Vai trò ca nương trong nghệ thuật ca trù

Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013<br /> <br /> Vai trò ca nương trong ngh thu t ca trù<br /> •<br /> <br /> Nguy n Hoàng Anh Tu n<br /> <br /> Trư ng ð i h c Khoa h c Xã h i và Nhân văn, ðHQG-HCM<br /> <br /> TÓM T T:<br /> Bài vi t nêu b t t m quan tr ng c a vai<br /> trò ngu i ca nương (ñào nương) g n li n v i<br /> ngu n g c l ch s ngh thu t ca trù, và nh<br /> hư ng ñ n trào lưu thư ng th c ngh thu t<br /> này. Qua vai trò ñào nương, ta hi u ñư c<br /> quy lu t t n t i và ti n hóa c a ngh thu t ca<br /> T<br /> <br /> trù, t trào lưu ñ i chúng, ca trù t n t i trong<br /> hát c a ñình, hát khao v ng… song song v i<br /> trào lưu hát nhà tơ, ca quán; và xác ñ nh<br /> ñư c phương hư ng gi gìn, phát huy ngh<br /> thu t ca trù.<br /> <br /> khóa: ñào nương ( ñào), ca trù.<br /> <br /> D n nh p<br /> Cho ñ n nay, chúng tôi nh n th y có r t nhi u<br /> công trình nghiên c u v l ch s và ngh thu t ca<br /> trù, nhưng chưa có công trình nào ñ t v n ñ tr c<br /> ti p nghiên c u vai trò c a ngh nhân- ca nương<br /> ( ñào). L n ñ u tiên, trên t p chí Nam Phong bài<br /> “Văn chương trong l i hát ñào” (tháng 3- 1923)<br /> c a Ph m Quỳnh và bài “Kh o lu n v cu c hát<br /> ñào” (4-1923) c a Nguy n ðôn Ph c, có nêu cao<br /> vai trò k cương, ph m h nh c a ñào trong giai<br /> ño n suy thoái. Bài vi t “Vài nét v sinh ho t c a<br /> hát ñào trong truy n th ng văn hóa Vi t Nam”<br /> c a Lê Văn H o (t p chí ð i h c 1963) nêu khái<br /> quát ñ a v và vai trò ñào trong l ch s xã h i<br /> Vi t Nam (t th k XV ñ n ñ u th k XX). “S<br /> phu, văn h c s và cô ñ u” c a Tam Ích và<br /> “Nh ng<br /> ñào lưu danh trong qu c s ” c a<br /> Lương M Châu, cùng ñăng trên t p chí Văn h c<br /> (1971) là hai chuyên kh o góp thêm tư li u v<br /> ñào, ñ i khái nói ñ n vai trò quan tr ng c a ñào<br /> nương trong l ch s và văn h c. Bài “Văn nhân và<br /> ñào” c a Nguy n Xuân Di n (ñăng trên nhi u<br /> t p chí) nh c l i vai trò ñào trong vi c nuôi<br /> dư ng tài thơ c a các văn nhân v tinh th n l n<br /> v t ch t và l ch s ñã ghi nh n m i m t tài danh<br /> <br /> Trang 94<br /> <br /> trong làng văn h c trung c n ñ i ñ u có ít nh t<br /> m t m i tình th m thi t v i cô ñào…<br /> Nhìn chung, gi i nghiên c u ñã cung c p<br /> nh ng tư li u quý giá ñ có m t cái nhìn ña chi u<br /> v vai trò ñào. K th a nh ng tư li u ñã có,<br /> chúng tôi mong mu n ñóng góp m t hư ng ti p<br /> c n m i ñ có cái nhìn toàn di n hơn vai trò ca<br /> nương trong ngh thu t ca trù: hư ng ti p c n<br /> l ch ñ i ph i h p v i ñ ng ñ i t cái nhìn văn hóa<br /> h c. Phương pháp liên ngành, phương pháp<br /> nghiên c u l ch s , phương pháp h th ng c u<br /> trúc, xem ca trù như m t h th ng văn hóa, trong<br /> ñó, ñào là m t thành t , cùng v i phương pháp<br /> so sánh ñ làm rõ m i tương quan gi a ñào v i<br /> con hát c a các lo i hình ngh thu t trong và<br /> ngoài nư c. Trong bài vi t, chúng tôi ñã s d