Văn hóa môi trường ở Việt Nam ngày nay: Thực trạng và xu hướng biến đổi - Tô Duy Hợp

X· héi häc sè 1 (81), 2003 17<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> V¨n hãa m«i tr−êng ë ViÖt nam ngµy nay:<br /> thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi<br /> <br /> T« Duy Hîp & §Æng §×nh Long<br /> <br /> <br /> 1. §Æt vÊn ®Ò<br /> Trong bèi c¶nh hiÖn nay, khi m«i tr−êng trë thµnh vÊn ®Ò bøc xóc, nãng báng<br /> trªn ph¹m vi toµn thÕ giíi th× con ng−êi míi giËt m×nh ®i t×m c¸c gi¶i ph¸p ngoµi kü<br /> thuËt tiªn tiÕn. Mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p quan träng thu hót ®−îc sù chó ý cña c¸c<br /> nhµ khoa häc vµ còng chÝnh lµ sù quan t©m c¨n b¶n ®−îc ®Ò cËp t¹i bµi viÕt nµy lµ<br /> nh÷ng gi¶i ph¸p b¶o vÖ m«i tr−êng b»ng v¨n hãa.<br /> Nh− chóng ta ®Òu biÕt, v¨n hãa lµ mét trong nh÷ng ph¹m trï phøc t¹p vµ<br /> réng nhÊt cña khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n. Theo ®ã mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ<br /> x· héi còng nh− mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ thÕ giíi tù nhiªn ®Òu thuéc ph¹m vi<br /> bao phñ cña v¨n hãa. §Æc tÝnh phøc t¹p cña ph¹m trï nµy ®· dÉn tíi t×nh tr¹ng hÕt<br /> søc khã kh¨n trong viÖc ®−a ra ®−îc mét kh¸i niÖm cã tÝnh thèng nhÊt. Tuy vËy, cã<br /> mét sè ®Æc tr−ng ph¶n ¸nh néi hµm cña kh¸i niÖm nµy ®−îc giíi häc thuËt ViÖt nam<br /> còng nh− trªn thÕ giíi chia sÎ ®ã lµ:<br /> - V¨n hãa lµ c¸c gi¸ trÞ vµ chuÈn mùc<br /> - Do con ng−êi s¸ng t¹o ra<br /> - Trong qu¸ tr×nh lÞch sö liªn tôc<br /> - Lµm thµnh hÖ thèng x· héi bÒn v÷ng<br /> Trªn c¬ së néi hµm cña kh¸i niÖm v¨n hãa võa ®−îc ®Ò cËp, kh¸i niÖm v¨n hãa<br /> m«i tr−êng ®−îc sö dông trong bµi viÕt nµy cã thÓ ®−îc hiÓu nh− sau:<br /> V¨n hãa m«i tr−êng lµ tæng hîp nh÷ng tri thøc, gi¸ trÞ, chuÈn mùc, biÓu tr−ng<br /> vÒ viÖc khai th¸c tµi nguyªn vµ øng xö víi m«i tr−êng cña con ng−êi ®−îc ®óc kÕt tõ<br /> kinh nghiÖm thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c víi tù nhiªn.<br /> 2. Sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng lµ biÓu hiÖn cña<br /> v¨n hãa m«i tr−êng<br /> Kinh nghiÖm lÞch sö cña loµi ng−êi ®· cho thÊy sù ®a d¹ng cña c¸c ph−¬ng<br /> thøc sö dông tµi nguyªn vµ theo ®ã còng cã thÓ thÊy cã nh÷ng ph−¬ng thøc hîp lý,<br /> gãp phÇn b¶o vÖ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng, còng cã c¸c ph−¬ng thøc lµm cho nguån<br /> tµi nguyªn bÞ c¹n kiÖt vµ m«i tr−êng bÞ ®Èy nhanh tíi t×nh tr¹ng suy tho¸i trÇm<br /> träng; còng l¹i cã nh÷ng ph−¬ng thøc chØ phï hîp víi n¬i nµy mµ kh«ng phï hîp víi<br /> n¬i kh¸c, víi thêi kú lÞch sö nµy mµ kh«ng phï hîp víi thêi kú lÞch sö kh¸c ... Nh−ng<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 18 V¨n hãa m«i tr−êng ë ViÖt Nam ngµy nay: thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi<br /> <br /> tùu trung l¹i cã thÓ nãi r»ng nh÷ng ph−¬ng thøc mµ trong nã chøa ®ùng mét ý thøc<br /> t«n träng tù nhiªn, mét nhËn thøc vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o vÖ m«i tr−êng nh− b¶o vÖ<br /> chÝnh cuéc sèng cña hä th× ®ã chÝnh lµ biÓu hiÖn cña v¨n hãa m«i tr−êng. Nh÷ng xu<br /> h−íng ng−îc l¹i cã thÓ coi lµ ph¶n v¨n hãa m«i tr−êng.<br /> Cho ®Õn nay, loµi ng−êi, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n−íc kÐm ph¸t triÓn ®· vµ ®ang ph¶i<br /> tr¶ gi¸ cho nh÷ng hµnh vi kÐm hiÓu biÕt hoÆc cè t×nh ®i ng−îc l¹i c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa<br /> m«i tr−êng. Nh− ë n−íc ta trong mét vµi n¨m trë l¹i ®©y ®· lu«n ph¶i g¸nh chÞu<br /> nh÷ng hËu qu¶ nÆng nÒ do thiªn tai, dÞch ho¹ g©y nªn. §ã còng chÝnh lµ kÕt qu¶ tÊt<br /> yÕu cña sù thiÕu ý thøc t«n träng tù nhiªn vµ sù lóng tóng trong viÖc t×m ra mét lêi<br /> gi¶i cho bµi to¸n ph¸t triÓn bÒn v÷ng.<br /> Còng nh− nh÷ng hiÖn t−îng v¨n hãa th«ng th−êng, nÕu phï hîp víi c¸c gi¸<br /> trÞ, chuÈn mùc th× ®−îc cæ vò, khuyÕn khÝch, ng−îc l¹i th× cã thÓ bÞ phª ph¸n, chØ<br /> trÝch, lªn ¸n hoÆc ph¶i chÞu nh÷ng h×nh thøc nhÊt ®Þnh vÒ hËu qu¶ ®· g©y ra. Víi<br /> m«i tr−êng còng vËy, nÕu nh÷ng hµnh vi cña con ng−êi phï hîp víi quy luËt cña tù<br /> nhiªn th× tù nhiªn sÏ lµ ng−êi b¹n tèt, ®Çy thiÖn chÝ, ng−îc l¹i nh÷ng hµnh vi tr¸i víi<br /> quy luËt tù nhiªn th× søc tr¶ thï cña tù nhiªn sÏ lín h¬n bÊt cø lùc l−îng x· héi nµo.<br /> Tuy vËy kh«ng cã mét quèc gia nµo chÊp nhËn ph−¬ng thøc kh«ng khai th¸c c¸c nguån<br /> lùc tù nhiªn ®Ó b¶o vÖ m«i tr−êng. Nªn m©u thuÉn n»m ngay ë néi t¹i cña nhu cÇu khai<br /> th¸c tù nhiªn phôc vô nhu cÇu cña con ng−êi vµ sù cÇn thiÕt ph¶i b¶o vÖ m«i tr−êng.<br /> Lµm thÕ nµo ®Ó ®ång thêi ®¸p øng ®−îc c¶ hai nhu cÇu trªn lµ vÊn ®Ò rÊt nan gi¶i mµ<br /> bµi viÕt nµy hy väng sÏ ®−a ra ®−îc nh÷ng gîi ý h÷u Ých.