Vấn đề phản ánh hiện thực trong truyện nói trạng Ba Phi – từ góc nhìn thể loại

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 1 (26) - Thaùng 1/2015<br /> <br /> <br /> VẤN ĐỀ PHẢN ÁNH HIỆN THỰC TRONG<br /> TRUYỆN NÓI TRẠNG BA PHI – TỪ GÓC NHÌN THỂ LOẠI<br /> <br /> HUỲNH VŨ LAM (*)<br /> <br /> T M TẮT<br /> T uy dâ P ấ ổb ã ượ ớ u úý o ờ<br /> qu bằ ều ô ì sâu sắ . N ều k o o ằ uy P uộ<br /> ể oạ uy dâ oặ ó ù oạ ớ uy ạ ; ồ ờ ẫ e y u<br /> ả o ú ặ ể ộ du qu k ó ề uy P .<br /> Tuy s uk e o ườ k ô P ó ậ u<br /> u ù ủ uy ạo ườ k ô ả ó s ậ . N ư ậy ó ả ộ<br /> o ộ du uy P ả k ô y ằ<br /> í k : uy P uộ oạ T uy ó ạ ( ó k o ) ộ ể oạ<br /> uy dâ ó í qu ó ặ ể o ả d ướ so<br /> ớ uy ạ . Từ ó ũ s dẫ ộ quả ả k ô ả<br /> ặ ể ủ oạ uy ó k o ặ b o uy P .<br /> óa: uy ó Tạ uy ườ ờ s b ả ể oạ .<br /> <br /> ABSTRACT<br /> Ba Phi tall tales, which were studied as the joke of inteligent person in Vietnamese folk<br /> es d s o s ew o s we e o s de ed o des be e ous e fe.<br /> However, the audience have not believed what Ba Phi told is true because it was<br /> performed just for laugh. So, this paper would like to address that tall tale is an<br /> international genre with specific poetics and context for perfomance. Therefore, Ba Phi<br /> e w s o e of e os o u es e sou V e does e d o<br /> describe a true life.<br /> Keywords: tall tales, jokes, real life, context, genre<br /> <br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ(*) qua đời, toàn bộ những câu chuyện ấy đã<br /> Truyện Ba Phi là một trong những loại được cộng đồng cư dân vùng Nam Bộ<br /> truyện dân gian phổ biến ở Nam Bộ, và truyền miệng và được nhiều người sưu<br /> được biết đến trong phạm vi cả nước. Lúc tầm, ghi chép và in thành sách, phổ biến<br /> đầu, cách gọi bác Ba Phi xuất phát từ tình rộng rãi từ Nam chí Bắc. Tuy nhiên, cho<br /> cảm của bà con nhân dân vùng Cà Mau đến nay, trong việc nghiên cứu truyện Ba<br /> dành cho ông Nguyễn Long Phi sống vào Phi, theo chúng tôi, cần xem lại hai vấn đề<br /> khoảng những thập niên đầu của thế kỉ XX, tưởng chừng như đã được chứng minh là<br /> với những câu chuyện kể phổ biến khắp đúng: phản ánh hi n th c phong phú trong<br /> vùng Cà Mau – Hậu Giang. Sau khi ông những câu chuyện nói khoác do Ba Phi kể<br /> và vi c phân loại truy n Ba Phi. Đối với<br /> (*)<br /> ThS, Trường Đại học Sư phạm TP.HCM<br /> <br /> 85<br /> vấn đề thứ nhất, hầu như ai cũng đồng ý trong luận văn Thạc sĩ tìm hiểu về những<br /> rằng truyện Ba Phi miêu tả hiện thực phong công trình nghiên cứu truyện dân gian Nam<br /> phú vùng rừng U Minh và hầu như không Bộ từ năm 1 7 đến thời điểm hiện tại, cho<br /> ai nghi ngờ hay đặt câu hỏi ngược lại rằng, rằng “hầu hết các nhà nghiên cứu khi tiếp<br /> liệu có chắc chắn không khi cho rằng có sự cận truyện Ba Phi đều có chung một nhận<br /> nói thật trong một truyện nói khoác? Trong xét về nội dung của truyện là phản ánh<br /> suy nghĩ của chúng tôi, có lẽ vấn đề không thiên nhiên và con người đất Mũi. Qua đó,<br /> đơn giản như vậy. Đối với vấn đề phân truyện ậ s u ó ủ<br /> loại, việc xếp truyện Ba Phi vào truy n và sự hào phóng của con người vùng đất<br /> trạng hay loại truy n nói trạng (nói khoác) ấy” [23, tr. 2]. Nhận định nêu trên không<br /> cho đến nay vẫn có nhiều ý kiến khác hề là một sự khái quát vô cớ vì tác giả đã<br /> nhau. Nguyên nhân là ở các nhà nghiên liệt kê hơn 10 công trình nghiên cứu về<br /> cứu tự suy diễn hay nằm ở đặc trưng thể truyện Ba Phi và tìm thấy điểm chung về<br /> loại? Việc tiếp cận từ đặc trưng thể loại sẽ nội dung của truyện Ba Phi là sự phản ánh<br /> trả lời cho những câu hỏi nêu trên. thiên nhiên phong phú của vùng đất Nam<br /> NỘI DUNG Bộ, cụ thể là Cà Mau. Có thể nhắc đến<br /> 1. ruyện Ba P i tr ng m t c c hàng loạt cách diễn đạt ý tưởng ấy kiểu<br /> n à ng iên cứu như: “những đặc sản, trù phú, giàu có của<br /> 1.1 Truyện Ba Phi hình thành trong một vùng đất”[28], “cảnh vật trong truyện<br /> thời gian ông Nguyễn Long Phi sinh sống Ba Phi đa dạng về chủng loại, giàu có về số<br /> và làm việc ở vùng cực Nam của Tổ quốc. lượng” [27], “thiên nhiên độc đáo giàu có<br /> Những câu chuyện ông kể chủ yếu ở dạng của U Minh đã ùa vào truyện Ba Phi, tạo<br /> truyền miệng và vẫn tiếp tục lưu hành cho nguồn truyện này một sức sống tươi<br /> trong dân gian dù khi ông đã vắng bóng rói” [21], “mô típ cọp-sấu của truyện kể<br /> trên cõi đời. Sau ngày thống nhất đất nước, bác Ba Phi nằm trong chủ đề thiên nhiên<br /> nhiều nhà văn đã sưu tầm và nhiều nhà khắc nghiệt của buổi đầu khai phá vùng đất<br /> nghiên cứu đã tiến hành đánh giá qua nhiều Nam Bộ” [26], “phản ánh sự phong phú,<br /> bài báo, luận văn đại học và cả thạc sĩ. giàu có của vùng đất phương Nam” [24],<br /> Thậm chí, ngày 28/11/2002 thành phố Cà “tiếng cười dí dỏm trước thiên nhiên trù<br /> Mau còn tổ chức hội thảo khoa học phú” [15] … Sự đa dạng trong cách thể<br /> “Truy P V o dâ N hiện nhưng ý tưởng thì chỉ có một (miêu tả<br /> Bộ” thu hút hơn 30 bài tham luận. Điều hiện thực như là nội dung của truyện) là<br /> này cho thấy sức ảnh hưởng và giá trị điểm cơ bản của những nhận định nêu trên.