ng<br /> nh ng thu t ng hi n ñ i như “trào lưu” và “ñ i<br /> chúng” v i ý nghĩa ch m t xu th nh t th i c a<br /> m t s ñông ra ñ i và m t ñi trong m t ñi u ki n<br /> th i gian, không gian nh t ñ nh, nh m làm rõ<br /> quan ni m: quy lu t chung c a ngh thu t nhân<br /> lo i là theo hai dòng phát tri n: văn hóa dân gian<br /> <br /> TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013<br /> và ngh thu t chuyên nghi p20, thì ca trù cũng<br /> không ngo i l ; và vai trò ca nương xưa nay v n<br /> bi n thiên theo hai xu hư ng như th .<br /> 1. Tên g i “ñào nương” và vai trò g n li n v i<br /> ngh thu t ca trù<br /> 1.1. S xu t hi n tên g i “ñào nương” hay “<br /> ñào” có th xem là c t móc ñ truy tìm l ch s<br /> ngu n g c c a ngh thu t ca trù. Trong nhi u d<br /> b n c a truy n thuy t t ngh ca trù, các giáo<br /> phư ng xưa v n th Mãn ðào Hoa công chúacon gái B ch ðinh21 Xà ð i Vương, bà là m t ca<br /> nương có tư ch t thông minh, có gi ng hát hay và<br /> tinh thông âm lu t, ñã ñ t ra l i hát ñào ñ d y<br /> ñ i [Doãn K Thi n sưu t m (1943), d n theo Vũ<br /> B ng 1971: 4]. Theo ð B ng ðoàn [1994: 3641] thì ñ i nhà Lê, ðinh L quê làng C ð m,<br /> huy n Nghi Xuân (Hà Tĩnh) ñư c Lý Thi t Qu i<br /> và Lã ð ng Tân cho m t khúc g d y làm cây<br /> ñàn. Nh ñàn, ðinh L ñã ch a b nh và cư i<br /> ñư c Hoa nương- con quan châu Thư ng Xuân<br /> (Thanh Hóa). L ch tri u phong t ng ðinh L là<br /> Thanh Xà ð i vương và Hoa nương là Mãn ðào<br /> Hoa công chúa. Cũng theo thuy t y, Nguy n<br /> ðôn Ph c [1923: 277] ñã th a nh n “hát ñào<br /> phôi thai phát tri n s m l m. Duy âm ñi u thì t n<br /> mát dân gian, ho c m i ngư i ch ra m i khúc,<br /> ho c m i x hát ra m i gi ng, khi xưa chưa có<br /> th ng nh t. Bà Mãn ðào Hoa công chúa là m t<br /> thiên tài âm nh c, t mình ch ra khúc hát các<br /> nơi, ñem tu b san thu t l i ñ d y ñ i”. Duy Vi t<br /> trong truy n ð t t và Phú Sơn trên t p chí Trung<br /> B c ch nh t (1943) cũng ñ ng quan ñi m cho<br /> r ng: “l i hát ñào ñã lâu ñ i r i, dù không rõ<br /> niên ñ i, nhưng ch c cũng ch ng sau l i hát<br /> <br /> 20<br /> <br /> “Văn hóa dân gian duy trì tính h n ñ ng hai bình di n: sáng<br /> t o và nh ng ho t ñ ng khác c a con ngư i, trong lúc ñó,<br /> ngh thu t chuyên nghi p (s n xu t ngh thu t) thì tách bi t<br /> và ñi ñ n khu bi t hóa thành các phương th c khác nhau: lo i,<br /> th ” [M.Cagan 2004: Hình thái h c ngh thu t, Phan Ng c<br /> d ch, NXB H i nhà văn, H., tr.273].<br /> 21<br /> Các nhà nghiên c u cho bi t các nơi có ñào thì thư ng<br /> liên quan ñ n h ðinh, nhưng chưa có l i gi i ñáp [Vũ Ng c<br /> Khánh 1997: 16-24].<br /> <br /> tu ng, chèo v n là nh ng l i hát phát sinh t ñ i<br /> Tr n sơ” [d n theo Vũ B ng 1971: 8].<br /> D a theo truy n thuy t, ð i Vi t s ký toàn thư<br /> cũng ghi nh n v năm 1025 và Vi t s tiêu án c a<br /> Ngô Thì S ñ u cho r ng th i Lý Thái T , trong<br /> ban N nh c có ngư i ca nhi tên ðào Th gi i<br /> ngh hát, thư ng ñư c vua ban thư ng, ngư i ñ i<br /> hâm m nên g i các con hát là ñào nương ( ñào).