<br /> 3. VÊn ®Ò nghiªn cøu<br /> Víi khu«n khæ nhá hÑp cña bµi viÕt nµy, chóng t«i xin nªu ra ba vÊn ®Ò víi<br /> tÝnh c¸ch nh− mét sù ®Ò xuÊt ý t−ëng ®Ó nh÷ng ng−êi cã chung mèi quan t©m cïng<br /> bµn b¹c thay v× sù véi v· ®−a ra c¸c gi¶i ph¸p thiÕu tÝnh kh¶ thi ®ã lµ (i) vÊn ®Ò hiÖn<br /> ®¹i hãa v¨n hãa m«i tr−êng; (ii) vÊn ®Ò x· héi hãa v¨n hãa m«i tr−êng vµ (iii) vÊn ®Ò<br /> thÓ chÕ hãa vµ hiÖu lùc hãa v¨n hãa m«i tr−êng.<br /> 3.1. VÊn ®Ò hiÖn ®¹i hãa v¨n hãa m«i tr−êng<br /> XuÊt ph¸t tõ sù nhËn ®Þnh r»ng cã mét nÒn v¨n hãa m«i tr−êng sÏ t¸c ®éng kh¸<br /> c¨n b¶n lªn viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ c«ng cuéc ®æi míi<br /> ch−a lµm thay ®æi c¨n b¶n khu«n mÉu v¨n hãa m«i tr−êng kiÓu cò, v¨n hãa m«i tr−êng<br /> kiÓu míi ch−a h×nh thµnh, chñ ®Ò ®−îc bµn ®Õn tr−íc hÕt vÊn ®Ò hiÖn ®¹i hãa v¨n hãa<br /> m«i tr−êng. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ lùa chän m« h×nh hiÖn ®¹i hãa thÝch hîp nh− thÕ nµo?<br /> 3.1.1. Nh÷ng ®Æc tr−ng cña v¨n hãa m«i tr−êng ViÖt Nam truyÒn thèng<br /> L©u nay, tr−íc t×nh tr¹ng tµi nguyªn bÞ khai th¸c bõa b·i, m«i tr−êng nhanh<br /> chãng ®i tíi t×nh tr¹ng « nhiÔm vµ suy tho¸i nÆng nÒ, ng−êi ta th−êng phª ph¸n vµ<br /> ®æ lçi cho c«ng nghÖ hiÖn ®¹i, mÆt kh¸c th−êng ca ngîi c¸c ph−¬ng thøc khai th¸c cæ<br /> truyÒn... Theo chóng t«i cÇn cã mét c¸ch nh×n toµn diÖn h¬n, nghÜa lµ cÇn nh×n ®ñ c¶<br /> mÆt −u vµ mÆt khuyÕt cña c¶ hai lo¹i x· héi truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i.<br /> V¨n hãa m«i tr−êng truyÒn thèng lµ s¶n phÈm cña x· héi truyÒn thèng. VËy<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  T« Duy Hîp & §Æng §×nh Long 19<br /> <br /> nªn trong nã còng chøa ®ùng c¶ tÝnh −u viÖt cña x· héi truyÒn thèng vµ c¶ nh÷ng<br /> h¹n chÕ cña nã. D−íi ®©y lµ sù ph©n tÝch mét c¸ch kh¸i qu¸t c¶ hai khÝa c¹nh nµy.<br /> 3.1.1.1. Nh÷ng ®Æc tr−ng −u viÖt cña v¨n hãa m«i tr−êng truyÒn thèng<br /> VÒ c¬ b¶n cã thÓ nãi r»ng v¨n hãa m«i tr−êng Ph−¬ng §«ng nãi chung, ViÖt<br /> Nam nãi riªng chøa ®ùng nhiÒu yÕu tè tÝch cùc ®èi víi viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn<br /> vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Tuy vËy, kh«ng thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng nhËn thøc cña c− d©n<br /> truyÒn thèng cao h¬n nhËn thøc cña c− d©n hiÖn nay, mµ do nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau<br /> nh− quy m« d©n sè, sù di d©n hay sù ph¸t triÓn vÒ khoa häc kÜ thuËt, v,v... ®· khiÕn<br /> c− d©n truyÒn thèng kh«ng thÓ cã ®−îc “søc ph¸ ho¹i” nh− hiÖn nay. Nh−ng mÆt<br /> kh¸c còng ph¶i kh¼ng ®Þnh r»ng lèi sèng vµ v¨n hãa v¨n hãa truyÒn thèng lµ hßa<br /> m×nh vµo thiªn nhiªn, n−¬ng theo tù nhiªn ®Ó lµm lîi cho m×nh nªn ®· kh«ng lµm<br /> cho m«i tr−êng bÞ tµn ph¸ nÆng nÒ. TÝnh ®éc lËp t−¬ng ®èi vµ sù h¹n chÕ giao l−u so<br /> víi nÒn v¨n hãa hiÖn ®¹i còng lµ nh©n tè lµm cho m«i tr−êng Ýt bÞ ph¸ ho¹i.<br /> Mét trong nh÷ng ®iÒu míi ®−îc x· héi hiÖn ®¹i trong chõng vµi thËp niªn trë<br /> l¹i ®©y lµ nhËn thøc vÒ tÝnh tÝch cùc cña v¨n hãa m«i tr−êng truyÒn thèng, ®ã lµ<br /> nh÷ng tri thøc b¶n ®Þa vÒ viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Tri<br /> thøc b¶n ®Þa lµ hÖ thèng kiÕn thøc cña c¸c d©n téc b¶n ®Þa hoÆc cña mét céng ®ång<br /> c− d©n cô thÓ nµo ®ã. Nã tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong nh÷ng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh víi<br /> sù ®ãng gãp cña mäi thµnh viªn trong céng ®ång (Hoµng Xu©n Tý.1999). Nh÷ng ®Æc<br /> tr−ng kh¸c víi “kiÕn thøc hµn l©m” cña kiÕn thøc b¶n ®Þa lµ: trong khi tri thøc b¶n<br /> ®Þa ®−îc h×nh thµnh chñ yÕu tõ lao ®éng s¶n xuÊt trùc tiÕp cña mäi ng−êi vµ ®−îc<br /> truyÒn thô cho c¸c thÕ hÖ sau b»ng truyÒn khÈu trong gia ®×nh hoÆc b»ng c¸c h×nh<br /> thøc v¨n hãa d©n gian nh− ca h¸t, tôc ng÷, tr−êng ca, tËp tôc ... tri thøc hµn l©m<br /> th−êng ®−îc h×nh thµnh chñ yÕu nhê c¸c nhµ th«ng th¸i, ®−îc hÖ thèng hãa vµ<br /> truyÒn l¹i cho thÕ hÖ sau qua s¸ch vë vµ c¸c v¨n b¶n thµnh v¨n.<br /> Nh÷ng ®iÓm m¹nh cña tri thøc b¶n ®Þa so víi tri thøc hµn l©m lµ: ®−îc h×nh<br /> thµnh vµ biÕn ®æi liªn tôc qua c¸c thÕ hÖ cña mét céng ®ång; cã kh¶ n¨ng thÝch øng rÊt<br /> cao víi m«i tr−êng phøc t¹p cña tõng ®Þa ph−¬ng; lµ s¶n phÈm ®−îc s¸ng t¹o nªn bëi c¶<br /> céng ®ång trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt trùc tiÕp; ®−îc l−u gi÷ b»ng trÝ nhí vµ ®−îc truyÒn<br /> thô tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c b»ng c¸c h×nh thøc v¨n hãa d©n gian; kiÕn thøc b¶n<br /> ®Þa th−êng rÊt ®−îc c− d©n ®Þa ph−¬ng ñng hé v× nã phï hîp víi v¨n hãa, tËp tôc ®Þa<br /> ph−¬ng do nã chÝnh lµ s¶n phÈm cña ®Þa ph−¬ng ®ã. §· cã nhiÒu bµi häc ®−îc rót ra tõ<br /> thùc tiÔn cho thÊy sù thÊt b¹i cña c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt khi ®−a vµo mét sè céng ®ång<br /> v× tr¸i víi tËp tôc v¨n hãa ®Þa ph−¬ng, mÆc dï nã cã thÓ ®em l¹i hiÖu qu¶ cao h¬n.