decentralising information).<br /> Chính việc phi tập trung hoá<br /> này giúp hạn chế việc xáo trộn<br /> các thông tin của hệ thống và<br /> mỗi blockchain trở thành duy<br /> nhất (unique). Những yếu tố<br /> căn bản tạo nên sự tin cậy của<br /> mỗi blockchain: một thuật<br /> toán mã hoá phải được giải mã<br /> (cryptographic puzzle); việc<br /> giải mã (proof-of-work) được<br /> lưu trữ trên toàn bộ mạng<br /> thông tin; toàn mạng thông tin<br /> sẽ xác nhận (verify/ validate)<br /> kết quả giải mã. “Một sổ cái<br /> kỹ thuật số không thể bị phá<br /> hỏng (permanent/ everlasting),<br /> có thể được lập trình để ghi<br /> lại không chỉ những giao dịch<br /> tài chính mà có thể ghi lại tất<br /> <br /> 22 Số 199- Tháng 12. 2018<br /> <br /> cả mọi thứ có giá trị” (Don &<br /> Alex Tapscott, 2016).<br /> Ưu điểm nổi bật nhất là<br /> blockchain mang lại sự tin<br /> cậy cao nhất trong môi trường<br /> mạng hay internet. Sự vận<br /> hành của blockchain không<br /> cần có các trung gian. Công<br /> nghệ chuỗi khối (blockchain<br /> technology) về bản chất là<br /> việc ứng dụng những thành<br /> tựu mới nhất của công nghệ<br /> thông tin- truyền thông để<br /> quản lý sự vận hành và lưu<br /> giữ các chuỗi khối với nền<br /> tảng là công nghệ Sổ cái điện<br /> tử phân tán (DLT- Distributed<br /> Ledger Technology). Việc<br /> kiểm soát các dữ liệu và đảm<br /> bảo độ tin cậy dữ liệu chuỗi<br /> khối đòi hỏi năng lực thiết<br /> lập một chuỗi khối ngay từ<br /> đầu tiên với các quy định chặt<br /> chẽ, thống nhất (pre-agreed<br /> rules). Vì vậy, để ứng dụng<br /> blockchain thì trước hết chúng<br /> ta phải làm chủ được công<br /> nghệ DLT.<br /> Nhờ tính bảo mật và sự linh<br /> hoạt trong thiết kế hệ thống<br /> <br /> riêng hoặc chung (private<br /> blockchain hoặc public<br /> blockchain) nên phạm vi<br /> ứng dụng của công nghệ<br /> blockchain ở rất nhiều lĩnh<br /> vực: Chính phủ số, chuỗi sản<br /> xuất hoặc dịch vụ, dịch vụ tài<br /> chính... trong đó có lĩnh vực<br /> về tiền tệ, thanh toán.<br /> 1.2. Những đặc điểm cơ bản<br /> ban đầu của tiền số<br /> Tiền tệ đã được phát triển<br /> cùng với sự tiến bộ của xã<br /> hội loài người. Ở những thời<br /> điểm có những điều kiện kinh<br /> tế- xã hội đặc biệt, các loại<br /> hình tiền tệ được điều chỉnh<br /> hoặc những loại hình tiền tệ<br /> mới ra đời. Hiện nay, tiền số<br /> được không ít giới công nhận<br /> như một loại tiền tương lai.<br /> Công nghệ blockchain sẽ giúp<br /> mở rộng các chức năng của<br /> mỗi loại hình tiền tệ trong<br /> lưu thông, đặc biệt, tiền số<br /> (tiền mã hoá, tên tiếng Anh là<br /> digital/ crypto currency hoặc<br /> digital/ crypto money) được<br /> <br /> Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng<br /> <br />  CHÍNH SÁCH & THỊ TRƯỜNG TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ <br /> <br /> hình thành, phát triển và ứng<br /> dụng dựa trên nền tảng này.<br /> Tiền số tồn tại hoàn toàn ở<br /> dạng điện tử (electronical<br /> exists). Hiện tại thì tiền số<br /> chưa được các quốc gia, thể<br /> chế khu vực/ toàn cầu nào<br /> phát hành hoặc đảm bảo. Vì<br /> thế, tiền số hiện không có bất<br /> cứ tổ chức/ quốc gia nào quyết<br /> định khi nào cần tạo thêm, số<br /> lượng tiền số cần có, tiền số<br /> đang lưu thông ở đâu và điều<br /> tra về cách hành vi rửa tiền.<br /> Những đặc điểm căn bản của<br /> tiền số hiện nay:<br /> Thứ nhất, tiền số là một<br /> ứng dụng của công nghệ<br /> blockchain, do đó việc tạo<br /> giao dịch số, lưu giữ phân tán<br /> các khối (block), kiểm tra- đối<br /> sánh (dựa trên nguyên lý đồng<br /> bộ hoá)… thực hiện theo đúng<br /> nguyên lý đã đề cập ở trên về<br /> blockchain.