<br /> Công dư ti p ký (1775) c a Vũ Phương ð , L ch<br /> tri u hi n chương lo i chí (1819) c a Phan Huy<br /> Chú, ð i Nam nh t th ng chí - t nh Hưng Yên<br /> (1882) c a Qu c s quán tri u Nguy n thì d a<br /> trên s tích vào th i ñi m mu n hơn, cu i nhà H<br /> (1400), m t ca nhi h ðào có công gi t gi c ñư c<br /> dân làng l p ñ n th , t ñó ca nhi ñư c g i là<br /> ñào [d n theo Nguy n ð c M u 2010: 13]. Vì<br /> thông tin trên ch cho bi t giai ño n th k XI,<br /> ngh xư ng ca chuyên nghi p v i ngh nhân ph<br /> n ñư c g i là “ ñào” ch không nói hát ñào là<br /> ngh thu t gì nên gi i nghiên c u văn h c s<br /> quan ni m r ng ñào nương cũng như cô ñào, ñào<br /> hát ch là tên g i chung cho n di n viên c a các<br /> lo i hình ngh thu t truy n th ng l n hi n ñ i và<br /> ca trù ra ñ i r t mu n t th k XVIII tr ñi, vì<br /> ph i r t lâu sau khi các lo i hình ngh thu t dân<br /> gian (thơ ca, hò vè, hát chèo, quan h , …) ñã hình<br /> thành và các th thơ l c bát, song th t l c bát l n<br /> ñ u tiên ra ñ i trong l ch s văn h c, và c n ph i<br /> có m t t ng l p nhà nho tham gia sáng tác và<br /> thư ng th c nó. Th nh t, h nh m l n “ ñào,<br /> ñào nương” v n là tên g i ñ c trưng riêng c a<br /> ngh thu t ca trù v i “cô ñào, ñào hát” c a nh ng<br /> lo i hình ngh thu t khác, mà ñó ch ng qua cũng<br /> là cách chuy n d ch ng nghĩa t khái ni m ñào<br /> c a ca trù ñ g i chung cho các n di n viên sân<br /> kh u, ñi n nh. Th hai là nh m l n hát nói v i ca<br /> trù, ch vì “hát nói thông d ng nh t, có văn<br /> chương lý thú nh t” [Dương Qu ng Hàm 1968:<br /> 154] nên v i k t lu n ca trù ra ñ i r t mu n cùng<br /> v i l ch s hát nói (s n ph m c a các nhà nho ñ u<br /> th k XVIII tr ñi). Th c t , ngoài hát nói, ca trù<br /> <br /> Trang 95<br /> <br /> Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013<br /> còn có nhi u ñi u hát khác22, trong ñó khúc Non<br /> mai, H ng h nh ch ñư c hát trong L t t (bà<br /> Mãn ðào Hoa) có l là l i hát lâu ñ i nh t ñ<br /> minh ch ng cho b dày c a l ch s ca trù.<br /> M t s khác có căn c xác th c và toàn di n<br /> hơn, trong Vi t s thông giám cương m c và Vi t<br /> Nam c văn h c s c a Nguy n ð ng Chi cho<br /> r ng: T ñ i Lý, ngh thu t múa hát ñã th nh, các<br /> ñào ñã có ñi u hát riêng ñ u dùng l i l c bát<br /> bi n hóa ra. ð i Tr n l i hát ñào dùng trong<br /> giáo phư ng bây gi ñã nhi u và nh ñư c l i<br /> văn hát tu ng pha Tàu và ta, l i thêm có thơ phú<br /> qu c âm xu t hi n nên hát ñào d n d n sinh ra<br /> l m l i [d n theo Lê Văn H o 1963: 721-722].