<br /> truyện Ba Phi trong vốn văn hóa dân gian Vượt lên mức độ các bài báo, năm<br /> Nam Bộ không chỉ trên thực tiễn mà còn 1998, luận văn Thạc sĩ với đề tài Truy n<br /> trong khoa học nghiên cứu văn hóa dân trạ P ”[13] đã được bảo vệ thành<br /> gian. Cụ thể ở một số quan điểm như sau: công. Trong đó, nội dung truyện Ba Phi<br /> Năm 200 , Nguyễn Thị Ngọc San, được trình bày ở ba vấn đề chính: (1) phản<br /> <br /> <br /> 86<br /> ánh sự giàu có của Nam Bộ, niềm tự hào Mục tiêu ấy nằm trong đặc trưng thể loại<br /> về sự giàu có của U Minh, ngợi ca sự thông Truyện nói trạng. Như vậy, cái gọi là “phản<br /> minh của con người ở vùng đấy ấy; (2)Với ánh hiện thực phong phú” vùng Cà Mau<br /> dạng đề tài mở đất: khắc họa thiên nhiên chẳng qua là ý nghĩ của nhà nghiên cứu<br /> hoang dã, ca ngợi bản lĩnh con người; (3) Văn học dân gian hơn là người nghe Ba<br /> đề tài đánh giặc: tiếng cười châm biếm đả Phi kể. Một lí do khác gây ra những nhận<br /> kích kẻ thù xâm lược, phản ánh bức tranh định như vậy là do cách xác định thể loại<br /> tổng thể về thiên nhiên và con người vùng truyện Ba Phi.<br /> đất phương Nam. [theo 23, tr.54]. Dù có 1.2. Về thể loại, trong các công trình<br /> nhiều khía cạnh khác được khám phá nghiên cứu truyện Ba Phi vừa nêu, các tác<br /> nhưng vấn đề chính xuyên suốt mà luận giả khi thì gọi là “truyện trạng”, khi thì gọi<br /> văn theo đuổi vẫn là phản ánh hiện thực là “truyện kể”, “truyện dân gian” hay<br /> phong phú của thiên nhiên vùng U Minh. “truyện cười”. Bùi Mạnh Nhị gọi truyện Ba<br /> Nhìn đại để, ngoại trừ công trình của Phi là “truyện trạng” và ông có lưu ý rằng:<br /> Vũ Ngọc Khánh [17] chỉ bàn về tiếng cười, truyện trạng Ba Phi, khác với truyện trạng<br /> hầu hết các ý kiến bàn về truyện Ba Phi Quỳnh hay Xiển Bột và cũng không giống<br /> đều thừa nhận yếu tố phản ánh hiện thực ở truyện Vĩnh Hoàng [21]. Lê Thị Diệu Hà<br /> như là nội dung cơ bản, và theo một vài tác cũng gọi là truyện Trạng Ba Phi trong suốt<br /> giả, là nội dung hàng đầu. Tuy nhiên, trong luận án [13]; nhưng lại tập trung nhiều vào<br /> thực tiễn và trên văn bản, truyện Ba Phi là nội dung có tính truyền thuyết (mở cõi và<br /> truyện nói dóc, nói khoác, nói để vui, để đánh giặc) và tính cổ tích (châm biếm, đả<br /> đánh lừa người nghe. Người nghe truyện kích) hơn là tiếng cười có tính chất “trạng”<br /> Ba Phi bị cuốn hút vào những chi tiết rất của Ba Phi. Mở rộng ra các công trình sưu<br /> hấp dẫn và đan cài trong lối xây dựng tầm, nhóm tác giả Nguyễn Giao Cư - Phan<br /> truyện độc đáo. Nhưng kết thúc thì không Diên Vỹ - Sơn Hà, trong lời nói đầu của<br /> ai tin vào câu chuyện Bác Ba kể mà chỉ có quyển sách K o V dâ<br /> tiếng cười, bởi vì họ biết rằng mình bị lừa. V N - uy ó ạ đã thừa nhận<br /> Trong một vài truyện có ghi lại câu nói của rằng "nói trạng" là cách nói hoạt bát, khôi<br /> Ba Phi: “Không tin hỏi bả coi” như một hài, thường sử dụng “thế thậm xưng" khi<br /> minh chứng cho thấy rõ thái độ của người nói và dùng cả cách nói khoác. Về việc lí<br /> nghe đối với lời kể. Như vậy, người nghe giải đưa truyện Ba Phi vào chung với<br /> đã không tin vào cái nội dung của câu Trạng Quỳnh, Xiển Bột …, các tác giả<br /> truyện thì những gì truyện ấy miêu tả cũng viết: "Đưa truyện cười Ba Phi vào truyện<br /> sẽ không được tin tưởng. Cho nên hiện trạng, chúng tôi hy vọng bạn đọc sẽ có<br /> thực mà Ba Phi miêu tả không phải để những so sánh lí thú giữa các cách cười của<br /> cung cấp thông tin cho người đọc và càng dân gian ba miền và nhận ra sự phát triển<br /> không muốn người đọc tin. Hiện thực đó của thể loại này". [11, tr. ]. Từ đó cho<br /> chỉ là cái cớ để đạt một mục tiêu khác. thấy: tài liệu này lấy tên là uy ó ạ<br /> <br /> <br /> 87<br /> nhưng (ngoại trừ truyện Ba Phi) lại đưa rất ườ ấy ộ kể kể ạ<br /> nhiều uy ạ vào đó với dung lượng s o ấ bổ uy dâ<br /> cả vài trăm trang sách. Nguyên nhân là do gian"[30].<br /> việc hiểu nội hàm khái niệm truyện nói Do đó, sự khác biệt và đặc thù của<br /> ạ và truyện ạ chưa được sử dụng truyện Ba Phi đã có ý kiến lưu tâm nhưng<br /> nhất quán. chưa đi vào trọng tâm của đặc trưng truyện<br /> Trong một hướng đi khác, nhiều tác nói trạng, chẳng hạn cách nhìn nhận sau<br /> giả đã tìm thấy sự tương đồng của truyện đây:<br /> các làng cười xứ Bắc và truyện Ba Phi ở Phân tích kỹ, ta sẽ thấy chuyện trạng<br /> Nam Bộ. Nếu như ở các làng cười xứ Bắc, Vĩnh Hoàng có màu sắc gần gũi với loại<br /> Quảng Trị và một số vùng khác, việc nói chuyện Ba Phi ở miền Nam. Cái cười ở đây<br /> trạng và kể truyện trạng là tập quán của không mang tính chất chua chát, giễu đời<br /> cộng đồng, gồm nhiều người có khả năng mà là tiếng cười khỏe khoắn, hồn nhiên của<br /> thực hiện thì truyện Ba Phi đặt trong bối người lao động. Tuy vậy, như trên đã nói,<br /> cảnh văn hóa Nam Bộ, chỉ có duy nhất ông chuyện Ba Phi là chuyện phịa, chúng<br /> Ba Phi là nổi bật. Tác giả Ngô Duy Hưng k ô sử d b ó ạ<br /> đã miêu tả thói quen nói trạng ở vùng Vĩnh d o s ư ấu o o<br /> Linh, Quảng Trị rất hấp dẫn: "N ườ ủ í ưở ượ . Trong chuyện Ba Phi<br /> buô ” u bấ ú o bấ kể ỗ cũng có những chuyện mà biện pháp rất<br /> o k ô kể uổ kể ì giống chuyện trạng như chuyện “Nếp dẻo”,<br /> ư. N ườ b o í k ểu y dù chuyện “Ếch U Minh” nhưng đó chỉ là số<br /> b ũ ả ườ k ì k ì … N ườ ít, không tạo thành màu sắc chủ đạo [32].<br /> o ì ớ u( ợ ồ o ) Cách phân tích này chưa làm rõ các<br /> ũ buô ” u ể ườ . …Nó e o khái niệm cái cười, yếu tố phóng đại và bịa<br /> ậ ườ ó . N b đặt nên nhận định có phần thiếu tính toàn<br /> ô dâ ồ b ód diện. Nếu hiểu tiếng cười là mục đích, bịa<br /> ặ u o ũ ó uy ể đặt (nói khoác, nói trạng) là một cách nói,<br /> u kể ả ớ í .M ạ ở Vĩ một lối diễn đạt và phóng đại là một kĩ thuật<br /> L ô b k sô G o L í của lối nói bịa đặt thì truyện nói trạng Vĩnh<br /> ù k ểu y" [31]. Còn Ba Phi thì hoàn Hoàng và truyện Ba Phi hoàn toàn giống<br /> toàn ngược lại: "T ãy ưở ượ ó nhau về cơ chế. Hư cấu nhưng dựa trên cái<br /> ộ ô dâ ạ u â ú có thật chứ không thể hoàn toàn phịa ra,<br /> ờ o ướ ể b uồ ề ồ â theo kiểu người Nam Bộ có câu: “nói dóc<br /> y ượu kể uy ạ mà có căn”. Cái khác biệt của truyện Ba Phi là<br /> ườ dâ ở ợ k ô b ì tính cá nhân chưa tập hợp thành cộng đồng.