<br /> Ngoµi tri thøc b¶n ®Þa, xÐt nh− mét yÕu tè tÝch cùc cña v¨n hãa truyÒn thèng<br /> ®èi víi viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, x· héi truyÒn thèng ViÖt<br /> nam cßn nh÷ng yÕu tè kh¸c cã lîi cho m«i tr−êng h¬n x· héi hiÖn ®¹i.<br /> XÐt trong lÜnh vùc kinh tÕ, nÒn kinh tÕ x· héi ViÖt Nam truyÒn thèng gÇn nh−<br /> tuyÖt ®èi dùa trªn nÒn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp víi kü thuËt l¹c hËu chñ yÕu dùa trªn<br /> søc ng−êi vµ gia sóc, v× vËy møc ®é lÖ thuéc vµo tù nhiªn rÊt lín nªn con ng−êi trong<br /> truyÒn thèng ®· ph¶i rÊt t«n träng tù nhiªn víi mong muèn sÏ Ýt ph¶i g¸nh chÞu<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 20 V¨n hãa m«i tr−êng ë ViÖt Nam ngµy nay: thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi<br /> <br /> nh÷ng hËu qu¶ do thiªn nhiªn tr¶ thï. Víi nÒn n«ng nghiÖp l¹c hËu nh− vËy, con<br /> ng−êi trong truyÒn thèng ®· tõng cã m¬ −íc chinh phôc tù nhiªn (nh− t− t−ëng ph¶n<br /> ¸nh trong truyÖn S¬n Tinh - Thñy Tinh, Sù tÝch N÷ Oa v¸ trêi...) nh−ng nh÷ng m¬<br /> −íc ®ã rÊt Ýt cã kh¶ n¨ng trë thµnh hiÖn thùc v× tr×nh ®é khoa häc kü thuËt l¹c hËu.<br /> Tr−íc t×nh thÕ nh− vËy, c− d©n truyÒn thèng ®· ®èi phã víi tù nhiªn b»ng c¸ch tæng<br /> hîp c¸c hiÖn t−îng tù nhiªn thµnh vèn v¨n hãa d©n gian ®Ó cã thÓ dùa trªn ®ã mµ<br /> tr¸nh c¸c hiÖn t−îng xÊu cña tù nhiªn cã thÓ s¾p x¶y ra. Còng do nÒn s¶n xuÊt chñ<br /> yÕu dùa trªn n«ng nghiÖp mµ tr×nh ®é ®« thÞ hãa vµ c«ng nghiÖp hãa cña x· héi<br /> truyÒn thèng ViÖt Nam rÊt thÊp kÐm. Sù chËm trÔ nµy còng lµ mét phÇn kh¸ quan<br /> träng lµm cho m«i tr−êng trë nªn Ýt bÞ tµn ph¸. V× nh− chóng ta ®Òu biÕt r»ng m«i<br /> tr−êng ViÖt Nam nãi riªng vµ thÕ giíi nãi chung së dÜ bÞ ®−a ®Õn t×nh tr¹ng nh− hiÖn<br /> nay, mét phÇn hÕt søc c¬ b¶n lµ do hËu qu¶ (mÆt tr¸i) cña sù ph¸t triÓn kü nghÖ, qu¸<br /> tr×nh ®« thÞ hãa vµ gia t¨ng d©n sè.<br /> Mét sè yÕu tè kh¸c còng rÊt quan träng ®Ó tµi nguyªn Ýt bÞ tµn ph¸ vµ m«i tr−êng<br /> ®−îc b¶o vÖ ®ã lµ quy m« d©n sè nhá, c¸c lµn sãng di d©n kh«ng diÔn ra m¹nh mÏ, hoÆc<br /> nh− ng−êi ta ®· m−în biÓu t−îng thÇn linh cai qu¶n c¸c tµi nguyªn ®Ó ng¨n chÆn nh÷ng<br /> hµnh vi ph¸ ho¹i mét c¸ch cã hiÖu qu¶…<br /> 3.1.1.2. Nh÷ng h¹n chÕ cña v¨n hãa m«i tr−êng truyÒn thèng<br /> Tr−íc hÕt xÐt vÒ mÆt nhËn thøc vµ lèi sèng nãi chung cña c− d©n truyÒn<br /> thèng ®èi víi viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Cã thÓ nhËn xÐt<br /> r»ng mÆc dï ng−êi d©n ViÖt Nam truyÒn thèng chän ph−¬ng thøc n−¬ng theo tù<br /> nhiªn vµ Ýt ph¸ ho¹i m«i tr−êng tù nhiªn nh−ng ®ã ch−a h¼n lµ s¶n phÈm cña tÇm<br /> nhËn thøc cao vÒ m«i tr−êng mµ do thiÕu hiÓu biÕt vµ thiÕu ®iÒu kiÖn kü thuËt ®Ó<br /> chinh phôc tù nhiªn nªn ph¶i thuËn theo tù nhiªn ®Ó m−u cÇu sù yªn æn.<br /> Trong lÜnh vùc kinh tÕ, nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp truyÒn thèng vÒ c¬ b¶n lµ<br /> kh«ng g©y h¹i nhiÒu cho m«i tr−êng nh−ng ph¶i kÓ ®Õn mét ph−¬ng thøc h×nh thµnh<br /> rÊt sím ë mäi d©n téc, c¶ ë ViÖt Nam còng nh− trªn thÕ giíi, ®ã lµ ph−¬ng thøc du<br /> canh, du c− - ph−¬ng thøc nµy gãp phÇn kh«ng nhá vµo viÖc ph¸ rõng hµng n¨m.<br /> Tõ c¸c thiÕt chÕ x· héi c¬ b¶n kh¸c nh− gi¸o dôc, gia ®×nh, chÝnh trÞ, t«n gi¸o,<br /> y tÕ... thuéc nÒn v¨n hãa truyÒn thèng Ýt nhiÒu cßn cã c¸c yÕu tè g©y h¹i cho m«i<br /> tr−êng, song vÒ c¬ b¶n møc ®é g©y h¹i cña c¸c yÕu tè nµy th−êng kh«ng cao. Cho nªn<br /> m«i tr−êng cña x· héi truyÒn thèng lu«n gi÷ ®−îc ë møc b×nh æn kh«ng v−ît qu¸<br /> ng−ìng chÞu ®ùng vµ hoµn toµn n»m trong tr¹ng th¸i c©n b»ng - nhu cÇu cña con<br /> ng−êi phï hîp víi kh¶ n¨ng tù phôc håi cña tù nhiªn.<br /> Tùu trung l¹i, v¨n hãa truyÒn thèng mang nhiÒu nÐt tÝch cùc vµ cã t¸c dông<br /> tèt ®Õn viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Do ng−êi ViÖt Nam<br /> trong truyÒn thèng chÞu ¶nh h−ëng nhiÒu bëi quan niÖm cho r»ng con ng−êi lµ mét<br /> vò trô nhá tån t¹i trong mét vò trô lín h¬n ®ã lµ tù nhiªn. ChÝnh v× vËy, ng−êi ViÖt<br /> Nam truyÒn thèng ®· h¹n chÕ sù t¸c ®éng lªn tù nhiªn cña m×nh nªn tµi nguyªn Ýt bÞ<br /> tµn ph¸ vµ m«i tr−êng tèt.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  T« Duy Hîp & §Æng §×nh Long 21<br /> <br /> 3.1.2. Nh÷ng ®Æc tr−ng cña v¨n hãa m«i tr−êng hiÖn ®¹i<br /> 3.1.2.1. Nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña v¨n hãa m«i tr−êng hiÖn ®¹i<br /> Qu¸ tr×nh héi nhËp vµo x· héi hiÖn ®¹i cña ViÖt Nam cã thÓ nãi lµ chËm h¬n<br /> rÊt nhiÒu so víi c¸c quèc gia ph¸t triÓn kh¸c trªn thÕ giíi. Do vËy tµi nguyªn vµ m«i<br /> tr−êng ViÖt Nam còng bÞ tµn ph¸ muén h¬n, nh−ng ®iÒu ®¸ng nãi lµ tèc ®é tµn ph¸<br /> tµi nguyªn vµ m«i tr−êng cña ViÖt Nam chØ trong mét thêi gian ng¾n ®· ®Ó l¹i hËu<br /> qu¶ ®¸ng kÓ. Nh÷ng hËu qu¶ ®ã ®· khiÕn cho ChÝnh phñ ViÖt Nam vµ c¸c hé d©n c−<br /> cã mét nhËn thøc s©u s¾c h¬n vÒ viÖc cÇn ph¶i b¶o vÖ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng. §iÒu<br /> ®ã ®−îc thÓ hiÖn ch¼ng h¹n b»ng mét vµi sè liÖu d−íi ®©y.