<br /> Thứ hai, tiền số sử dụng Mật<br /> mã toán học (Mathematical<br /> cryptography), hiện được<br /> xem là liên kết mạnh nhất<br /> trong các chuỗi bảo mật/<br /> đảm bảo an toàn- yếu tố tạo<br /> sự tin tưởng khi mà tiền số<br /> chưa được một NHTW nào<br /> phát hành. Thuật toán được<br /> sử dụng có tên Thuật toán<br /> bảo mật SHA256 bit (secure<br /> HASH algorithm 256-bit)<br /> với nguyên tắc căn bản là đặt<br /> kết quả đầu ra (output) để sử<br /> dụng các phương pháp tính<br /> toán để có thể liệt kê hết các<br /> khả năng. Với một máy tính<br /> chuyên dụng để giải mã thì<br /> cũng phải mất ít nhất 10 phút<br /> để tìm ra một phương án đạt<br /> kết quả đầu ra đã đặt trước.<br /> Với đồng tiền số như bitcoin<br /> được giới hạn bởi 21.000<br /> <br /> Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng<br /> <br /> đồng thì với năng lực hiện tại<br /> phải đến năm 2140 thế giới<br /> mới giải mã hết (còn gọi là<br /> “đào” tiền ảo).<br /> Thứ ba, mỗi block lưu giữ<br /> đơn vị tiền số sẽ bao gồm hai<br /> “chìa khoá” (two keys- thực<br /> chất là hai khối dữ liệu) chính:<br /> Chìa khoá chung (public key)<br /> thuộc blockchain tham gia để<br /> có thể được giao dịch trong<br /> mạng và Chìa khoá riêng<br /> (private key) dùng để lưu giữ<br /> thông tin riêng của chủ sở hữu<br /> và tính chất giao dịch.<br /> Thứ tư, theo thống kê thì mỗi<br /> tháng xuất hiện cả chục loại<br /> tài sản mã hoá thông qua Cơ<br /> chế chào giá tiền tệ lần đầu<br /> (Initial coin offerings- ICOs).<br /> Lựa chọn thứ nhất của các<br /> ICOs đó là huy động vốn qua<br /> cổ phiếu chào hàng lần đầu<br /> với tính chất đầu tư cho một<br /> công ty khởi nghiệp. Lựa chọn<br /> thứ hai là một tài sản mã hoá<br /> mới được thiết lập dựa trên<br /> nền tảng một tổ chức quản lý<br /> ICOs thông qua việc mua một<br /> dịch vụ trên nền tảng đó.<br /> Những yếu tố công nghệ trên<br /> cho phép có nhiều đồng tiền<br /> số khác nhau như hiện nay.<br /> Chính điều này là một trong<br /> những cơ sở để nhiều NHTW<br /> trên thế giới đang chủ động<br /> tiếp cận nghiên cứu khả năng<br /> lưu hành đồng tiền số của<br /> riêng họ. Tuy nhiên, những<br /> vấn đề căn bản cần được giải<br /> quyết đối với những tài sản số<br /> được chính thức công nhận là<br /> tiền số để lưu hành rộng rãi<br /> bao gồm:<br /> - Tạo lập và duy trì uy tínsự tin tưởng, mỗi đồng tiền<br /> đều gắn liền với lòng tin của<br /> công chúng. Tiền giấy thông<br /> <br /> thường được lưu thông và<br /> chấp nhận rộng rãi: Tiền giấy<br /> được kiểm soát dễ dàng về<br /> quy mô, người chuyển, người<br /> nhận; Tiền giấy được giao<br /> dịch với sự bảo mật cá nhân<br /> rất cao; Tiền giấy rất khó bị<br /> làm giả với các công nghệ<br /> hiện đại về bảo an; Mọi người<br /> công nhận tiền giấy vì tin<br /> tưởng rằng những người khác<br /> cũng sẽ công nhận như mình;<br /> Tiền giấy có sức mua ổn định<br /> (trong đa số trường hợp) nhờ<br /> sự điều hành của NHTW.<br /> - Một số ý kiến ủng hộ tiền số<br /> cho rằng công chúng tại sao<br /> lại đi tin tưởng vào một cá<br /> nhân và một tổ chức (ám chỉ<br /> NHTW) cho các giao dịch tài<br /> sản của họ. Tuy nhiên, công<br /> chúng cũng sẽ đặt câu hỏi về<br /> sự tin cậy của công nghệ sử<br /> dụng trong việc tạo và lưu<br /> hành tiền số (về blockchain<br /> cũng như các bảo mật riêng<br /> của mỗi block/ đơn vị tiền số<br /> và thuật toán sử dụng).<br /> - Hiện nay, tiền số hình thành<br /> các đơn vị (unit) trong trao<br /> đổi nhưng chưa gắn- “neo”với một đồng tiền pháp định<br /> được công nhận rộng rãi nào.