Vài nét về ảnh hưởng của mạng internet tới văn hóa đại chúng

VÀI NÉT V<br /> <br /> NH HƯ NG C A M NG INTERNET<br /> T I VĂN HÓA<br /> I CHÚNG<br /> ThS. Hoàng Th Thu Hà∗<br /> <br /> “Văn hóa<br /> <br /> i chúng (popular culture/ mass culture) và các phương ti n truy n thông<br /> <br /> i chúng (mass media) có m t m i quan h c ng sinh: Cái này ph thu c vào cái kia<br /> trong s h p tác m t thi t” – K. Turner (1984). Truy n thông<br /> m c quan tr ng như s ra<br /> <br /> i chúng, v i nh ng d u<br /> <br /> i và phát tri n c a lo i hình báo in, phát thanh, truy n hình<br /> <br /> và g n nh t là m ng internet, ã tr c ti p tác<br /> <br /> ng t i s phát tri n c a văn hóa<br /> <br /> i chúng<br /> <br /> trên toàn th gi i. Còn t i Vi t Nam, chúng ta có th quan sát s phát tri n m nh m c a<br /> lo i văn hóa này trong kho ng hơn hai th p k qua, t s ph bi n c a máy thu hình (tivi)<br /> u nh ng năm 1990, cho t i s ph bi n c a m ng internet vào<br /> 1.<br /> <br /> Vài nét v thu t ng “văn hóa<br /> Văn hóa<br /> <br /> u nh ng năm 2000.<br /> <br /> i chúng”<br /> <br /> i chúng (popular culture) ư c hi u là văn hóa c a con ngư i nói chung<br /> <br /> (people in general), dành cho con ngư i nói chung và ư c ưa thích b i con ngư i nói<br /> chung. T popular trong ti ng Anh có nghĩa là ư c nhi u ngư i ưa chu ng. Trong<br /> <br /> i<br /> <br /> tho i thông thư ng thì popular thư ng ư c hi u tương t như good (t t/ tích c c), nhưng<br /> th c ch t, ây là cách hi u trái ngư c v i nghĩa nguyên kh i c a t này. B i xu t phát<br /> i m, popular có ng ý mi t th và ư c s d ng<br /> <br /> phân bi t s<br /> <br /> ông dân chúng (the mass<br /> <br /> of the people, khác v i con ngư i nói chung) v i t ng l p nh ng ngư i quý t c, giàu có<br /> ho c ư c giáo d c. i u này không là ng c nhiên khi ta bi t r ng t i th i i m ó, h u h t<br /> các tác gi vi t v ch<br /> <br /> này<br /> <br /> u xu t thân ho c có quan h v i ba t ng l p kia. Các t<br /> <br /> ng nghĩa c a popular trong th i kì này là gross, base, vile, riffraf, common, low, vulgar,<br /> plebeian hay cheap. Nh ng t<br /> <br /> ∗<br /> <br /> Trư ng<br /> <br /> i h c KHXH&NV, HQGHN<br /> <br /> ng nghĩa này<br /> <br /> u ng ý s mi t th . [3]<br /> <br /> T xu t phát i m trên, thu t ng popular d n d n b t thiên ki n, ch y u là nh<br /> thông qua các tranh lu n v n n chính tr dân ch t th k th 19. Tuy nhiên v i l ch s ra<br /> i ph c t p c a mình, t i nay ây v n là m t thu t ng<br /> <br /> a nghĩa: Khi th gì ó ư c dân<br /> <br /> chúng/ nhi u ngư i ưa chu ng (popular), t c là mang tính<br /> <br /> i chúng, thì i u này hàm ý<br /> <br /> ho c tích c c, ho c tiêu c c, ph thu c vào cách hi u c a ta v dân chúng (the people).<br /> Tính ch t<br /> <br /> i chúng/ ph bi n c a các phương ti n truy n thông<br /> <br /> cách hi u mơ h c trong b i c nh<br /> thông “là t t vì nó là<br /> <br /> i chúng ã t o ra<br /> <br /> i s ng và hàn lâm, r ng, li u các s n ph m c a truy n<br /> <br /> i chúng”, hay “là x u vì nó là<br /> <br /> tranh lu n. Th nh t là v m c<br /> <br /> mà văn hóa<br /> <br /> i chúng”. T<br /> <br /> i chúng ư c áp<br /> <br /> ây, ti p t c m ra hai<br /> t lên con ngư i nói<br /> <br /> chung (thông qua các t p oàn truy n thông hay các hãng tin t c qu c gia), hay văn hóa<br /> <br /> i<br /> <br /> chúng ư c b t ngu n t nh ng tr i nghi m, th hi u, thói quen c a con ngư i nói chung?