<br /> Tõ n¨m 1992- 1997, Nhµ n−íc ViÖt Nam vµ c¸c hé d©n c− ®· ®Çu t− gÇn 700<br /> tû ®ång cho b¶o vÖ m«i tr−êng, trong ®ã Nhµ n−íc ®Çu t− kho¶ng 400 tû cho viÖc cÊp<br /> n−íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i tr−êng n«ng th«n, nªn tû lÖ ®−îc cÊp n−íc s¹ch ë n«ng th«n<br /> ®· t¨ng lªn tõ n¨m 1995 lµ 18,5% ®Õn n¨m 1997 ®· cã 29.3% vµ n¨m 1998 lµ 43%.<br /> Riªng thµnh thÞ n¨m 1997 ®· cã 60% sè hé d©n c− ®−îc cÊp n−íc s¹ch víi khèi l−îng<br /> tõ 2,5 - 2,8 triÖu m3 ngµy ®ªm.<br /> ViÖc ph¶i g¸nh chÞu hËu qu¶ nÆng nÒ cña thiªn nhiªn, ®Æc biÖt trong nh÷ng<br /> n¨m gÇn ®©y ®· buéc con ng−êi ViÖt nam ph¶i nhËn thøc vÒ mèi quan hÖ gi÷a c¸c<br /> hµnh vi cña m×nh cã t¸c ®éng nh− thÕ nµo tíi m«i tr−êng sinh th¸i. MÆc dï ch−a ®¹t<br /> ®−îc møc ®é nh− kú väng song b−íc ®Çu còng ®· cã ®−îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng ghi<br /> nhËn vÒ viÖc n©ng cao nhËn thøc cña c¸c tÇng líp d©n c− ®èi víi viÖc sö dông hîp lý<br /> tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng.<br /> Xem xÐt tõ c¸c gãc ®é cña c¸c thiÕt chÕ x· héi c¬ b¶n n»m trong nÒn v¨n hãa<br /> ViÖt nam ®−¬ng ®¹i nãi chung cã nh÷ng ®iÓm sau cÇn ghi nhËn nh− lµ thµnh tùu<br /> gióp cho m«i tr−êng Ýt bÞ « nhiÔm vµ tµi nguyªn ®−îc b¶o vÖ vµ sö dông hîp lý.<br /> Thø nhÊt, xÐt tõ gãc ®é kinh tÕ, c«ng cuéc ®æi míi cña ViÖt nam ®· t¹o nªn<br /> mét b−íc ngoÆt quan träng cho viÖc t¨ng tr−ëng kinh tÕ. §Æc biÖt lµ ngµnh n«ng<br /> nghiÖp cã so s¸nh víi thµnh tÝch t¨ng tr−ëng cña hÇu hÕt c¸c n−íc ph¸t triÓn trªn<br /> thÕ giíi. Giai ®o¹n 1990 - 1997 tèc ®é t¨ng tr−ëng b×nh qu©n hµng n¨m cña ViÖt<br /> Nam ®¹t 4,4%, ®· v−ît møc t¨ng tr−ëng cña c¸c n−íc thu nhËp thÊp (2,5%) vµ kÐm<br /> Trung Quèc (4,6%). TÇm quan träng cña n«ng nghiÖp trong nÒn kinh tÕ quèc d©n cña<br /> ViÖt nam ®−îc thÓ hiÖn ë con sè 24,5,% ®ãng gãp cña nã cho GDP, mang l¹i c«ng ¨n<br /> viÖc lµm cho 69% lùc l−îng lao ®éng vµ ®ãng gãp b×nh qu©n 40% gi¸ trÞ xuÊt khÈu<br /> (tÝnh c¶ ng− nghiÖp). Ngoµi ra c¸c ngµnh kh¸c nh− c«ng nghiÖp, dÞch vô còng kh«ng<br /> ngõng gia t¨ng trong thêi kú ®æi míi.<br /> Nh÷ng thµnh tÝch cña nÒn kinh tÕ ®· ®em l¹i sù c¶i thiÖn møc sèng cho c¸c<br /> tÇng líp d©n c− nãi chung, ®Æc biÖt lµ an toµn l−¬ng thùc, ViÖt Nam ®· hoµn toµn ®¹t<br /> ®−îc trong nh÷ng n¨m 1990. Sù t¨ng tr−ëng cña nÒn kinh tÕ ViÖt Nam ®· gãp phÇn<br /> quan träng trong viÖc ®¸p øng c¸c nhu cÇu cña c¸c tÇng líp d©n c− vµ gi¶m sù lÖ<br /> thuéc cña con ng−êi vµo tù nhiªn (xÐt riªng trong lÜnh vùc s¶n xuÊt). Thay v× chØ biÕt<br /> bãc lét tµi nguyªn tõ giíi tù nhiªn ®Ó sèng, sù tiÕn bé vÒ mÆt nhËn thøc vµ tr×nh ®é<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 22 V¨n hãa m«i tr−êng ë ViÖt Nam ngµy nay: thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi<br /> <br /> ph¸t triÓn khoa häc kÜ thuËt ®· gióp cho ng−êi d©n ViÖt Nam ngµy nay biÕt t¸c ®éng<br /> lªn tù nhiªn vµ biÕt t¹o ra c¸c s¶n vËt ®Ó phôc vô nhu cÇu cña ®êi sèng.<br /> Thø hai, xÐt tõ thiÕt chÕ chÝnh trÞ, cã thÓ thÊy r»ng cµng nh÷ng n¨m gÇn ®©y,<br /> Nhµ n−íc ViÖt Nam cµng cã nhËn thøc vµ hµnh ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng cao h¬n. Sù<br /> thÓ hiÖn nµy cã thÓ nhËn thÊy râ rµng b»ng viÖc quyÕt ®Þnh thµnh lËp Bé Khoa häc<br /> C«ng nghÖ vµ M«i tr−êng n¨m 1992, th«ng qua LuËt quèc gia vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng<br /> n¨m 1993, t¸ch riªng Bé Tµi nguyªn vµ M«i tr−êng n¨m 2002 vµ sau ®ã lµ rÊt nhiÒu<br /> c¸c dù ¸n, ch−¬ng tr×nh nh»m ng¨n chÆn sù suy tho¸i tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i<br /> tr−êng. Ch¼ng h¹n viÖc ®Çu t− cho ch−¬ng tr×nh n−íc s¹ch vµ vÖ sinh m«i tr−êng n«ng<br /> th«n, ch−¬ng tr×nh phñ xanh ®Êt trèng, ®åi träc (327)... ®· liªn tôc ®−îc xóc tiÕn nh»m<br /> c¶i thiÖn t×nh tr¹ng m«i tr−êng. Nh÷ng hµnh ®éng cô thÓ cña ChÝnh phñ ViÖt Nam ®·<br /> vµ ®ang gãp phÇn t¹o nªn c¸c khu«n mÉu v¨n hãa øng xö víi m«i tr−êng cho c¸c tÇng<br /> líp d©n c−. Ch¼ng h¹n nh− viÖc ra quyÕt ®Þnh cÊm chÆt ph¸ tÊt c¶ c¸c lo¹i rõng tù<br /> nhiªn cña Thñ t−íng ChÝnh phñ (1997) còng ®· ph¸t huy ®−îc t¸c dông tèt. KÕt qu¶ lµ<br /> ®· gi¶m h¼n ®−îc l−îng chÆt ph¸ rõng hµng n¨m.