<br /> uy ạ ặ ì ắ Nhìn chung, qua việc tìm hiểu và trích<br /> ều k qu ( e uy dẫn một số công trình nghiên cứu truyện<br /> T u Rù P ú ). Lâu dầ uy dân gian Ba Phi, có hai vấn đề nổi bật cần<br /> <br /> <br /> 88<br /> được xem xét và nhìn nhận lại: nội dung Hoàng Tiến Tựu khi viết giáo trình cho<br /> phản ánh hiện thực và đặc trưng thể loại sinh viên, trong phần truyện cười, có đề<br /> của truyện Ba Phi. Tuy là hai nhưng thực cập đến khái niệm truyện trạng với ba nét<br /> chất yêu cầu giải quyết chỉ có một: đặc nghĩa: những giai thoại về nh ng ông<br /> trưng thể loại. Khi đã xác định được đặc trạng nổi ti ng có thực hoặc được coi là có<br /> trưng thể loại thì các vấn đề xung quanh nó thực; những giai thoại hài hước về nh ng<br /> về nội dung và nghệ thuật cũng sẽ được ông trạng; những mẩu giai thoại hài hước<br /> giải quyết như một hệ quả tất yếu. về các nhân vật nổi ti ng ở các địa phương<br /> 2. Đi tìm một c c i u t l ại (gồm những người có thật và những người<br /> ruyện nói trạng do nhân dân phong tặng). Đồng thời, theo<br /> 2.1. Truyện nói trạng được nhiều nhà tác giả, truyện trạng còn có nghĩa là truyện<br /> nghiên cứu Việt Nam bàn đến từ rất sớm, nói khoác (hay nói phét) [35, tr.98]. Triều<br /> khi mà nền folklore học Việt Nam được đặt Nguyên [22] sau khi phân tích nội dung<br /> những viên gạch đầu tiên. Tuy nhiên số của một quyển sách tập hợp các truyện nói<br /> phận của truyện nói trạng không êm đềm vì trạng ở Vĩnh Hoàng (Vĩnh Linh, Quảng<br /> nó phải chịu cảnh chung chạ với các loại Trị), cho rằng: “nói trạng” là một kiểu nói<br /> khác hoặc bị ghép vào với tư cách là một gần nghĩa với nói khoác và nói phét trong<br /> phần phụ thuộc của một thể loại lớn hơn. thói quen ngôn ngữ dân gian, nên truyện<br /> Chẳng hạn, một trong những tài liệu cơ bản nói trạng là loại truyện dùng lối nói khoác,<br /> về văn học dân gian là cuốn V c dân nói phét để tạo tiếng cười; nhưng cần hết<br /> gian Vi t Nam [16] do Đinh Gia Khánh sức lưu ý, tính "trạng" của loại truyện này<br /> chủ biên, tuy có bàn đến truyện cười nhưng không được nhầm lẫn với loại truyện trạng<br /> không nhắc đến truyện loại trạng hay về các nhân vật thông minh (Trạng Quỳnh,<br /> truyện nói trạng. Hay gần đây nhất, năm Xiển Bột, ...). Đồng thời, tác giả cũng xác<br /> 2012, quyển G o ì V c Dân gian định ba đặc điểm quan trọng của truyện nói<br /> Vi t Nam [33] của trường Đại học Sư phạm trạng: cấu trúc, ngôn ngữ truyện và ngôi<br /> Hà Nội thì trong tiểu loại truyện cười kết kể, trong đó, việc chỉ ra ngôi th nhất của<br /> chuỗi có nhắc đến các ông trạng chứ lời kể trong tất cả các truy n nói trạng là<br /> không nói đến loại truyện nói trạng. Đỗ một luận điểm khoa học có giá trị.<br /> Bình Trị cho rằng các truyện trạng là thể Có thể nói, quan niệm của Đỗ Bình Trị<br /> loại có tính quốc tế và không thuộc loại có nét riêng so với những hướng nghiên<br /> truyện cười về bản chất, mặc dù về hiệu cứu khác là tách biệt truyện cười và truyện<br /> ứng thì truyện trạng và truyện cười có "tiếp trạng ra thành hai thể loại gần như khác<br /> điểm" là gây cười, nên những truyện như hẳn nhau, xác định truyện trạng có tính<br /> Trạng Quỳnh, Trạng Lợn, Thằng Cuội, Ba quốc tế, và đưa truyện ó ạ vào cùng<br /> Phi, v.v thuộc “kiểu truyện về nhân vật nhóm với truyện về những nh n ật<br /> thông minh trong truyện cổ tích sinh hoạt” thông minh của thể loại cổ tích. Còn cách<br /> [34, tr.247] chứ không phải truyện cười. định nghĩa của Hoàng Tiến Tựu có một<br /> <br /> <br /> 89<br /> điểm đáng lưu tâm là ông dùng khái niệm ườ kể ề ều ì ấy bằ<br /> “giai thoại” nói về các nhân vật nổi tiếng là ó ạ s và truyện nói khoác có<br /> nòng cốt của loại truyện trạng. Khái niệm mối liên hệ với truyền thuyết về người anh<br /> trạng vừa nêu có tính chất nước đôi, vừa hùng. Từ điển Cambridge Advanced<br /> nói về các nhân vật thông minh vừa chỉ Learners Dictionary & Thesaurus ©<br /> những truyện nói khoác. Quan điểm này Cambridge University Press2 trên internet<br /> cũng xét truyện Ba Phi vào chung với loại định nghĩa “tall tale” khá đơn giản: “là một<br /> truyện về các nhân vật địa phương nổi câu chuyện hoặc một cách diễn đạt khó tin<br /> tiếng và gần với giai thoại nhưng lại tách bởi vì nó qu ấ dẫ và qu ú ”. Trên<br /> nó với truyện nói khoác, tức là coi truyện trang web của một nhà nghiên cứu ở Hoa<br /> Ba Phi không thuộc kiểu truyện nói trạng. Kỳ, “tall tales” được định nghĩa: là truyện<br /> Còn quan điểm của Triều Nguyên thì rất rõ ư ã và ả í3, d ây ườ do phóng<br /> ràng về hai thể loại cũng như cấu trúc thi đại, khoa trương, được phổ biến ở Hoa Kỳ<br /> pháp. vào thời kì mới bắt đầu khai phá.<br /> 2.2. Từ thực tế nghiên cứu ở nước ta, Từ điển Bách khoa toàn thư về folklore<br /> nhìn ra thế giới mong tìm sự tương đồng và văn học định nghĩa “tall tale”: “là dạng<br /> nào đó để có thể so sánh và lí giải những<br /> mâu thuẫn của một loại truyện, chúng tôi ều oạ ườ u í ườ<br /> ù ư<br /> ở uy ó k o s ườ u ậ<br /> đã tìm thấy trong các thể loại folklore quốc ả ạ ủ o bộ âu uy .). Truy<br /> tế có một thuật ngữ là “tall tales”. Đi theo cập vào lúc 12:00AM, ngày 12/ /2014<br /> 2<br /> nhiều con đường khác nhau, trong đó có sử http://dictionary.cambridge.org/dictionary/british/a-<br /> dụng lợi thế từ mạng điện tử, người viết tall-tale: “a story or statement that is difficult to<br /> tìm thấy một số phân tích về khái niệm này believe because it is too exciting or interesting”,<br /> truy cập vào lúc :00 PM, 1 /10/2014.