<br /> - Với việc áp dụng thuật toán<br /> mã hoá hiện tại dẫn tới việc<br /> cần thời gian để tạo đơn vị<br /> tiền tệ mới cũng như giới hạn<br /> năng lực của mỗi đồng tiền<br /> (SHA256) tạo nghi ngờ về khả<br /> năng đáp ứng yêu cầu đảm<br /> bảo cung- cầu tiền cho nền<br /> kinh tế một cách phù hợp.<br /> - Những thử nghiệm riêng của<br /> một số NHTW về ứng dụng<br /> giao dịch tựa như tiền số trong<br /> phạm vi họ với các ngân hàng<br /> thương mại (NHTM) hiện nay<br /> chưa cho thấy sự tiến bộ đủ<br /> <br /> Số 199- Tháng 12. 2018<br /> <br /> 23<br /> <br />  CHÍNH SÁCH & THỊ TRƯỜNG TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ <br /> <br /> mạnh để mở rộng thêm hay<br /> thay mới hệ thống thanh toán<br /> liên ngân hàng hay bù trừ hiện<br /> tại- vấn đề của bài toán Chi<br /> phí- Lợi ích. Bên cạnh đó,<br /> những chi phí lớn hiện tại của<br /> tài sản số có tính đầu cơ cao<br /> như bitcoin sẽ rất lớn: Ước<br /> tính năm 2017, một giao dịch<br /> bitcoin phải chi trả số tiền<br /> phí khoảng 55 USD, nếu so<br /> với giao dịch gần như bằng 0<br /> của tiền mặt giữa người mua<br /> và người bán thì đây là một<br /> khoản chi phí giao dịch rất<br /> cao (Timothy Lane, 2018).<br /> Những mô hình tiền số có thể<br /> có trong tương lai phụ thuộc<br /> vào nhiều yếu tố nhưng quan<br /> trọng nhất đó vẫn là tạo nền<br /> tảng vững chắc để có được sự<br /> tin tưởng của xã hội, công cụ<br /> cho sự chủ động của các cơ<br /> quan chịu trách nhiệm về nền<br /> kinh tế- xã hội. Trong thời<br /> gian 3- 5 năm tới, việc xuất<br /> hiện những đồng tiền số thực<br /> sự, do một hoặc một nhóm<br /> NHTW phát hành sẽ là một<br /> thực tế: Cam kết mạnh mẽ từ<br /> NHTW Trung Quốc, Ấn Độ,<br /> <br /> Nga... hay dự án Stella của<br /> NHTW châu Âu và NHTW<br /> Nhật Bản. Đồng tiền số của<br /> NHTW phát hành (Central<br /> Bank Digital CurrencyCBDC) tuy chưa thể thay thế<br /> các loại tiền tệ truyền thống<br /> khác nhưng nếu xuất hiện sẽ<br /> có tác động không chỉ ở các<br /> quốc gia này mà đến nền kinh<br /> tế toàn cầu, trong đó chắc<br /> chắn có Việt Nam.<br /> 2. Sự cần thiết trong chủ<br /> động tiếp cận, ứng dụng và<br /> quản lý tiền số ở Việt Nam<br /> 2.1. Tiền số có ý nghĩa rất<br /> quan trọng đối với việc định<br /> hướng, đảm bảo năng lực<br /> cạnh tranh bền vững của nền<br /> kinh tế số hoá đã và đang<br /> hình thành ở Việt Nam<br /> Kinh tế số hoá (digital/<br /> digitalised economy) hay<br /> kinh tế số được công nhận<br /> như là một phần của nền kinh<br /> tế quốc gia, vận hành theo<br /> các nguyên tắc căn bản của<br /> kinh tế thị trường và dựa trên<br /> <br /> nền tảng ứng dụng mạnh mẽ<br /> công nghệ thông tin và truyền<br /> thông, thể hiện đặc biệt trong<br /> việc ứng dụng những nền tảng<br /> công nghệ mới của cuộc cách<br /> mạng công nghiệp lần thứ tư<br /> (CMCN 4.0). Hiện nay, trên<br /> thế giới và ở Việt Nam có<br /> nhiều quan điểm khác nhau<br /> về các chỉ tiêu phản ánh nền<br /> kinh tế số hoá. Liên minh<br /> Châu Âu có sử dụng bộ chỉ số<br /> DESI (Digital Economy and<br /> Sociaty Index, tạm dịch là Bộ<br /> chỉ số Kinh tế và xã hội số)<br /> bao gồm:<br /> (1) Connectivity- Kết nối:<br /> Năng lực đường truyền và<br /> giá dịch vụ internet (Fixed<br /> broadband) và di động<br /> (mobile broadband) tốc độ<br /> cao;<br /> (2) Human Capital- Nhân lực:<br /> Khả năng sử dụng internet<br /> (Internet use), kỹ năng sử<br /> dụng kỹ thuật số cơ bản và<br /> nâng cao basic and advanced<br /> digital skills);<br /> (3) Use of Internet ServicesSử dụng dịch vụ internet: Nội<br /> dung sử dụng, giao tiếp và các<br /> <br /> Biểu đồ 1. Chỉ số Kinh tế và xã hội số của một số quốc gia trên thế giới<br /> <br /> Nguồn: Uỷ ban châu Âu, 2017<br /> <br /> 24 Số 199- Tháng 12. 2018<br /> <br /> Tạp chí Khoa học & Đào tạo Ngân hàng<br /> <br />