<br /> Thø ba, nh÷ng cè g¾ng cña ngµnh gi¸o dôc vµ truyÒn th«ng ViÖt nam còng ®·<br /> vµ ®ang gãp phÇn quan träng vµo viÖc n©ng cao nhËn thøc vÒ viÖc cÇn ph¶i sö dông<br /> hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c néi dung vÒ m«i<br /> tr−êng ®· ®−îc biªn so¹n thµnh c¸c gi¸o tr×nh vµ ®−a vµo gi¶ng d¹y t¹i c¸c bËc häc tõ<br /> phæ th«ng ®Õn ®¹i häc, mét sè chuyªn ®Ò vÒ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng ®· ®−îc ®−a vµo<br /> c¶ bËc häc sau ®¹i häc. B»ng nh÷ng hµnh ®éng vµ ch−¬ng tr×nh cô thÓ, ngµnh gi¸o dôc<br /> ViÖt nam ®· gãp phÇn lµm t¨ng diÖn tÝch c©y trång hµng n¨m cho quèc gia vµ c¸c sinh<br /> ho¹t cña §éi ThiÕu niªn tiÒn phong vµ §oµn Thanh niªn Céng s¶n Hå ChÝ Minh ®· cè<br /> g¾ng lµm cho m«i tr−êng tæ nªn xanh s¹ch h¬n. Bªn c¹nh ®ã, giíi truyÒn th«ng còng<br /> kh«ng ngõng ®ãng gãp c¸c ch−¬ng tr×nh phôc vô viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o<br /> vÖ m«i tr−êng. Xu h−íng ngµy cµng t¨ng vÒ néi dung còng nh− thêi l−îng cña c¸c<br /> ph−¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng phôc vô cho viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ<br /> m«i tr−êng lµ kÕt qu¶ ®¸ng ghi nhËn.<br /> Thø t− lµ giai ®o¹n ®æi míi ®· ®¸nh dÊu sù thµnh c«ng trong viÖc gi¶m tèc ®é<br /> gia t¨ng d©n sè. KÕt qu¶ cña cuéc tæng ®iÒu tra d©n sè n¨m 1999 cho biÕt ViÖt Nam<br /> hiÖn cã 76 triÖu d©n. Tèc ®é gia t¨ng d©n sè cuèi thËp kû 90 ®· gi¶m xuèng 1,7% so<br /> víi 2,2% trong nh÷ng thËp niªn tr−íc. Nh− mét sù tÊt yÕu, thµnh tÝch cña viÖc gi¶m<br /> møc sinh sÏ kÐo theo møc gi¶m thiÓu tÝnh nguy h¹i cho tµi nguyªn vµ m«i tr−êng.<br /> Thø n¨m lµ vÒ mÆt y tÕ trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhê cã sù tiÕn bé m¹nh mÏ<br /> cña khoa häc, kÜ thuËt, chÊt th¶i y tÕ còng ®· vµ ®ang ®−îc xö lý b»ng c¸c d©y<br /> chuyÒn c«ng nghÖ khÐp kÝn. Nhê ®ã l−îng chÊt th¶i y tÕ ®æ ra m«i tr−êng còng ngµy<br /> cµng ®−îc h¹n chÕ<br /> Thø s¸u, c¸c thiÕt chÕ x· héi c¬ b¶n kh¸c nh− gia ®×nh, t«n gi¸o v,v... còng cã<br /> nh÷ng cè g¾ng phôc vô cho viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng.<br /> 3.1.2.2. Nh÷ng h¹n chÕ cña v¨n hãa m«i tr−êng hiÖn ®¹i<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  T« Duy Hîp & §Æng §×nh Long 23<br /> <br /> Tr−íc hÕt, c¬ chÕ thÞ tr−êng du nhËp vµo ViÖt Nam lµm tha hãa rÊt nhanh c¸c<br /> c¸ nh©n trong x· héi. Xu h−íng coi gi¸ trÞ ®ång tiÒn lµ trªn hÕt ®· khiÕn cho nhiÒu<br /> ng−êi ViÖt Nam hiÖn nay giò bá c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn thèng tèt ®Ñp ®Ó hµnh<br /> ®éng bÊt chÊp mäi gi¸ trÞ, chuÈn mùc cña quèc gia, céng ®ång... Còng chØ v× gi¸ trÞ vËt<br /> chÊt mµ khiÕn nhiÒu ng−êi hiÖn nay s½n sµng ph¸ ho¹i tµi nguyªn vµ m«i tr−êng.<br /> D−êng nh− khi hµnh ®éng ng−êi ta hoµn toµn ch¼ng tÝnh ®Õn hËu qu¶ do hµnh vi cña<br /> m×nh g©y nªn cho m«i tr−êng sinh th¸i hoÆc lµ hä biÕt r»ng hµnh vi cña hä g©y h¹i cho<br /> m«i tr−êng nh−ng ch¼ng hÒ quan t©m. Trong kÕt qu¶ kh¶o s¸t t¹i Qu¶ng Ninh cña<br /> chóng t«i cßn cho thÊy nh÷ng hiÖn t−îng ®¸ng buån h¬n c¶ viÖc v× ch¹y theo lîi Ých kinh<br /> tÕ mµ bÊt chÊp gi¸ trÞ m«i tr−êng. Mét nhµ qu¶n lý m«i tr−êng cho biÕt nh− sau:<br /> "NÕu kh¸ch du lÞch ®Õn th¨m VÞnh H¹ Long mµ kh«ng thu phÝ th× ng−êi ta<br /> kh«ng nhËn thøc râ ®−îc gi¸ trÞ cña VÞnh H¹ Long nh−ng nÕu thu phÝ chØ cao mét<br /> chót th× lËp tøc khi vµo ®Õn n¬i ng−êi ta ph¶i vÏ ra mét tÝ, thËm chÝ san h« bÞ cÊm<br /> s¨n b¾t nh−ng cã khi døt kho¸t hä ph¶i mua vÒ mÆc dï chØ ®Ó xem th«i..."1<br /> Sù t¨ng tr−ëng vÒ kinh tÕ vµ qu¸ tr×nh d« thÞ hãa nhanh ®· lµm t¨ng nguån<br /> chÊt th¶i: Trong 61 tØnh thµnh phè cã 571 ®« thÞ bao gåm 19 thµnh phè, 34 ®« thÞ lo¹i<br /> 4 vµ 518 ®« thÞ lo¹i 5. D©n sè ®« thÞ ®· t¨ng tõ 19,4% n¨m 1992 lªn 23,4% n¨m 1999.<br /> ViÖc t¨ng d©n sè thµnh thÞ ®· lµm t¨ng søc Ðp vÒ nhµ ë, vÖ sinh m«i tr−êng. Trong<br /> nhiÒu n¨m qua, c¸c cÊp, c¸c ngµnh ®· quan t©m ®Õn viÖc thu gom vµ xö lý r¸c th¶i ®«<br /> thÞ. ¦íc tÝnh khèi l−îng r¸c th¶i ®« thÞ mçi ngµy cã kho¶ng 190 ngh×n tÊn, nh−ng kh¶<br /> n¨ng thu gom míi chØ ®¹t kho¶ng 50%. §ã lµ ch−a kÓ tíi viÖc r¸c th¶i ®« thÞ hiÖn nay<br /> vÉn chñ yÕu lµ ch«n lÊp ch−a ®−îc ph©n lo¹i vµ xö lý ®óng quy tr×nh khoa häc. §©y lµ<br /> nguyªn nh©n g©y « nhiÔm m«i tr−êng n−íc, ®Êt, vÖ sinh ®« thÞ vµ ¶nh h−ëng tíi søc<br /> kháe céng ®ång.<br /> Cïng víi sù t¨ng tr−ëng kinh tÕ, nhu cÇu vËn chuyÓn hµng hãa vµ ®i l¹i, mçi<br /> ngµy mét t¨ng. N¨m 1996, c¶ n−íc cã 323 ngh×n xe « t«, cao gÊp 2 lÇn so víi n¨m<br /> 1991 vµ h¬n 4 triÖu xe g¾n m¸y, t¨ng 27% so víi n¨m 1995. Cho ®Õn nay, sè l−îng xe<br /> g¾n m¸y trªn c¶ n−íc ®· ®¹t tíi con sè xÊp xØ 10 triÖu chiÕc cïng c¸c lo¹i ph−¬ng tiÖn<br /> kh¸c còng gia t¨ng kh«ng ngõng. ViÖc t¨ng sè l−îng ph−¬ng tiÖn vËn t¶i gãp phÇn<br /> lµm t¨ng nång ®é c¸c chÊt g©y « nhiÔm m«i tr−êng, n−íc, kh«ng khÝ, t¨ng møc ån vµ<br /> hµm l−îng bôi.