<br /> Th i Lê sơ (th k XV), ngh thu t âm nh c có<br /> m t bư c phát tri n ñ t phá nh Âm lu t H ng<br /> ð c c a Lê Thánh Tông (1460-1497), nh Nho<br /> h c c c th nh, vài nho s ñã tham gia sáng tác bài<br /> hát cho ñào. Gia ph ti n s Lê ð c Mao (14621529) ñã ghi l i bài thơ Nôm ð i Ngh bát giáp<br /> thư ng ñào gi i văn (so n trư c năm 1500) mà<br /> sau này Nguy n Xuân Di n [2007: 72] ñã d ch và<br /> chú thích ñó là tư li u s m nh t ñư c bi t có hai<br /> ch “ca trù”23. Qua tư li u văn bia (có ghi ch ca<br /> trù” t th k XV và hình nh cây ñàn ñáy trên<br /> ñiêu kh c ñình làng t trư c th k XVI), Nguy n<br /> Xuân Di n k t lu n: th k th XV, ca trù ñã là<br /> m t b môn khá hoàn ch nh. ð n th k XVIIXVIII, t ch c giáo phư ng ñã hoàn b , qu n lý<br /> và mua bán quy n hát c a ñình [2007: 78]. Tuy<br /> nhiên, nhóm nghiên c u này v n chưa k t lu n gì<br /> v th i ñi m l ch s tên g i “ ñào” và ñi u ki n<br /> l ch s s n sinh ra nó. Quá trình ñi n dã c a nhóm<br /> nghiên c u Vi n Âm nh c Vi t Nam (2006) ñã<br /> tìm ra B c Ninh có 10 ñình làng cùng th m t<br /> ông tư ng phò giúp Hai Bà Trưng (th k I<br /> tr.CN) tên là Doãn Công, có v là ñào nương (<br /> ñào) [H sơ ng c qu c gia]. Phát hi n này ñ ng<br /> 22<br /> <br /> Trong Vi t Nam ca trù biên kh o, ð B ng ðoàn ñã th ng<br /> kê 46 ñi u hát (hay còn g i là cách hát, l i hát hay th hát) và<br /> có ngôn b n c a các ñi u ñ minh ñ nh.<br /> 23<br /> Trong bài thơ này, ch “ca trù” xu t hi n hai l n: “Th bôi<br /> k ch c, ca trù ñi m trăm; M ng nay ti c ca trù th y n”.<br /> <br /> Trang 96<br /> <br /> nh t khái ni m ñào v i khái ni m “con hát”<br /> trong ð i Vi t s ký toàn thư và ð i Vi t s ký<br /> ti n biên24. Dương ðình Minh Sơn [2009: 31-36]<br /> cũng ñã công b m t phát hi n m i: ðó là ngu n<br /> g c c a ch “ñào” là tên c a m t trong b n ñ a<br /> bé25 c a th y trò gánh hát th trong các ñ n mi u<br /> dân gian, sau này ñư c Lý Thái T ñưa vào làm<br /> l i hát th<br /> Thái Mi u mà thành l i hát c a ban<br /> N nh c Cung ñình và ngu n g c ch trù là t<br /> m t l i hát trù y m trong hát th 26. Ch “trù”<br /> theo nghĩa trù y m có g c gác sâu xa hơn gi<br /> thuy t “ch trù là cái th tre ghi ch Nho, thư ng<br /> cho ñào, sau khi hát ñào ñ i l y ti n” [ðào<br /> Duy Anh- Hán Vi t t ñi n, d n theo Nguy n<br /> Nghĩa Nguyên 2011: 18].<br /> Như v y, các nhà nghiên c u quan ni m ngu n<br /> g c tên g i ñào g n li n v i l ch s ca trù tr i<br /> dài su t m t ngàn năm Thăng Long, k t khi có<br /> l i hát th<br /> Thái Mi u, ñào (ñào nương) là tên<br /> g i ñ c trưng ñ ch ngư i hát ca trù. Vi c lý gi i<br /> và ñưa thêm c li u xác th c ñòi h i nhi u th i<br /> gian và s công phu hơn, t m th i chúng ta ch p<br /> nh n cách gi i thích trên.<br /> 1.2. V sau, kho ng cu i th k XIX, n a ñ u<br /> th k XX, ñào thư ng ñư c g i là cô ñ u. T<br /> "cô ñ u" thì có ngư i cho là "cô ñào" b nói tr ch<br /> ñi, ch “ ” là ch Nho có nghĩa là “cô”, ñào<br /> có nghĩa là cô ñào [Vũ B ng 1971: 11]. M t s<br /> ngư i hi u t "cô ñ u" là m t cái tên x u vì lúc<br /> 24<br /> ð i Vi t s ký toàn thư (1479) k An Dương Vương (255<br /> tr.CN) ghi v chuy n rùa vàng ch ra nguyên nhân thành ñ p<br /> không xong là do “trong núi có con qu , ñó là ngư i con hát<br /> th i trư c ch t chôn ñ y hóa thành”. ð i Vi t s ký ti n<br /> biên, kh c in dư i th i Tây Sơn (1800) chép: “Theo ngo i s ,<br /> Trình hoàng h u là con hát, quê làng Dương Thâm, qu n<br /> Giao Ch . Nay ñ y có ñ n th Tri u ðà và Trình hoàng h u.