<br /> như sau: 3<br /> Trang web của bà SimSon tại địa chỉ:<br /> Theo trang web Wikipedia, khái niệm http://www.simpsonell.com/web-<br /> based.cfm?subpage=823938, truy cập vào lúc<br /> “tall tale” 1 là truyện nói khoác ủ ộ 11:2 AM, 1 /10/2014. “A tall tale is a story about a<br /> person who is larger than life -- or bigger than<br /> someone could really be in real life. These stories<br /> 1<br /> Trang web Wikipedia tại địa chỉ: involve a lot of exaggeration or hyperbole. This<br /> http://en.wikipedia.org/wiki/Tall_tale#Similar_tradi makes a tall tale very funny. When the United<br /> tions_in_other_cultures đã định nghĩa: States was just starting out as a country, people<br /> “Tall tales are often told in a way that makes the used to tell tall tales after a hard day's work. They<br /> narrator seem to have been a part of the story. They would tell these stories in the evening for relaxation<br /> are usually humorous or good-natured. The line and entertainment” (Mộ uy ó k o ộ<br /> between legends and tall tales is distinguished âu uy ề ộ ườ o ó d ườ so ớ<br /> primarily by age; many legends exaggerate the ườ k ó ể ồ ạ o ờ s ậ.<br /> exploits of their heroes, but in tall tales the N âu uy ó k o ườ<br /> exaggeration looms large, to the extent of becoming ều ó ó ạ oặ k o ư .C<br /> the whole of the story” (T uy ó k o ườ ó ó o ộ uy ó ạ ở ấ d<br /> ượ kể bằ ộ o ườ kể dườ ườ . Lú Hợ C ú qu Ho Kì ớ bắ ầu<br /> ư ở ộ ầ ủ âu uy . N ườ kể k ườ ườ kể uy ó ạ s u<br /> ườ u í b . Lằ â b ộ y . N ườ ườ kể<br /> uyề uy [ e e d] uy ó k o âu uy ấy o buổ ể ư ã<br /> ượ â ủ y u bằ u í ờ ; ả í)<br /> <br /> 90<br /> tự sự dân gian có tính khôi hài trong đó kí hiệu là ATU 1 7 -1 . Truyện nói<br /> thường sử dụng ó ó ạ dựa khoác có sự kết nối với truyền thuyết<br /> trên những câu chuyện có thực – trong (legend) ở các chi tiết phóng đại, với giai<br /> những ì u ấ , nhằm tạo ra thoại (anecdote) ở các các mô típ tạo tiếng<br /> một ò ừ . Có nhiều bối cảnh diễn cười và nó nằm ở lằn ranh giữa những gì<br /> xướng mà người kể đã bị phát hiện ra rằng sự thật và không phải sự thật. Truyện nói<br /> việc gây ấn tượng của họ là ó d " [20, khoác thường do ô kể, đặc biệt<br /> tr. 34]. Truyện nói khoác thường chứa thường gắn liền với nghề của “đàn ông”,<br /> đựng nhiều vấn đề hơn là những cách nói chẳng hạn như săn bắn. Truyện thường<br /> khoa trương bình thường và nó còn được kể ở ô ấ s í hoặc là có<br /> sử dụng nhiều thủ pháp nghệ thuật như là liên quan đến các mối quan hệ họ hàng hay<br /> “hình tượng nghịch dị” để thu hút và làm những người quen biết. Thông thường có<br /> người nghe tiêu khiển. Đặc biệt, trong một tình trạng vẫn hay xảy ra là người kể<br /> truyền thống folklore Hoa Kỳ, truyện nói truyện (trong truyện nói khoác) sẽ uyể<br /> khoác có lúc gây hiểu nhầm với truyền âu uy ủ ì uy ề<br /> thuyết về người anh hùng (legend of the ườ ùng có khả năng thể hiện<br /> hero). Tuy nhiên truyện nói khoác và những hành động không tưởng một cách<br /> truyền thuyết có điểm khác biệt: truyền nhẹ nhàng. Thuật ngữ “Munchhausen tale”<br /> thuyết được tin tưởng là nghiêm túc và có trong tiếng Đức tương đương với khái<br /> thật còn truyện nói khoác là loại ưở niệm “truyện nói khoác” (tall tale) trong<br /> ượ ây ườ dù cả hai đều lấy những tiếng Anh.<br /> s k ó ậ để “thiết lập” cốt truyện. Qua các quan niệm trên, khái niệm<br /> Một số những truyện nói khoác nổi tiếng truyện nói khoác của folklore thế giới có<br /> của Hoa Kỳ (như Paul Bunyan, John một số điểm thống nhất bên cạnh những dị<br /> Henry, và Febold Fenoldson,…) là những biệt. Sự thống nhất là hầu hết đều cho rằng<br /> chuyện về những người có công khai phá, đó là một thể loại tự sự dân gian (truyện)<br /> mở cõi, mở đầu cho một ngành hay công sử dụng yếu tố cường điệu, phóng đại khoa<br /> việc có tác động đến nhiều người. trương để gây cười. Những yếu tố dị biệt<br /> Theo Từ ể b k o o ư góp phần bổ sung làm đa dạng cho sự<br /> G ee wood ề uy dâ uy thống nhất là: kể (bằng lời trong bối<br /> ổ í [12] thì “tall tales” là một truyện cảnh cụ thể), ườ kể (ở ngôi thứ nhất và<br /> gây cười, thường dựa trên sự phóng đại và là một phần của sự kiện), các s k được<br /> ượ kể ư s k o ó ó phản ánh (được coi là có thật), tạo<br /> ậ , truyện này còn được biết đến với cái hiệu ứng (đánh lừa, nói dối), í (thư<br /> tên “truyện nói dối” hay là “truyện khoác giãn, gây cảm hứng, thấy thú vị) và quan<br /> lác”. Trong bảng tra cứu các mô-típ và típ trọng nhất là mối qu của nó với các<br /> truyện thế giới, truyện nói khoác được ặ thể loại khác (ngang hàng với truyện cười<br /> ớ uy ườ uy ổ í và có và có khả năng chuyên hóa thành giai thoại<br /> <br /> <br /> 91<br /> và truyền thuyết). Đặc biệt, một số truyện truyền thuyết ở Việt Nam, vốn nặng chất<br /> nói khoác của Hoa Kì thường nói về quá lịch sử, cũng có những vùng chồng lấn khó<br /> trình khai phá, khẩn hoang vùng đất mới phân biệt như Võ Phúc Châu [10] đã từng<br /> với nhiều khó khăn. Người ta cường điệu chứng minh. Sự lân cận của truyện nói<br /> những câu chuyện xảy ra trong lao động để trạng với truyền thuyết nằm ở cốt truyện về<br /> xua tan nỗi vất vả. Và đặc biệt, hiệu ứng nhân vật khai phá được dân gian hóa theo<br /> đánh lừa, nói dối, và người nghe không tin xu hướng bình dị, đời thường. Nếu như<br /> vào sự thật câu chuyện được kể