<br /> Thªm vµo ®ã lµ nhiÒu c¬ së s¶n xuÊt c«ng nghiÖp, bÖnh viÖn,.. x©y dùng tr−íc<br /> thêi kú §æi míi vµ c¶ sau thêi kú §æi míi, trang thiÕt bÞ l¹c hËu vÒ mÆt kü thuËt vµ<br /> hÇu nh− kh«ng cã thiÕt bÞ xö lý chÊt th¶i. PhÇn lín c¸c chÊt th¶i láng ®−îc ®æ trùc<br /> tiÕp vµ s«ng, hå, kªnh, m−¬ng g©y « nhiÔm nguån n−íc mÆt vµ n−íc ngÇm. KhÝ th¶i<br /> chøa c¸c chÊt ®éc h¹i vµ bôi khãi x¶ trùc tiÕp vµo kh«ng khÝ g©y « nhiÔm m«i tr−êng.<br /> §èi víi khu vùc n«ng th«n, c¸c chÊt th¶i sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt thËm chÝ cßn kh«ng<br /> cã kh¸i niÖm thu gom, nªn còng ®æ trùc tiÕp vµo m«i tr−êng.<br /> MÆt kh¸c, cßn cã thÓ nÒn kinh tÕ ViÖt Nam nÕu kh«ng ®−îc chÊn chØnh kÞp<br /> <br /> <br /> 1<br /> Tµi liÖu to¹ ®µm víi mét sè Së, Ban, Ngµnh ë Qu¶ng Ninh. Tr. 30<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 24 V¨n hãa m«i tr−êng ë ViÖt Nam ngµy nay: thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi<br /> <br /> thêi sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng “t¨ng tr−ëng mµ kh«ng ph¸t triÓn”, nÕu nh− t×nh tr¹ng<br /> hµnh ®éng bÊt chÊp sù nguy h¹i cho m«i tr−êng cßn tiÕp diÔn. Nh− trªn còng ®· nãi<br /> r»ng v× lîi Ých kinh tÕ mét sè nhãm d©n c− ®· hµnh ®éng bÊt chÊp mäi gi¸ trÞ m«i<br /> tr−êng. Hä cã thÓ mang m¸y mãc hiÖn ®¹i vµo chÆt ph¸ rõng, s¨n b¾t c¸c lo¹i thó<br /> quý hiÕm,... t¹o nªn sù mÊt c©n b»ng sinh th¸i. Ch¼ng h¹n, h·y quan s¸t mét vµi con<br /> sè vÒ t×nh tr¹ng rõng bÞ chÆt ph¸ vµ ®èt d−íi ®©y:<br /> <br /> DiÖn tÝch 1990 1991 1992 1993 1994 1995<br /> <br /> Ha 37 775 20 257 40 209 21 688 14 436 25 898<br /> <br /> Nguån: Sè liÖu ph¸t triÓn x· héi thËp kû 90. Nxb Thèng kª 2000<br /> <br /> NÕu céng tæng diÖn tÝch rõng ®· bÞ ®èt ph¸ trong vßng 6 n¨m 1990 - 1995 th×<br /> con sè lªn tíi 160.283 ha bÞ tµn ph¸. ChÝnh phñ ViÖt Nam còng ®· cã cè g¾ng ®Ó<br /> b¶o vÖ rõng vµ sù ®a d¹ng sinh häc, song kÕt qu¶ vÉn chØ dõng l¹i ë mét møc rÊt<br /> h¹n chÕ.<br /> Thø hai, vÒ mÆt chÝnh trÞ, mÆc dï ChÝnh phñ ®· ban hµnh luËt Quèc gia vÒ<br /> b¶o vÖ m«i tr−êng nh−ng kh¶ n¨ng thùc hiÖn cña nã vÉn cßn rÊt thÊp. VÒ mÆt lËp<br /> ph¸p vµ tr×nh ®é lËp ph¸p cã thÓ thÊy néi dung cña LuËt b¶o vÖ m«i tr−êng ®· kh¸<br /> ®Çy ®ñ, c«ng phu vµ khoa häc, song c¬ chÕ thùc hiÖn luËt ë nhiÒu n¬i vÉn ch−a v−ît<br /> qua ®−îc sù trë ng¹i do bëi ®éi ngò thi hµnh kh«ng thùc hiÖn nghiªm minh hoÆc tÖ<br /> h¬n n÷a lµ ng−êi thi hµnh ph¸p luËt bÊt chÊp ph¸p luËt, hµnh ®éng sai v× môc ®Ých<br /> kinh tÕ cña c¸ nh©n. MÆt kh¸c, v× mét sè chÝnh s¸ch cña chÝnh phñ vÒ më cöa rõng<br /> cho c¸c l©m tr−êng quèc doanh ®−îc phÐp khai th¸c còng ®· g©y ra hËu qu¶ xÊu ®èi<br /> víi tµi nguyªn rõng,...<br /> Thø ba, vÊn ®Ò c¸c thiÕt chÕ x· héi c¬ b¶n kh¸c nh− gi¸o dôc, gia ®×nh, y tÕ,<br /> t«n gi¸o,... trong thêi kú §æi míi còng béc lé nhiÒu yÕu tè tiªu cùc ®èi víi viÖc ph¸ vì<br /> c¸c chuÈn mùc, gi¸ trÞ, v¨n hãa truyÒn thèng tèt ®Ñp vÒ sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ<br /> b¶o vÖ m«i tr−êng. Ch¼ng h¹n, nh− ®èi víi thiÕt chÕ gia ®×nh nÕu nh− c¸c bËc cha mÑ<br /> g¾ng søc lµm mäi viÖc ®Ó ®em l¹i thu nhËp cao cho gia ®×nh vµ bÊt chÊp c¸c hËu qu¶<br /> vÒ m«i tr−êng th× lÏ dÜ nhiªn sù ¶nh h−ëng cña nã tíi nhËn thøc cña con c¸i sÏ rÊt<br /> lín vµ nh÷ng m« h×nh hµnh vi cña bè mÑ th−êng con c¸i sÏ häc theo. Hay nh− thiÕt<br /> chÕ gi¸o dôc, mÆc dï ®· cã sù cè g¾ng rÊt lín nh−ng ngµnh gi¸o dôc ViÖt Nam ch−a<br /> thËt sù t¹o ®−îc mét khu«n mÉu hµnh vi cho häc sinh hµnh ®éng v× tµi nguyªn vµ<br /> m«i tr−êng. HÖ thèng s¸ch gi¸o khoa vÒ m«i tr−êng ®· ®−îc biªn so¹n song mét sè<br /> kÕt qu¶ nghiªn cøu gÇn ®©y cho r»ng néi dung ch−a thùc sù phï hîp víi kh¶ n¨ng<br /> tiÕp thu cña häc sinh. Thªm vµo ®ã, lµ sù khã kh¨n vÒ c¬ së vËt chÊt vµ §éi ngò gi¸o<br /> viªn gi¶ng d¹y vÒ m«i tr−êng hiÖn nay vÉn cßn rÊt máng vµ tr×nh ®é kh«ng cao.<br /> VÒ y tÕ còng cã rÊt nhiÒu vÊn ®Ò ®¸ng bµn vµ trùc tiÕp nhÊt vÉn lµ vÊn ®Ò<br /> r¸c th¶i bÖnh viÖn. §©y lµ mét nguån g©y ®éc h¹i cho m«i tr−êng rÊt lín. Nh−ng<br /> cho ®Õn nay tû lÖ r¸c th¶i bÖnh viÖn ®−îc xö lý theo ®óng quy tr×nh c«ng nghÖ vÉn<br /> ch−a ®¹t ®−îc 50%. Do ®ã, y tÕ còng ®ãng gãp mét phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc g©y «<br /> nhiÔm m«i tr−êng.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  T« Duy Hîp & §Æng §×nh Long 25<br /> <br /> Mét trong nh÷ng thiÕt chÕ ®· ph¸t huy t¸c dông rÊt cao trong x· héi truyÒn<br /> thèng ®èi víi viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng th× ®Õn nay gi¸ trÞ<br /> thùc tiÔn vµ t¸c dông ®· gi¶m ®¸ng kÓ tr−íc søc m¹nh cña ®ång tiÒn, sù tÊn c«ng<br /> cña c¬ chÕ thÞ tr−êng. §ã lµ t×nh tr¹ng gi¶m thiªng ®èi víi c¸c biÓu t−îng t«n gi¸o.