<br /> Sau này con cháu Trình Th ñ i ra h Tr n, v n gi nghi p ca<br /> công, nên có ñ n th , hàng năm ñ n ngày 11 tháng ch p thì<br /> gi t ”[Hát c a ñình L Khê].<br /> 25<br /> Cam. Quýt, M n, ðào [khi còn nh ] tóc ñ ch m, hát h u<br /> thánh. ð n khi cô ðào l n lên thì nghi m nhiên g i là “ðào<br /> Th ”, ngư i b trên g i là con hát.<br /> 26<br /> Hát th có nhi u công ño n khác nhau như: 1. Hát công tích<br /> c a v th n th trong mi u; 2. Hát cúng th th n, hát cúng<br /> cháo cho ma th p phương và hát cúng “trù y m” tr tà, ñu i<br /> ma. L i hát tr tà, ñu i ma này là công ño n th hai g i là<br /> cúng t y u , trư c khi vào l cúng chính ngôi ñình làng<br /> [Dương ðình Minh Sơn 2009: 39].<br /> <br /> TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 16, SOÁ X2- 2013<br /> này có câu thành ng “Cô ñ u, cô ñít, cô ñuôi”<br /> [Nguy n Nghĩa Nguyên 2011: 19]. Nhưng, thành<br /> ki n c a dân gian ñôi khi không ph n ánh ñúng<br /> s th t l ch s . ñào có tên là “cô ñ u” khi vào<br /> th i ñi m này, các ñào ñã tích lũy ñư c v n<br /> li ng, kinh nghi m, ñ s c thoát ly kh i giáo<br /> phư ng, t thân m nhà hát (ca quán) thành th<br /> ñ d y hát và kinh doanh ngh hát. Nguy n ðôn<br /> Ph c [1923] và ð B ng ðoàn- ð Tr ng Hu<br /> [1994: 44] cho r ng ch "ñ u" ám ch ti n ñ u<br /> mà theo t c l các h c trò ph i trích ra ñ ph ng<br /> dư ng ngư i th y d y hát c a mình. "Cô ñ u" l i<br /> cũng thư ng ñư c dùng ñ ch nh ng cô ca s có<br /> nhi u h c trò. Cô ñ u thoát thai t<br /> ñào. “Ti ng<br /> cô thay ti ng cho rõ ràng, ti ng ñ u thay ti ng<br /> ñào ñ t ý tán t ng b c danh ca” [Vũ B ng<br /> 1971: 3-5]. Vì th , cái tên cô ñ u không có<br /> trong giáo phư ng và cũng không ph i là ngư i<br /> x Ngh (B c Trung B ) ñ t ra, mà do “nh p<br /> c ng” t B c B vào [Nguy n Nghĩa Nguyên<br /> 2011: 19].<br /> 1.3. Căn c vào tên ngư i ca nương, ngư i ta<br /> còn g i ngh thu t ca trù b ng nh ng tên sau: hát<br /> ñào, hát cô ñ u, ñào nương ca (nương nương<br /> ca)27, căn c vào b n không gian di n xư ng c a<br /> ñào nương: cung vua, ñình làng (ñ n th n), dinh<br /> quan (tư gia) và ca quán và phương th c bi u<br /> di n c a h , ca trù còn ñư c g i là hát hát nhà trò<br /> (hát c a ñình), hát nhà tơ (hát nhà ty, hát c a<br /> quy n), hát th (trù); Thanh Hóa còn g i là hát<br /> ca công, hát gõ,…<br /> T nh ng ñ c ñi m v a nêu, chúng tôi ñi ñ n<br /> ñ nh nghĩa v<br /> ñào và ca trù: Ca trù là m t th<br /> lo i hát thính phòng xu t x t hát th (tín<br /> ngư ng dân gian) ñư c bác h c hóa thành hát<br /> chơi (gi i trí cho t ng l p trí th c), trong ñó ñào<br /> gi vai chính bên c nh kép28 ñ m ñàn ñáy và<br /> <br /> quan viên29 c m ch u thư ng th c. ñào là ch c<br /> danh c a m t n ngh nhân hát ca trù, còn ñư c<br /> g i là ñào nương hay cô ñ u.