là thuộc trong truyền thuyết có những người anh<br /> tính tiêu biểu của loại truyện này dù chi tiết hùng lịch sử, những ông tổ nghề, những<br /> đời sống có thể xuất phát từ hiện thực. nhân vật thông minh vô danh, những người<br /> 2.3. Từ thực tế các công trình vừa được có công đối với cộng đồng,… thì trong giai<br /> khảo sát ở nước ta và trên thế giới, bằng thoại và truyện nói khoác cũng có một số<br /> những cứ liệu từ truyện Ba Phi và truyện kiểu nhân vật tương tự. Nếu như truyền<br /> trạng ở các làng cười, có thể đúc kết một thuyết sử dụng yếu tố phóng đại<br /> cách hiểu về truyện nói trạng (nói khoác) (exaggerations) thì cả hai thể loại còn lại<br /> như sau: cũng không bỏ qua trong quá trình kể<br /> - Truyện nói trạng thường là những câu truyện. Theo Linda Dégh [25], trong các<br /> chuyện của một người tự kể về những yếu khuynh hướng cấu thành truyền thuyết trên<br /> tố khác thường trong một bối cảnh cụ thể, folklore thế giới và Hoa Kỳ, ngoài khuynh<br /> đặt trong bối cảnh trực tiếp giữa người kể hướng sử ó còn có khuynh hướng<br /> và người nghe. Mục đích chính của truyện â hóa và tôn giáo hóa các sự kiện<br /> nói trạng là gợi sự thú vị, hứng khởi, và có thật hoặc được cho là đã diễn ra. Vì vậy,<br /> tiếng cười ở người nghe nhưng khó tin vì truyền thuyết không chỉ có cốt lõi lịch sử<br /> nói quá sự thật (bịa đặt) và người nghe biết và giai thoại, như một yếu tố tiền thể loại,<br /> mình bị đánh lừa. Để tạo nên tiếng cười trước khi chuyển hóa. Do vậy, giới nghiên<br /> đằng sau những sự kiện gần như (hoặc cứu folklore Hoa Kỳ đã có lí khi đặt truyện<br /> được cho là) có thật, người kể thường sử nói khoác gần và ngang hàng với truyền<br /> dụng cách nói phóng đại, khoa trương. thuyết và giai thoại dân gian với một điểm<br /> - Về vấn đề phân loại, truyện nói trạng phân biệt cơ bản là niềm tin vào câu<br /> đang được xem là m t tiểu loại tự sự d n chuyện được kể người nghe trong bối cảnh<br /> gian thu c thể loại truyện cười. Tuy diễn xướng. Truyền thuyết thì được tin là<br /> nhiên, ở việc phân loại này cần nói rõ một có thật, truyện nói khoác thì không tin vào<br /> số vấn đề vừa mang tính tập quán vừa sự thật, còn giai thoại thì nửa tin nửa ngờ.<br /> mang tính học thuật. Trong folklore thế Nếu giai thoại là do người khác kể thì<br /> giới, nhất là Hoa Kỳ, truyện nói khoác (tall truyện nói trạng là do bản thân người nói<br /> tales) được xem là một thể loại tự sự, có sự kể và đặt mình vào câu chuyện. Ở Việt<br /> giáp biên với giai thoại (anecdote) và Nam, truyện nói trạng không thể đặt chung<br /> truyền thuyết (legend). Giữa giai thoại và với truyền thuyết bởi yếu tố lịch sử hóa<br /> <br /> <br /> 92<br /> trong truyền thuyết quá đậm. Còn giai ãy ưỡ y k o dẻo dí ặ<br /> thoại, chỗ đứng của nó cũng không được ậu ãy o âu ú y ú ô ằ<br /> định vị riêng mà là một yếu tố phụ thuộc ư ó …) làm yếu tố hạt nhân để tạo nên<br /> vào truyền thuyết. Truyện nói trạng trong tình huống truyện. Người kể sẽ sử dụng các<br /> truyền thống văn học dân gian Việt Nam thủ pháp gây cười để triển khai mô típ<br /> được coi là m t tiểu loại c a truyện cười thành câu truyện. Trong truyện nói trạng có<br /> vì hiệu quả của nó là gây cười và tính 03 nguyên tắc gây cười chính là ưỡ<br /> thông minh của nhân vật. Nhưng nếu nói logic, và sử d y u .<br /> vậy thì sẽ có phần giống với thể loại uy Trong nguyên tắc ưỡ o lại bao<br /> ạ (hiệu ứng đánh lừa) hoặc uy ườ gồm hàng loạt các thủ pháp (tạo bất ngờ,<br /> (tạo tiếng cười). Do đó, yếu tố quan trọng phóng đại, tạo chuyện phi lí, gài bẫy, nói<br /> để phân biệt đặc trưng thể loại truyện nói nước đôi, đánh đồng người và vật, …). Ở<br /> khoác là cách c uyện ở ngôi t ứ n ất đây, việc mô tả tên các mô típ trong truyện<br /> s ít. Đó là chuyện của chính “tui” (nói nói trạng cũng là vấn đề cần xem lại vì<br /> trạng Vĩnh Hoàng) hoặc “qua” (kiểu của cách miêu tả ngẫu hứng không theo cấu<br /> Bác Ba Phi); kiểu như “qua thấy chuyện trúc chung mang tính quốc tế, không có<br /> như vầy, để qua kể cho chú em mày nghe, khả năng tham khảo. Chẳng hạn cách miêu<br /> …chú em mày hổng tin hả? hổng tin hỏi bả tả các mô típ kiểu như: “cọp sấu”, “chim<br /> coi!”. Ở Vĩnh Hoàng thì “Tui ngần tuổi này cá” [26], “chim”, “cá”, “rùa”, “rắn”, “trăn”,<br /> như tui ai mà nói đùa với eng, để tui kể eng “ăn ong” [14], …là những lối diễn đạt chưa<br /> nghe”. Yếu tố diễn xướng trong một bối hoàn toàn gọi là mô típ. Vấn đề này chúng<br /> cảnh nhất định (một nhóm vài người ngồi tôi sẽ trở lại trong một công trình khác.<br /> uống rượu, tiệc tùng thân tình, những lúc 3. N ìn lại truyện nói trạng Ba P i t<br /> nghỉ ngơi khi đêm về) làm cho cách kể đặc trưng t l ại<br /> theo ngôi thứ nhất có một tác dụng là tạo 3.1. Trước hết là vấn đề thiên nhiên<br /> cảm giác như thật, vì người nghe nghĩ đó là phong phú trong truyện nói trạng Ba Phi.