<br /> Th hai là v m c<br /> <br /> mà văn hóa<br /> <br /> i chúng bi u hi n cho m t quan i m v giai c p<br /> <br /> không có quy n l c và ph thu c, hay l i là s bi u hi n c a nh ng cách th c th hi n<br /> riêng khác và<br /> <br /> c l p mà có th hàm n s ph n kháng<br /> <br /> i v i văn hóa chính th ng/ ang<br /> <br /> chi m ưu th ? [3]<br /> John Storey ã có nh ng gi i thích và d n ch ng giúp làm rõ hơn tranh lu n v hàm ý<br /> t t và x u c a cùng khái ni m văn hóa<br /> <br /> i chúng. Theo ó, văn hóa<br /> <br /> th văn hóa còn l i, sau khi ngư i ta ã quy t<br /> là cái gì. Nói cách khác, văn hóa<br /> <br /> nh ư c văn hóa tinh chuyên (high culture)<br /> <br /> i chúng gi ng như m t lo i nhãn, ư c dán cho nh ng<br /> <br /> lo i văn b n và nh ng lo i th c hành không<br /> <br /> t nh ng tiêu chu n c n thi t<br /> <br /> văn hóa tinh chuyên. Theo cách hi u này thì văn hóa<br /> văn hóa th p c p. Và nh ng gì thu c v văn hóa<br /> ph m. M t phân tích v văn hóa<br /> <br /> khó.<br /> <br /> ư c g i là<br /> <br /> i chúng b nhìn nh n như m t lo i<br /> i chúng b nhìn nh n như nh ng th<br /> <br /> i chúng thư ng bao g m m t lo t các ánh giá v giá tr<br /> <br /> c a m t văn b n hay m t th c hành c th nào ó. Ví d , ngư i ta s<br /> t p c a văn b n.<br /> <br /> i chúng ư c hi u là<br /> <br /> òi h i v<br /> <br /> ph c<br /> <br /> có th thu c v m t th văn hóa ích th c (real culture) thì nó c n ph i<br /> <br /> m b o tính ch t khó này là<br /> <br /> m b o cái mác văn hóa tinh chuyên<br /> <br /> c tôn c a nó.<br /> <br /> Nhà xã h i h c ngư i Pháp, Pierre Bourdieu, cho r ng nh ng khác bi t văn hóa theo ki u<br /> này thư ng ư c s d ng<br /> <br /> c vũ cho nh ng khác bi t v giai c p. Trong ó, th hi u<br /> <br /> (taste) là m t cách phân lo i mang<br /> <br /> m màu s c h tư tư ng. Nó v n hành như m t d u<br /> <br /> hi u nh n bi t c a giai c p. [3]<br /> Theo hư ng ti p c n này, các s n ph m ư c dán mác “văn hóa<br /> <br /> i chúng” thư ng<br /> <br /> ư c cho là ư c s n xu t hàng lo t v i m c ích thương m i, trong khi ó, văn hóa tinh<br /> chuyên l i ư c cho là k t qu c a nh ng n l c sáng t o cá nhân. Không ít ngư i ã n<br /> l c chia tách và phân bi t rõ ràng văn hóa<br /> <br /> i chúng v i văn hóa tinh chuyên. Nhưng i u<br /> <br /> này v n luôn gây nhi u tranh lu n. Ví d k ch gia William Shakespeare c a Anh hi n v n<br /> ư c coi là ví d m u m c c a văn hóa tinh chuyên, nhưng vào kho ng cu i th k 19, các<br /> tác ph m c a ông ã ư c d ng r t nhi u trên các sân kh u<br /> <br /> i chúng [5]. Film noir, m t<br /> <br /> th lo i phim v t i ph m c a Hollywood th nh hành trong th p niên 40 và 50 c a th k<br /> 20, là m t trư ng h p thú v , ư c ánh giá là ã vư t lên trên l n ranh chia c t văn hóa<br /> i chúng v i văn hóa tinh chuyên. Nói cách khác, nh ng tác ph m phim nh c a<br /> chúng này<br /> <br /> n nay l i ư c gìn gi<br /> <br /> i<br /> <br /> như là nh ng s n ph m kinh i n c a i n nh<br /> <br /> (classics)1. M t ví d g n hơn, theo chi u ngư c l i, là ngh sĩ opera, Luciano Pavarotti,<br /> v i b n ghi âm Nessun Dorma2. Pavarotti hay Puccini h n nhiên ư c coi là m t ph n c a<br /> văn hóa tinh chuyên. Nhưng vào năm 1990, Pavarotti cùng b n thu âm Nessun Dorma ã<br /> ng v trí th nh t trong h u h t các b ng x p h ng âm nh c t i Anh. Thành công r ng<br /> kh p/<br /> <br /> i chúng này ã khi n nhà so n nh c ngư i Ý Puccini, ngh sĩ Pavarotti cùng khúc<br /> <br /> aria, Nessun Dorma “gia nh p” văn hóa<br /> <br /> i chúng. B n thân Pavarotti, m t năm sau ó, ã<br /> <br /> t ch c m t bu i hòa nh c mi n phí (thay vì bán vé giá cao) t i m t trong nh ng công viên<br /> l n nh t c a th<br /> <br /> ô London (Anh), Hyde Park, (thay vì t i m t nhà hát sang tr ng, như<br /> <br /> Coliseum Theatre ch ng h n) v i s tham d c a kho ng 100.000 ngư i. Dư ng như s<br /> phân chia gi a văn hóa<br /> <br /> i chúng v i văn hóa tinh chuyên, trong không ít trư ng h p, tr<br /> <br /> nên m nh t.<br /> <br /> 1<br /> <br /> Th lo i film noir t i M có xu t phát i m là dòng phim ít chi phí và ch p lư ng th p, ã bi n i m t cách kì di u<br /> và tr thành nh ng s n ph m ngh thu t cao c , th hi n cho tri t lý hi n sinh. Công l n thu c v các nhà phê bình<br /> i n nh Pháp trong th p niên 50 c a th k 20.<br /> 2<br /> <br /> Nessun Dorma (S không ai ng ) là tên m t khúc aria (giai i u tiêu bi u cho nh c ba-r c, thư ng ư c chơi trong<br /> nh c k ch) trích t h i cu i c a nh c k ch Turandot c a nhà so n nh c ngư i Ý Giacomo Puccini.<br /> <br /> Các dòng ch y văn hóa liên t c chuy n<br /> <br /> ng và nh ng chuy n<br /> <br /> ng này ngày càng<br /> <br /> tr nên ph c t p hơn, a d ng hơn và a chi u hơn cùng v i s phát tri n m nh m , th m<br /> chí mang tính cách m ng c a các lo i phương ti n truy n thông<br /> ây, khi phân tích v s hình thành và phát tri n c a văn hóa<br /> b qua vai trò quan tr ng c a ti vi và radio,<br /> s n ph m văn hóa<br /> <br /> i chúng. N u như trư c<br /> <br /> i chúng, ngư i ta không th<br /> <br /> c bi t là trong quá trình thương m i hóa các<br /> <br /> i chúng như phim nh hay các album nh c, thì nay, bên c nh ti vi và<br /> <br /> radio, ngư i ta không th b qua vai trò c a m ng internet toàn c u, nh t là trong b i c nh<br /> h i t truy n thông hi n nay. Nh ng quan sát và nghiên c u v<br /> <br /> nh hư ng c a m ng<br /> <br /> internet trong các nhóm công chúng có th g i m nh ng phân tích thú v v<br /> c a lo i phương ti n truy n thông này t i văn hóa<br /> 2.<br /> <br /> nh hư ng<br /> <br /> i chúng.<br /> <br /> Xem xét nh hư ng c a m ng internet t i s phát tri n c a văn hóa<br /> <br /> i chúng<br /> <br /> trong nhóm công chúng tr t i Vi t Nam<br /> Vi t Nam chính th c hòa m ng internet toàn c u vào tháng 11/1997. Có th nói, cho<br /> t i nay, s phát tri n c a m ng internet t i Vi t Nam ã tương<br /> <br /> i b t nh p v i th gi i.<br /> <br /> Tính t i tháng 8/2011, s ngư i s d ng m ng internet t i Vi t Nam là 30.04 tri u ngư i,<br /> chi m 34.58% dân s , tăng 13.53% so v i cùng kì năm 2007 (th i i m Vi t Nam hòa<br /> m ng th gi i ư c 10 năm) [2]. Như v y, hơn 1/3 dân s Vi t Nam ang s d ng m ng<br /> internet. Và ph n l n trong ó là ngư i tr . Gi i tr luôn là m t trong nh ng nhóm công<br /> chúng ích c a truy n thông<br /> <br /> i chúng.