<br /> <br /> Thi u n vác ñàn ñáy, ñiêu kh c g t i ñình ð i Phùng, huy n<br /> ðan Phư ng (Hà Tây)30.<br /> <br /> 1.4. Và, m t ñúc k t chung cho vai trò ca<br /> nương trong ngh thu t ca trù: ðó là vai trò ngư i<br /> ngh nhân ña năng, m t mình ñ m ñương nhi u<br /> vai như ca, múa, di n trò,…. Nh ng vai này ñ u<br /> là vai chính, l i không có ai có th thay th hay<br /> ñ ng ngang hàng v i ñào nương. Không như<br /> nh ng lo i hình dân nh c khác, các vai di n k c<br /> vai chính cũng có th thêm vào hay b b t th<br /> nào cũng ñư c. ð n ca tài t không có ca nương<br /> thì tay ñàn v n t o ñư c m t bu i nh c, ñám ñông<br /> có th tham gia cu c hát như hát v i nhau, thi<br /> nhau hát…Chèo mà thi u cô ñào hay anh h , múa<br /> r i nư c mà thi u m t nhân v t chú ti u… cũng<br /> 29<br /> <br /> 27<br /> Hai khái ni m này có trong các thư t ch, Ôn Như Nguy n<br /> Văn Ng c ñã s d ng ñ làm tiêu ñ cho tác ph m c a mình ðào nương ca (1932).<br /> 28<br /> Kép là m t nam ngh nhân gi vai trò nh c công g y ñàn<br /> ñáy bên c nh ñào. Cách g i “ñào” và “kép” là thu t ng ñ c<br /> thù c a c u trúc văn hóa ca trù.<br /> <br /> Theo t p quán dân gian thì ñi hát ca trù là sinh ho t c a b c<br /> phong lưu công t như con c a các quan ph , huy n mà t c l<br /> xưa thư ng g i là quan viên t ñư c ñ c ân mi n t p d ch<br /> trong làng.<br /> <br /> 30<br /> <br /> Ngu n: ð c kh o ca trù Vi t Nam, Nhi u tác gi , NXB<br /> Vi n Âm nh c H., (2006), tr. 531<br /> <br /> Trang 97<br /> <br /> Science & Technology Development, Vol 16, No.X2- 2013<br /> không nh hư ng gì. Nhưng v i ca trù thì không,<br /> ñây là m t ngh thu t ñã ñư c công th c hóa<br /> thành b ba b t bi n: ñào- kép- quan viên. Th m<br /> chí n u v ng anh kép hay quan viên c m tr ng thì<br /> ñào v n có th c m ñàn ñáy31 v a hát v a ñàn.<br /> “Tho t kỳ th y, ñào hát v i m t nh c công<br /> ñ ng g y ñàn ñáy hòa theo, và m t nh c công<br /> n a chuyên c m m t c p sênh ti n ñ gõ nh p.<br /> Nh c công g y ñàn là kép ñàn, còn nh c công gõ<br /> sênh g i là kép chân bìa. V sau, công vi c c a<br /> kép chân bìa không có gì khó khăn nên ñào<br /> dùng m t c phách v a gõ v a hát, ch c n có kép<br /> ñàn mà thôi. T ñó tr ñi thì ch có hai ngư i,<br /> m t trai m t gái h p l i thành c p nên thiên h<br /> g i v n t t là ñào và kép” [Tchya 1959: 47]. ði u<br /> nay nghĩa là ñào có th ñóng thay vai c a kép<br /> nhưng kép (hay b t c ai) không th thay th vai<br /> c a ñào. Không có ñào thì không còn cu c hát<br /> ca trù, vì b n ch t ca trù là nh c hát ch không<br /> ph i nh c ñàn, kép ñàn ch ñóng vai ph h tr<br /> nâng ñ cho ti ng hát ñào nương. Vì th , ñôi lúc<br /> ñào ñư c hi u ñ ng nh t v i toàn b ngh thu t<br /> ca trù ( ñào là ca trù).