<br /> chuyện của bản thân người kể. Giống như trên thế giới, truyện nói trạng<br /> - Về mặt đặc trưng thể loại, theo Phan có bối cảnh gần với truyền thuyết. Ở truyền<br /> Thảo Ly [19], truyện nói trạng có cơ sở xã thuyết, sự kì thú đa dạng của tự nhiên có<br /> hội rất rõ ràng (cuộc sống nghèo khó, thể làm ngạc nhiên nhiều người, sự hiểm<br /> phong tục tập quán, lễ hội,…), có hệ đề tài nguy và gian khổ có thể làm nản lòng con<br /> đa số nói về sinh hoạt lao động ( , %), có người trong qua trình khai phá. Nhưng quá<br /> chủ đề chính là cười vui và châm biếm, có trình gian khổ để chinh phục và khai phá tự<br /> chức năng quan trọng là giải trí. Kết cấu nhiên ấy trở thành đối tượng của ề<br /> của kiểu truyện nói trạng đa số là truyện s ớ. Máu và nước mắt của người<br /> đơn và một ít truyện xâu chuỗi. Trong mỗi đi trước in dấu trong truyền thuyết buộc<br /> truyện thường gồm 03 phần, có thể sử dụng người đời sau phải tin và lưu giữ trong trí<br /> một hoặc hai mô típ (chẳng hạn: ủ óc. Ngược lại, đối tượng mà các câu truyện<br /> <br /> <br /> 93<br /> nói trạng phản ánh không phải là toàn bộ vùng, điều kiện đất đai canh tác còn rất khó<br /> thiên nhiên kì thú ấy mà chỉ là một phần khăn và khổ sở. Truyện Vĩnh Hoàng bộc lộ<br /> làm “bệ đỡ” cho những ý tưởng và tài năng đặc điểm này rất rõ: "Có lẽ cũng vì người<br /> của người kể để nói về cái khác. Việc miêu Vĩnh Linh xưa có cuộc sống vất vả, nghèo<br /> tả thiên nhiên trong truyện nói trạng không nàn, trong chiến tranh thì người già, trẻ con<br /> phải để người ta tin, mà là muốn người ta đi sơ tán hết, mẹ xa con, vợ xa chồng, đau<br /> ườ , muốn người ta ú và muốn người thương mất mát do chiến tranh, cái chết<br /> ta qu y s u k kể. Truyện Ba Phi có luôn cận kề …nên mới nảy sinh ra chuyện<br /> bối cảnh là thuở đi khẩn hoang, khai nói trạng, chuyện “buôn” nhau cho vui ,<br /> mương lập ruộng, lúc mà con người phải quên đi nỗi nhớ người thân, để lạc quan<br /> đối mặt và ứng xử với thiên nhiên hoàn vượt qua bom đạn chiến tranh chăng?"4.<br /> toàn xa lạ vùng Cà Mau, nhưng kể chuyện Do đó, chưa chắc thiên nhiên phong phú<br /> xong, bác Ba không muốn người ta phải như các nhà nghiên cứu đã nghĩ, nhưng có<br /> nhớ và tôn sùng cái thiên nhiên hay lịch sử một điều chắc chắn rằng mục đích Ba Phi<br /> khẩn hoang mà bác vừa kể. Sự giàu có của là nói dóc, chứ không phải khoe giàu.<br /> tự nhiên rừng U Minh không phải là mục 3.2. Giữa truyện trạng và truyện nói<br /> đích của câu chuyện. Mục đích câu chuyện trạng có những nét gần nhau, khó phân biệt<br /> là tạo ườ bấ ờ. Tự nhiên có thể nên nhiều người đã dùng một khái niệm<br /> phong phú nhưng sự lạ lùng và bất ngờ của miêu tả hai đặc trưng. Điều này không phù<br /> thiên nhiên trong truyện nói trạng là do hợp về mặt khoa học. Vì vậy, việc xác định<br /> người kể cố tình tưởng tượng và sắp đặt. ng i kể là đặc trưng quan trọng nhất để<br /> Vì vậy, khi cho rằng truyện Ba Phi dùng phân biệt giữa truyện nói trạng và truyện<br /> lối phóng đại sự việc để ca ngợi sự trù phú trạng; là một yếu tố hình thức có ý nghĩa<br /> giàu có của một vùng đất Nam Bộ là một quan trọng không chỉ trong việc phân loại<br /> cách nói mâu thuẫn vì bản chất của việc mà còn cả trong công tác nghiên cứu và<br /> nói khoác là không có thật. Do đó, truyện sưu tầm. K ở ngôi t ứ n ất không chỉ là<br /> Ba Phi không thể coi là truyện phản ánh lối diễn đạt về mặt hình thức mà còn là yếu<br /> sản vật trù phú vùng Nam Bộ vì sau khi tố đặc trưng thi pháp của truyện nói trạng.<br /> nghe xong câu chuyện thì không ai tin Bác Dù tạo tiếng cười từ những trò lừa, từ<br /> Ba nói cả. Ngược lại, trong một số hoàn những cách nói khoác hay phóng đại<br /> cảnh, việc nói khoác ấy lại che giấu một sự nhưng nếu ở ngôi t ứ ba thì đó không<br /> thật là những điều được nói đến rất nghèo phải là truyện nói trạng. Ngoài ra, thông<br /> nàn, thiếu thốn. Người ta nói vui để quên minh trong ứng xử với người khác và được<br /> đi cái khó, cái khổ trước mắt mà có hứng người khác ghi nhận, kể lại là một phẩm<br /> khởi và niềm tin để sống tiếp. Có thể U chất phổ biến và đặc trưng của các nhân<br /> Minh ngày xưa có nhiều sản vật nhưng<br /> cũng có thể là không hề phong phú như 4<br /> Nguồn: http://24htruyencuoi.com/tag/chuyen-<br /> cách nói của Ba Phi, thậm chí có một số trang-vinh-hoang truye cập vào lúc 3:00 PM, ngày<br /> 26/10/2014<br /> <br /> 94<br /> vật trạng. Còn thông minh trong ứng xử không hề, trái lại, nó vẫn còn tiếp nối đến<br /> với tìn t ế cuộc s ng với t ế giới tự hôm nay. Trong dân gian hiện đại, việc kể<br /> nhiên theo kiểu của riêng mình, tự mình truyện nói trạng vẫn tồn tại đây đó, nhưng<br /> nói lại cho người khác nghe là đặc trưng chưa được sưu tầm và hệ thống hóa. Nhờ<br /> bản chất của truyện nói trạng. Những nhầm vào mạng internet và các trang mạng xã<br /> lẫn, lừa gạt hay trạng thái vỡ lẽ ra đều xuất hội (như facebook - trang phổ biến nhất),<br /> phát từ nhân vật kể truyện- Bác Ba Phi. Do người ta vẫn thấy thỉnh thoảng có những<br /> đó, nếu việc kể hay phổ biến bằng bản in câu chuyện nói trạng được đăng tải. Đơn<br /> của các câu uy ó ạ mà sử dụng cử một trang facebook có tên là "Hộ<br /> ngôi thứ ba thì bản kể ấy chưa thật sự đạt Đ A" 7 y uầ ", tác giả của nó đã<br /> yêu cầu. Lúc đó, bản ghi chép ấy đã trở đăng tải nhiều câu truyện kiểu như nói<br /> thành giai thoại. Hiện nay bản kể của nhà trạng. Ví dụ một status (trạng thái, phát<br /> văn Anh Động và một số bản kể khác ghi ngôn) trong rất nhiều phát ngôn của tác giả<br /> lại truyện Bác Ba Phi nhưng biên tập ở này:<br /> dạ oạ ề P chứ không "T qu<br /> phải uy ủ P . Tình trạng này E dẫ buộ o e<br /> do người sưu tầm chưa xác định được đặc uyể ồ .<br /> trưng của truyện nói trạng. Nếu xác định Đ ượ ử ườ ì e ờ ờ<br /> được đặc trưng của uy ó ạ thì s e ỏ k ấy "2 o eo"<br /> đồng thời chúng ta cũng sẽ khẳng định kéo e ớ k ô ả "2 o ".<br /> rằng những chuyện ở Nam Bộ về Ông , Gờ ớ ạ ì ú dẫ<br /> Thủ Thiệm, Th'nênh Chaey, …là dạng ờ qu ấ ư ướ o ộ<br /> uy ạ vì nó kể bằng ngôi thứ ba về uồ eo.<br /> một người khác. Những nhân vật có thể nói T ô k eo ì eo ẫ ượ ớ<br /> khoác để đánh lừa nhưng được trần thuật ồ ề o .<br /> bằng giọng kể của người khác, được người K y ắ b uô eo"5.