<br /> NÕu nh− c− d©n trong truyÒn thèng ph¶i e dÌ tr−íc c¸c vÞ thÇn nói, thÇn s«ng, thÇn<br /> ®Êt, thÇn rõng,... th× c− d©n hiÖn nay kh«ng hoÆc rÊt Ýt sî h·i tr−íc nh÷ng biÓu<br /> t−îng ®ã.<br /> Cuèi cïng ph¶i kÓ ®Õn dù di d©n vµ giao l−u v¨n hãa diÔn ra mét c¸ch m¹nh<br /> mÏ ®· lµm cho c¸c khu«n mÉu v¨n hãa truyÒn thèng cña c¸c céng ®ång bÞ ph¸ vì vµ<br /> kÐo theo nã lµ sù tµn ph¸ tµi nguyªn vµ huû ho¹i m«i tr−êng. VÝ dô nh− ®èi víi “c¸c<br /> biÓu t−îng v¨n hãa sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng” chóng t«i ®·<br /> ph©n tÝch r»ng c¸c céng ®ång d©n téc thiÓu sè ®· b¶o vÖ rõng b»ng luËt tôc, b»ng c¸c<br /> biÓu t−îng thÇn linh. V× d©n c− trong céng ®ång ®ã cho r»ng nÕu vi ph¹m c¸c khu<br /> rõng thiªng th× hä vµ céng ®ång cña hä sÏ bÞ thÇn linh trõng ph¹t. Nh−ng trªn thùc<br /> tÕ, kÓ tõ khi c¸c lµn sãng di d©n diÔn ra m¹nh mÏ th× v¨n hãa cña mét sè nhãm ng−êi<br /> Kinh ®èi víi viÖc tµn ph¸ rõng ®· d¹y cho c¸c d©n téc thiÓu sè biÕt r»ng rõng ®−îc<br /> gäi lµ rõng thiªng thùc chÊt còng ch¼ng cã vÞ thÇn linh nµo cai qu¶n. Ph¸ rõng lÊy gç<br /> kh«ng nh÷ng ch¼ng bÞ thÇn linh trõng ph¹t mµ cßn lµm kinh tÕ gia ®×nh trë nªn giµu<br /> cã mét c¸ch nhanh chãng. V× vËy, søc ph¸ ho¹i cña c¸c nhãm d©n di c− ®· ®−îc céng<br /> h−ëng thªm víi søc ph¸ ho¹i cña c− d©n t¹i chç, ®iÒu nµy lµm cho tµi nguyªn nhanh<br /> chãng bÞ c¹n kiÖt.<br /> Nh− ®· tõng ®Ò cËp, t×nh tr¹ng gi¶i thiªng ®· diÔn ra m¹nh mÏ ë mäi miÒn<br /> ®Êt n−íc trong mét vµi thËp niªn gÇn ®©y. Nãi c¸ch kh¸c lµ hµng lo¹t biÓu t−îng v¨n<br /> hãa cã t¸c dông b¶o vÖ m«i tr−êng bÞ mÊt ®i. §· cã mét thêi gian dµi ng−êi ta cæ vò<br /> cho c¸i gäi lµ chñ nghÜa v« thÇn khoa häc, theo ®ã hä kh«ng cßn quan t©m tíi t¸c<br /> dông b¶o vÖ m«i tr−êng cña c¸c biÓu t−îng t«n gi¸o nªn ®· mÊt ®i t¸c dông b¶o vÖ<br /> m«i tr−êng cña nhiÒu biÓu t−îng quan träng. Nãi vÒ vÊn ®Ò nµy mét c¸n bé cña Së<br /> Khoa häc c«ng nghÖ vµ M«i tr−êng Qu¶ng Ninh cã ý kiÕn nh− sau:<br /> “Trong v¨n hãa b¶o vÖ m«i tr−êng t«i thÊy céng ®ång t«n gi¸o cã c¸i hay mµ ta<br /> kh«ng theo. ë gi¸c ®é nµo ®ã, víi céng ®ång nµo ®ã, ph¶i tËn dông nã h−íng tíi nã ®Ó<br /> cã lîi cho céng ®ång trong viÖc b¶o vÖ m«i tr−êng. VÝ dô b©y giê lïm c©y nµy hä b¶o cã<br /> ma vµ ng−êi ta kh«ng d¸m chÆt vËy th× quÝ qu¸ ®i chø v× m«i tr−êng chç nµy ®−îc b¶o<br /> vÖ råi... HoÆc nh− lµ ®èi víi ng− d©n ven biÓn th× trong ý niÖm cña hä th× coi con c¸ nµy<br /> lµ hãa th©n cña «ng S−, cho nªn hä thÊy nã lµ c−ng nã, nu«i nã, b¶o vÖ nã, ®−a nã vÒ<br /> víi biÓn vµ kh«ng ai d¸m ¨n thÞt nã c¶. §ã lµ c¸i tËp qu¸n hay, «ng S− nµo th× kh«ng<br /> biÕt nh−ng nh÷ng con c¸ Heo th× ®−îc b¶o vÖ ... Cho nªn quan ®iÓm cña t«i lµ ph¶i<br /> nghiªn cøu c¶ nh÷ng biÓu t−îng v¨n hãa nµy ®Ó bæ trî cho nh÷ng gi¶i ph¸p qu¶n lý"2<br /> T×nh tr¹ng gi¶i thiªng cña chóng ta ®· diÔn ra víi mét c−êng ®é cùc m¹nh<br /> ®Õn møc c¸c biÓu t−îng linh thiªng cò mÊt ®i nh−ng kh«ng kÞp cã c¸c biÓu t−îng linh<br /> thiªng hay cã ý nghÜa cã thÓ thay thÕ vµo.<br /> <br /> 2<br /> Tµi liÖu to¹ ®µm víi mét sè Së, Ban, Ngµnh ë Qu¶ng Ninh - Trong ®Ò ®Ò tµi KCN 07-14 Tr. 41<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 26 V¨n hãa m«i tr−êng ë ViÖt Nam ngµy nay: thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi<br /> <br /> Tùu trung l¹i cã thÓ thÊy xu h−íng c¸c gi¸ trÞ vµ khu«n mÉu v¨n hãa truyÒn<br /> thèng tèt ®Ñp cho viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng ®ang ngµy<br /> cµng mai mét do søc tÊn c«ng cña mÆt tr¸i cña c¬ chÕ thÞ tr−êng.<br /> MÆt kh¸c, chóng ta còng biÕt r»ng mçi khu«n mÉu v¨n hãa m«i tr−êng cã thÓ<br /> chØ phï hîp víi tõng hoµn c¶nh lÞch sö cô thÓ hoÆc víi nh÷ng ®Þa ph−¬ng cô thÓ...<br /> nªn mét yªu cÇu tÊt yÕu ®Æt ra ®èi víi sù nghiÖp b¶o vÖ m«i tr−êng lµ cÇn ph¶i hiÖn<br /> ®¹i hãa v¨n hãa m«i tr−êng cho phï hîp víi hoµn c¶nh hiÖn ®¹i. Thùc chÊt vÊn ®Ò ë<br /> ®©y chÝnh lµ sù chuyÓn ®æi khu«n mÉu v¨n hãa m«i tr−êng truyÒn thèng sang khu«n<br /> mÉu v¨n hãa m«i tr−êng hiÖn ®¹i. Qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nµy kh«ng bao hµm sù triÖt<br /> tiªu c¸c khu«n mÉu v¨n hãa m«i tr−êng truyÒn thèng mµ cÇn cã sù ch¾t läc nh÷ng<br /> yÕu tè tèt ®Ñp cña v¨n hãa m«i tr−êng truyÒn thèng ®Ó kÕ thõa, ®ång thêi kh¾c phôc<br /> nh÷ng ®iÓm cßn h¹n chÕ cña v¨n hãa m«i tr−êng truyÒn thèng.<br /> Cã mét ®iÒu theo chóng t«i lµ rÊt nan gi¶i ®èi víi viÖc ®æi míi v¨n hãa m«i<br /> tr−êng t¹i ViÖt nam ngµy nay ®ã lµ viÖc c¸c tÇng líp d©n c− mÆc dï ®· nhËn thøc ®−îc<br /> tÝnh nguy h¹i cña hµnh vi cña m×nh song hä kh«ng lµm theo chuÈn mùc mµ chØ lµm thÕ<br /> nµo ®Ó cã lîi nhÊt cho riªng m×nh.