<br /> <br /> Trong khuôn kh m t công trình nghiên c u khoa h c vào tháng 5 năm 2011, tác gi<br /> ã ti n hành i u tra v thói quen s d ng các phương ti n truy n thông<br /> <br /> i chúng c a m t<br /> <br /> nhóm công chúng tr . M u i u tra là 252 h c sinh ph thông, ang sinh s ng t i n i thành<br /> Hà N i. Phương pháp i u tra ư c áp d ng là phát phi u h i tr c ti p (questionnaire) và<br /> th o lu n nhóm t p trung (focus group). Phương pháp ch n m u là ch n m u thu n ti n<br /> (convenient sampling).<br /> Trong nhi u k t qu thu ư c, áng chú ý là m c<br /> i u tra cao hơn h n m c<br /> m c<br /> <br /> s d ng m ng internet c a m u<br /> <br /> s d ng báo in, t p chí và phát thanh; và tương ương v i<br /> <br /> theo dõi truy n hình c a nhóm công chúng này (96% m u i u tra có s h u m ng<br /> <br /> internet t i nhà, 66.7% m u i u tra s d ng m ng internet g n như hàng ngày và 27.8%<br /> m u i u tra s d ng m ng internet m t<br /> <br /> n vài l n m i tu n). i u này ph n nào cho th y<br /> <br /> ti vi và m ng internet là hai phương ti n truy n thông<br /> trong s phát tri n văn hóa<br /> <br /> i chúng trong nhóm công chúng tr t i Vi t Nam. Bên c nh<br /> <br /> ó, th o lu n nhóm t p trung ã g i m v nh ng thay<br /> trong l i s ng và h th ng quan i m và thái<br /> ng c a truy n thông<br /> B ng 1: Các ho t<br /> STT<br /> <br /> Ho t<br /> <br /> i chúng óng vai trò quan tr ng<br /> <br /> i chúng,<br /> <br /> i ang di n ra liên t c và mau l<br /> <br /> c a nhóm công chúng này, dư i s tác<br /> <br /> c bi t là t m ng internet toàn c u.<br /> <br /> ng khi s d ng m ng internet c a m u i u tra<br /> S lư ng<br /> <br /> T n su t thư ng<br /> <br /> (ngư i)<br /> <br /> ng<br /> <br /> xuyên (%)<br /> <br /> 1<br /> <br /> Lư t web<br /> <br /> 191<br /> <br /> 75.8<br /> <br /> 2<br /> <br /> Nghe nh c tr c tuy n<br /> <br /> 174<br /> <br /> 69.0<br /> <br /> 3<br /> <br /> Vào các trang tin t c<br /> <br /> 172<br /> <br /> 68.3<br /> <br /> 4<br /> <br /> Chat<br /> <br /> 157<br /> <br /> 62.3<br /> <br /> 5<br /> <br /> Tham gia m ng xã h i<br /> <br /> 127<br /> <br /> 50.4<br /> <br /> 6<br /> <br /> Chơi game tr c tuy n<br /> <br /> 76<br /> <br /> 30.2<br /> <br /> 7<br /> <br /> Xem phim tr c tuy n<br /> <br /> 61<br /> <br /> 24.2<br /> <br /> 8<br /> <br /> G i/<br /> <br /> 47<br /> <br /> 18.7<br /> <br /> 9<br /> <br /> Vi t blog<br /> <br /> 28<br /> <br /> 11.1<br /> <br /> c thư i n t<br /> <br /> Ngu n: Cu c i u tra tháng 5/2011<br /> Theo b ng 1, 75.8% s ngư i s d ng m ng internet lư t web thư ng xuyên. Các<br /> trang web này bao g m nhi u lo i, t trang web tin t c<br /> <br /> n các trang web gi i trí hay giáo<br /> <br /> d c. Th o lu n nhóm t p trung cho th y, dư ng như, v i nhóm công chúng này, h u h t<br /> các trang web trên m ng internet<br /> <br /> u có th tr thành ngu n thông tin, không ch các trang<br /> <br /> báo i n t , các trang thông tin i n t , mà c các trang m ng xã h i (facebook, youtube,<br /> wikipedia) hay các di n àn tr c tuy n.<br /> <br />