<br /> 2. Vai trò ca nương khi ca trù còn trong trào<br /> lưu ñ i chúng<br /> Khi Thăng Long còn là ch n ñ ñô, trào lưu hát<br /> ñào r t th nh hành, t Hà Tĩnh tr ra B c, không<br /> huy n, t nh nào không có. M i huy n có ñ n 2,3<br /> làng ñào, có khi 2,3 huy n giao hi u v i nhau<br /> mà k t thành ñoàn th g i là Ty giáo phư ng,<br /> ñ ng ñ u là qu n giáp (ông Trùm), chia nhau gi<br /> quy n hát c a ñình, ñình c a t p nào, t p y hát,<br /> ñư c hư ng quy n l i và nghĩa v công ích làng<br /> xã. Tư li u văn bia cũng cho th y trong su t m t<br /> th i gian l ch s lâu dài (t năm 1672) ñông ñ o<br /> nhân dân ñã yêu thích ca trù, coi vi c thư ng th c<br /> ca trù như m t nhu c u văn hóa, vi c bi u di n ca<br /> trù ñã ñem l i ngu n l i kinh t cho ngư i ngh<br /> <br /> 31<br /> Làng ca trù ñã quen v i hình nh tiên n ôm ñàn ñáy trên<br /> ñiêu kh c ñình làng, cũng như không l y làm l khi ñào nương<br /> Ph m Th Hu ñư c m nh danh là “ñào ñàn ñ u tiên c a ngh<br /> ca trù” [“Ca trù - m t di s n văn hóa c n ñư c b o t n” 2009].<br /> <br /> Trang 98<br /> <br /> s dân gian l n các nhà t ch c [Nguy n Xuân<br /> Di n 2007: 82].<br /> 2.1. Vai trò ca nương trong l th c dân gian<br /> Vai trò, b n ch t g c c a cô ñào Vi t Nam<br /> không ph i xu t phát t văn hóa k n như geisha<br /> Nh t B n hay kisaeng Hàn Qu c, mà ñó là vai trò<br /> ph c v tín ngư ng làng xã. “Hát ñào xưa có<br /> tính ch t ch y u là ph ng s văn hóa dân gian<br /> trong nh ng bu i cúng t , … Vai trò quan tr ng<br /> nh t c a ñào t kh i th y ñ n nay, là vai trò c a<br /> m t ngh thu t bình dân ch ý tô ñi m cho m t<br /> khía c nh c a tôn giáo bình dân là s cúng t<br /> Thành hoàng” [Lê Văn H o 1963: 719, 734]. Will<br /> Durant nói: “Thuy t linh h n ñã phát sinh ra thi<br /> ca. Văn thơ phát sinh t các bài hát tôn giáo ho c<br /> các câu th n chú do các th y pháp t ng r i truy n<br /> kh u l i” [2006: 162, 173]. Theo quy lu t ñó, hát<br /> ñào có l ch s lâu ñ i t nh ng bài hát tôn giáo<br /> ch không ph i là nh ng bài thơ hát nói tr tình<br /> ra ñ i mu n như nhi u ngư i v n nghĩ. ð c trưng<br /> c a hát th là trư c m i bu i di n luôn có m t<br /> cu c t l , sau là hát dâng hương v i l i văn trau<br /> chu t, nghiêm trang, khác v i dân ca lao ñ ng<br /> như hò, vè, hát ví, quan h không c n nh c ñ m,<br /> hát th có ñ ca l n nh c. Hát th ca trù có hát<br /> th t sư và hát t thành hoàng. Nh ng bài hát th<br /> còn ñư c dùng trong hát thi ñ tuy n ñào.<br /> 2.1.1.Trong hát th t sư, ñào ñóng vai “con<br /> nhà ngh ” tri ân và tư ng v ng v v ti n b i khai<br /> sinh và b o h ngh ca trù, cũng như các phư ng<br /> th công, bách ngh , ngh hát ñào cũng theo<br /> trào lưu tìm cho ñư c m t v làm t sư. M t s<br /> nơi Ngh Tĩnh và làng C ð m (Hà Tĩnh) th<br /> các v th n ð o giáo như ðông Phương Sóc và<br /> Lý Thi t Qu i. Làng ð i xá, huy n Tiên L , t nh<br /> Hưng Yên thì th cô ðào có công gi t gi c Minh<br /> (ñ u th k XV). Dân Thanh Hóa thì th bà Mãn<br /> ðào Hoa (B ch Hoa), vào ngày l t , khúc Non<br /> mai H ng h nh ñư c hát ñ tư ng nh công c a<br /> bà sáng t o ra nó. “ ñào t sư” là m t bi u<br /> tư ng c a s truy n ngh . T p t c làng xã quy<br /> ñ nh m i giáo phư ng là m t h riêng ñ ti n b<br /> <br />