<br /> khác tôn vinh để tạo tiếng cười. Còn ở Câu truyện trên về mặt cấu trúc thì đã<br /> truyện Ba Phi thì lời kể của bác với cách đáp ứng yêu cầu một kiểu nói trạng. Nghĩa<br /> xưng "tui" hay “qua” và câu kết "hổng tin là, sử dụng lối nói phóng đại, tạo yếu tố bất<br /> hỏi bả coi" là một dấu ấn không thể nhầm ngờ, không tin được và tạo tiếng cười. Tuy<br /> lẫn. nhiên về mặt quy mô sự kiện và cách kể<br /> 3.3. Hiện tượng Ba Phi được nhiều chuyện thì có được coi là "truyện" hay chỉ<br /> người xem là “có một không hai”. Nghĩa là là "lời nói, một kiểu nói" hay không lại là<br /> khi bác mất, xem như loại hình này cũng một vấn đề. Thử so sánh "câu chuyện" nêu<br /> mai một. Vấn đề phổ biến, tiếp nối trong trên với một câu truyện nói trạng Vĩnh<br /> văn hóa dân gian cũng là một nội dung 5<br /> Trang facebook có tên “Hội đía 7 ngày trên tuần<br /> quan trọng. Vậy có thật sự đã mai một kiểu của tác giả Nguyễn Khắc Phục tại địa chỉ<br /> người như Ba Phi hay không? Câu trả lời là https://www.facebook.com/groups/1493602077561<br /> 615/?fref=ts truy cập lúc 11:00PM ngày 22/ /2014.<br /> <br /> 95<br /> Hoàng: ồ ì èo ú ừ ờ s<br /> râu đen trâu bạc ử u ớ ì ì qu s o<br /> - Đ ô ầ ôộ o bây ờ ạ ở y ì ã u<br /> eng? ư o k o ấu ì<br /> -Đ dư ề suý u ậ ó u â â ồ :<br /> ả ạ dư . -Ô ảy u o .<br /> -R ạ ậ dư e ó ạ Tu ừ ừ ườ ề ề:<br /> -L ì ư y ậy<br /> - Có ô ạ. y u u Nó ậy ư u ũ ã ấy<br /> k ô dư ượ . Tú u ớ bướ u k ỏ ô ấ. ã<br /> y o o ề .Tờ oạ u ượ :<br /> oạ ầ ạ dư ấy ô -Ô ó ở ạ o<br /> ô ộ bầy âu e ộ bầy âu bạ Tu qu y ạ ì ô ấ. T ờ ấ<br /> u ề ạ: Đ ô ả âu ô dư T ì k ô ả ô ấ<br /> u ó ”. Nạ o u bẻ ôộ o ộ o ù Nó b bằ bộ .<br /> b ồ ó ộ qu o ảy Nãy ờ u ã ư ó âu<br /> ô ỗ o ộ ôộ . N ư ấy có hay. [18]<br /> ạ âu ằ y ả N ì k Như vậy, nếu căn cứ vào chi tiết và<br /> ó o dư Dư e âu e cách kể, thì truyện ở Vĩnh Hoàng và của<br /> dư ấ âu bạ ư ú [22]. Ba Phi được coi là một "câu chuyện" hơn.<br /> Về dung lượng và chi tiết, truyện nói Tuy nhiên, cần phải thừa nhận một thực tế<br /> trạng làng Vĩnh Hoàng có mức độ nhiều là, các câu chuyện được kể lại đa phần là<br /> hơn, đa dạng hơn. Thế giới đời sống được do người khác ghi chép, tức là không phải<br /> miêu tả sinh động và hấp dẫn hơn bởi các trực tiếp chính nhân vật nói hoặc viết ra<br /> yếu tố khách quan được lựa chọn theo một (như trường hợp chuyện của tác giả trên<br /> kiểu có chủ ý và có tài năng ngôn ngữ. mạng xã hội). Vì vậy, yếu tố tài năng và<br /> Truyện "Mô đất biết bò" của Ba Phi thì chi vốn ngôn ngữ của người ghi chép cùng với<br /> tiết ít hơn nhưng vẫn là một câu truyện nói kiến thức về folklore sẽ quyết định phần<br /> trạng: lớn chất lượng của các bản kể mà chúng ta<br /> N ư k ờ ò u u ã đang xem xét. Người chép lại truyện Ba<br /> ã ồ . Đồ ướ ô Phi là nhà văn Anh Động, người sưu tầm<br /> k ô k âu ộ ỗ o ể truyện Vĩnh Hoàng là nhà nghiên cứu Võ<br /> ã . Tu ộ ò o qu Xuân Trang và một số người khác sau này,<br /> ộ ồ ớ ậ ừ ô ớ ặ ượ đều có học thức. Không thể phủ nhận rằng<br /> ộ ô ấ o ặ ướ việc thêm thắt chi tiết hay viết lại câu cho<br /> ừ y. Tu ể ồ đúng ngữ pháp và "tròn vành rõ chữ" là<br /> ồ .M o u ấy b u một khả năng phổ biến trong công tác sưu<br /> ấ ộ u u ừ bằ ó tầm và biên tập. Triều Nguyên cũng đã<br /> <br /> <br /> 96<br /> thấy và cảnh báo hiện tượng này: huống cũng như lời tương tác với độc giả<br /> "Nếu như việc sưu tầm văn vần, các khi kết thúc.<br /> chỉnh sửa nếu có của người sưu tầm khi Nếu căn cứ vào các đặc điểm trên thì<br /> công bố văn bản chỉ có thể nhận ra khi đối cả ba văn bản đều đáp ứng đặc điểm của<br /> sánh chúng với các văn bản tương tự hay một "truyện" nói trạng. Vì vậy, những câu<br /> các dị bản, thì “dấu ấn” của người sưu tầm truyện trên trang mạng xã hội nêu trên vẫn<br /> truyện kể trong việc kể lại câu chuyện được coi là một dạng truyện nói trạng. Nếu<br /> được nghe, để lại lắm khi khá rõ. Điều câu truyện nào được kể mà thiếu các yếu tố<br /> đáng quan tâm, là khi dựa vào đó để tìm đặc trưng cho loại truyện này thì nó chỉ là<br /> hiểu vấn đề, người nghiên cứu có thể bị sai một lối nói, một cách nói tương đương với<br /> lệch, nếu như dấu ấn kia không phù hợp phát ngôn trong giao tiếp hàng ngày. Từ đó<br /> (thật ra, hầu hết các dấu ấn của người sưu cho thấy, truyện nói trạng vẫn là một mạch<br /> tầm để lại trên văn bản đều lệch lạc). Sự ngầm chảy xuyên suốt trong lòng của dân<br /> không phù hợp này, trước hết, là với đặc gian từ trước đến nay, chỉ có điều ở phía<br /> trưng của thể loại được sưu tầm. Những Nam, dòng mạch này vẫn chưa thành một<br /> “chêm xen” tùy tiện của người sưu tầm làm cộng đồng, thiếu sự kết nối hay quy tụ lại.<br /> cho số văn bản được sưu tầm biến đổi, gây 3.4 Như một đặc điểm có tính văn hóa,<br /> khó khăn cho việc nhận dạng, xác định truyện nói trạng Ba Phi khác với các truyện<br /> chúng" [22]. nói trạng của một số vùng miền trên đất<br /> Do đó, không thể căn cứ vào chi tiết để nước ta ở hệ thống các chi tiết đời sống,<br /> quyết định đâu là lối nói trạng hay là một cách kể chuyện và cơ sở hiện thực của lối<br /> câu chuyện nói trạng mà phải căn cứ vào nói phóng đại, dù các yếu tố này cơ bản<br /> cấu trúc bề sâu, đằng sau những từ ngữ không phải là đặc trưng của loại truyện nói<br /> mới có thể xem xét để kết luận một cách có trạng. Đã có nhiều công trình nghiên cứu<br /> cơ sở. Điều này cũng là một nguyên tắc đề cao chất Nam Bộ trong việc lựa chọn<br /> của việc nghiên cứu văn học dân gian. Do chi tiết đời sống (cách dùng từ chỉ hình<br /> đó, để xác định đó có phải là một "câu dáng địa lí, phương ngữ chỉ các sản vật tự<br /> truyện" hay chỉ là "một cách nói chuyện" nhiên chỉ có ở vùng Cà Mau…), trong việc<br /> thì nó phải đảm bảo các yếu tố sau: sử dụng cách kể chuyện (lối nói đậm chất<br /> - Có ít nhất một môtíp làm yếu tố nòng Nam Bộ, các từ ngữ vay mượn do giao<br /> cốt (chẳng hạn môtíp đánh lừa bằng lời nói thoa văn hóa giữa các dân tộc…), và trong<br /> dối, môtíp sử dụng nhầm đồ vật hay con cách lựa chọn những yếu tố hiện thực để<br /> vật sau đó mới phát hiện ra, hoặc mô-típ nói quá (hiện thực sẵn có và vốn đã phong<br /> nhận ra sự thật sau một thử thách hay hiểu phú, khác với các vùng miền khác là hiện<br /> nhầm, ...). thực ít phong phú). Tuy nhiên, yếu tố thứ<br /> - Có một điểm cao trào (thắt nút) và ba cũng chỉ là sự suy đoán dựa trên cứ liệu<br /> mở nút tạo sự bất ngờ bằng cách nói khoác. văn hóa và lịch sử. Yếu tố này có phần<br /> - Có những lời dẫn dắt giới thiệu tình thuộc về các giá trị được suy ra (do nghiên<br /> <br /> <br /> 97<br /> cứu chẳng hạn) chứ không phải là cái đích bối cảnh của những "nhóm người" cùng<br /> của bản thân câu truyện khi được kể. Mục sáng tác trong phạm vi địa phương, nhưng<br /> tiêu quan trọng nhất vẫn là gợi sự hứng cộng đồng vẫn tìm thấy cái chung trong cái<br /> thú, tò mò và tạo tiếng cười nơi người riêng, cái chất phổ biến bên cạnh cái đặc<br /> nghe. Truyện Ba Phi có những điểm tương thù Nam Bộ. Người ta vẫn cảm thấy thích<br /> đồng với các làng cười ở Việt Nam và cấu thú và dễ dàng cảm nhận tiếng cười vì nền<br /> trúc giống với một số truyện nói khoác ở tảng văn hóa trong truyện Ba Phi không xa<br /> miền Trung hay miền Bắc. Hệ thống môtíp lạ với tư duy người Việt.<br /> của truyện Ba Phi vẫn không có gì vượt KẾT LUẬN<br /> qua kiểu truyện nói trạng ở các làng cười Truyện nói trạng Ba Phi là một tiểu<br /> xứ Bắc. Sự khác biệt quan trọng là kiểu nói loại truyện cười, tương đồng với kiểu<br /> khoác ấy lại chỉ có Bác Ba Phi thực hiện để truyện trong các làng cười Việt Nam. Vì là<br /> ừ ộ ồ ườ e, còn ở Vĩnh truyện có mục đích gây cười nên ý nghĩa<br /> Hoàng và các làng cười khác thì người ta thực sự của truyện Ba Phi nằm ở việc tạo<br /> ừ u. Vì vậy, khi đánh giá cao hay yếu tố thú vị bất ngờ và tiếng cười sảng<br /> khen truyện Ba Phi mà chỉ khen sản vật khoái của người nghe biết mình bị lừa sau<br /> giàu có và phong phú là chưa trúng, khen khi kết thúc truyện. Truyện nói trạng Ba<br /> cái tài năng trong đầu một anh nông dân Phi có chức năng giải trí cho người nghe<br /> Nam Bộ là chưa hợp, khen cái lối nói sau những ngày lao động cực khổ, giúp họ<br /> chuyện đậm chất Nam Bộ là chưa tới. Nếu quên đi cái hiện thực khắc nghiệt. Do đó,<br /> muốn khen là phải tôn vinh sự hòa nhịp việc phản ánh hiện thực đời sống phong<br /> của một cá nhân bác Ba Phi, ở nơi cùng phú và đa dạng cũng có thể là một yếu tố<br /> trời cuối đất vào cái vốn văn hóa cười của kể truyện của thể loại này nhưng nó không<br /> cả dân tộc. Một người con Việt ở mảnh đất phải là đặc trưng, càng không phải là mục<br /> cực Nam của Tổ quốc vẫn bắt nhịp được đích của người kể. Nhìn nhận việc phản<br /> cái dòng chảy âm thầm của những làng, ánh hiện thực và lòng căm thù hay châm<br /> những xóm trên khắp quê hương đất nước biếm trong truyện nói trạng không chỉ đi<br /> trong việc nói trạng tạo tiếng cười. Những chệch hướng của đặc trưng thể loại mà còn<br /> câu truyện của Ba Phi tuy đơn lẻ, đầy cá không phù hợp với hoàn cảnh diễn xướng<br /> tính, không có những người đồng sáng tạo và mong đợi của người nghe.<br /> nhưng không đơn độc. Dù không có những<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> 10. Võ Phúc Châu (200 ), “Bước đầu phân biệt Truyền thuyết và Giai thoại”, ì uậ<br /> V – Niên giám 2005, NXB Văn Hóa Sài Gòn & Hội nghiên cứu – Giảng dạy<br /> Văn học TP.HCM, Tp. HCM, tr.<br /> <br /> <br /> 98<br /> 11. Nguyễn Giao Cư - Phan Diên Vỹ - Sơn Hà (sưu tầm), (1 ), Kho V dâ<br /> V N - uy ó ạ , Nxb Đà Nẵng.<br /> 12. Donald Haase (2008), The Greenwood Encyclopedia of Folktales and Fairy Tales,<br /> Greenwood Press, London, p.942-943<br /> 13. Lê Thị Diệu Hà (1 ), T uy ạ P Luận văn Thạc sĩ Văn học, Trường Đại<br /> học KHXH&NV – Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí Minh<br /> 14. Lê Thị Diệu Hà (1 ), “Mô típ truyện trạng Ba Phi trong văn học dân gian Nam Bộ,<br /> Việt Nam”, K y u Hộ K o – Khoa Sư phạm, Trường Đại học Cần Thơ,<br /> tr.153-157<br /> 15. Trần Hoàng (2002), “Những sắc thái độc đáo của tiếng cười dân gian Nam Bộ qua<br /> truyện kể Ba Phi”, Tạ íN ô số .<br /> 16. Đinh Gia Khánh (chủ biên), V dâ V N Nxb Giáo dục, Hà Nội<br /> 17. Vũ Ngọc Khánh, “Vị trí của truyện Ba Phi trong văn chương trào phúng Việt Nam”<br /> Tạ íV ó uậ được dẫn lại trong<br /> http://vanchuongviet.org/index.php?comp=tacpham&action=detail&id=2845 truy cập<br /> 12/15/2014 10:24:39 PM<br /> 18. Khoa Ngữ văn Đại học Cần Thơ (1 ), V dâ Đồ bằ sô Cửu<br /> Long, Nxb Giáo dục, Tp. HCM<br /> 19. Phan Thảo Ly (2010), Đặ ể uậ uy ườ V N Luận văn<br /> Thạc sĩ Văn học, Trường Đại học Cần Thơ.<br /> 20. Mary Ellen Brown and Bruce A. Rosenberg (1998), Encyclopedia of folklore and<br /> Literature, ABC-CLIO,Inc., California, USA, p.643-645<br /> 21. Bùi Mạnh Nhị (1 ), “Truyện trạng Ba Phi – một hiện tượng Văn học dân gian độc<br /> đáo”, Tạp chí Văn hóa dân gian, số 2, tr.3 -41<br /> 22. Triều Nguyên (2010) "Nói trạng Vĩnh Hoàng trong hệ thống truyện các làng cười<br /> Việt", Tạ íN u P ể số 2 (7 )<br /> 23. Nguyễn Thị Ngọc San (200 ), Tì ểu ô ì u uy dâ<br /> N ộ ừ 1 75 y luận văn Thạc sĩ Văn học, Trường Đại học Cần Th