<br /> Mét kÕt qu¶ ®iÒu tra xung ®ét m«i tr−êng míi ®−îc chóng t«i tiÕn hµnh th¸ng<br /> 9 võa qua t¹i T©n Hßa - Quèc Oai - Hµ T©y cho thÊy cã 93,76% sè d©n c− nhËn thøc<br /> ®−îc r»ng m«i tr−êng n¬i hä ®ang sèng rÊt tåi tÖ do hËu qu¶ hµnh vi cña hä hoÆc gia<br /> ®×nh hä g©y nªn nh−ng khi hái “T¹i sao biÕt lµ viÖc lµm cña m×nh ®ang g©y h¹i cho<br /> m«i tr−êng mµ ¤ng(bµ) vÉn lµm?” cã 98,20% sè ng−êi ®−îc hái tr¶ lêi r»ng lµm v× lý<br /> do kinh tÕ vµ ng−êi kh¸c lµm ®−îc th× m×nh còng lµm ®−îc do kh«ng cã mét sù ph¶n<br /> ®èi hay cÊm kþ nµo tõ phÝa céng ®ång hoÆc chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng.<br /> ë ®©y chóng ta chó ý hai khÝa c¹nh: (i) m©u thuÉn gi÷a yªu cÇu t¨ng tr−ëng<br /> kinh tÕ vµ yªu cÇu b¶o vÖ m«i tr−êng. M©u thuÉn nµy lu«n tån t¹i kh«ng thÓ triÖt<br /> tiªu nh−ng cã thÓ lµm gi¶m bít nh− ë khÝa c¹nh thø hai ph¶n ¸nh; (ii) t©m thÕ cña<br /> c− d©n n¬i ®©y do còng ®· qu¸ khã chÞu víi c¶nh m«i tr−êng bÞ « nhiÔm nªn cã thÓ<br /> s½n sµng hµnh ®éng v× m«i tr−êng nÕu cã mét trµo l−u x· héi vµ mét hÖ chuÈn mùc<br /> cïng ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng cô thÓ.<br /> Bµi häc rót ra tõ ®©y lµ viÖc chuyÓn ®æi khu«n mÉu v¨n hãa m«i tr−êng tõ<br /> truyÒn thèng sang hiÖn ®¹i ph¶i ®−îc tiÕn hµnh ®ång bé, réng kh¾p, ph¶i cã hÖ<br /> chuÈn mùc còng nh− c¸c biÖn ph¸p c¶ vËn ®éng, c¶ c−ìng chÕ thi hµnh míi ®¹t ®−îc<br /> hiÖu qu¶.<br /> Xin nªu thªm mét vÝ dô mµ chÝnh chóng t«i ®· quan s¸t ®−îc t¹i Hµ Néi: Mét<br /> thiÕu n÷ tay cÇm mét tói r¸c rêi khái vÞ trÝ ®ang ngåi ®Õn bá tói r¸c vµo thïng r¸c<br /> c¸ch ®ã kho¶ng 50m sau ®ã quay l¹i vÞ trÝ cò. Hµnh vi nµy theo chóng t«i lµ hoµn<br /> toµn b×nh th−êng nh−ng nã l¹i trë nªn hµnh vi kh¸c th−êng trong con m¾t cña nhiÒu<br /> ng−êi ®i ®−êng lóc ®ã. ThËm chÝ chóng t«i cßn nghe ®−îc sù kh¼ng ®Þnh cña mét sè<br /> ng−êi r»ng “Ch¾c ch¾n c« g¸i nµy lµ ng−êi n−íc ngoµi chø kh«ng ph¶i ng−êi ViÖt<br /> Nam”. ThÊy g× qua quan s¸t nµy? §ã lµ sù thiÕu t«n träng c¸c chuÈn mùc v¨n hãa<br /> m«i tr−êng vµ c¸c quy ®Þnh vÒ trËt tù, vÖ sinh c«ng céng cßn tån t¹i trong mét bé<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  T« Duy Hîp & §Æng §×nh Long 27<br /> <br /> phËn rÊt lín d©n c−. V× cí g× mµ chØ cã ng−êi d©n n−íc ngoµi míi cã hµnh vi øng xö<br /> ®óng víi v¨n hãa m«i tr−êng cßn nh÷ng ng−êi d©n ViÖt Nam cã hµnh vi øng xö phï<br /> hîp víi chuÈn mùc v¨n hãa m«i tr−êng th× l¹i bÞ coi lµ “lÖch chuÈn”?.<br /> NhiÖm vô cña viÖc ®æi míi, hiÖn ®¹i hãa v¨n hãa m«i tr−êng lµ ph¶i lµm v¨n<br /> hãa m«i tr−êng truyÒn thèng gãp phÇn hç trî cho v¨n hãa m«i tr−êng hiÖn ®¹i v−¬n<br /> tíi môc ®Ých tèi cao lµ sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng.<br /> 3.2. VÊn ®Ò x· héi hãa v¨n hãa m«i tr−êng<br /> SÏ lµ v« dông nÕu cã mét thø ®−îc gäi lµ v¨n hãa m«i tr−êng chØ n»m trªn<br /> giÊy, trong ng¨n tµi liÖu cña c¸c nhµ nghiªn cøu vµ c¸c th− viÖn. CÇn ph¶i lµm g×<br /> ®Ó v¨n hãa m«i tr−êng cã thÓ ®i ®−îc vµo cuéc sèng, tiÕp cËn ®−îc mäi ng−êi d©n ë<br /> c¸c tr×nh ®é kh¸c nhau, t¹o nªn sù thay ®æi ý thøc cña hä vÒ viÖc cÇn ph¶i sö dông<br /> hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng chÝnh lµ vÊn ®Ò x· héi hãa v¨n hãa m«i<br /> tr−êng. Thùc chÊt vÊn ®Ò nµy gåm hai qu¸ tr×nh, ®ã lµ gi¸o dôc thÕ hÖ trÎ vµ t¨ng<br /> c−êng yÕu tè tham gia cña c¸c céng ®ång vµo viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o<br /> vÖ m«i tr−êng.<br /> 3.2.1.Gi¸o dôc v¨n hãa m«i tr−êng cho thÕ hÖ trÎ<br /> Cho ®Õn nay, ngµnh gi¸o dôc ViÖt Nam ®· cã nhiÒu nç lùc ®¸ng kÓ trong viÖc<br /> truyÒn thô kiÕn thøc v¨n hãa m«i tr−êng cho c¸c cÊp häc, song kÕt qu¶ vÉn míi chØ<br /> ®¹t ®−îc ë møc khiªm tèn. Cã thÓ nãi r»ng ý thøc vµ nh÷ng hµnh vi øng xö phï hîp<br /> víi v¨n hãa m«i tr−êng cña häc sinh vÒ c¬ b¶n vÉn chØ ®−îc ®ãng khung trong m«i<br /> tr−êng häc ®−êng. Khi ra khái tr−êng häc, nhiÒu häc sinh l¹i cã nh÷ng hµnh vi thiÕu<br /> sù t«n träng m«i tr−êng. Ph¶i ch¨ng nh÷ng vÊn ®Ò bÊt cËp cña gi¸o dôc m«i tr−êng<br /> cho thÕ hÖ trÎ chÝnh lµ v× gi¸o tr×nh còng nh− ®éi ngò truyÒn gi¶ng ch−a phï hîp víi<br /> t©m lý vµ tr×nh ®é häc sinh nªn ch−a g©y ®−îc høng thó khi tiÕp thu chñ ®Ò nµy.<br /> Nh− t¹i phÇn tr−íc chóng t«i còng ®· tõng ®Æt c©u hái r»ng t¹i sao nh÷ng hµnh vi<br /> phï hîp víi v¨n hãa m«i tr−êng cu¶ ng−êi ViÖt Nam th× bÞ quy g¸n nh− mét sù lÖch<br /> chuÈn - mÆc dï ®ã lµ sù lÖch chuÈn theo chiÒu h−íng tèt. VËy th× ch¼ng lÏ chuÈn<br /> mùc phæ biÕn cña v¨n hãa ®¹i chóng lµ kh«ng cÇn t«n träng c¸c chuÈn mùc v¨n hãa<br /> m«i tr−êng hay sao? Vµ lçi nµy chÝnh lµ sù ch−a thµnh c«ng cña qu¸ tr×nh x· héi hãa<br /> v¨n hãa m«i tr−êng cña c¸c thiÕt chÕ x· héi c¬ b¶n nh− gi¸o dôc, gia ®×nh, v¨n<br /> hãa,v.v... Nãi c¸ch kh¸c lµ sù yÕu kÐm cña c«ng t¸c truyÒn th«ng m«i tr−êng, vËy<br /> thùc chÊt cña vÊn ®Ò truyÒn th«ng m«i tr−êng lµ g×?<br /> Theo ®Þnh nghÜa ®−îc nhiÒu ng−êi chia sÎ nhÊt hiÖn nay th× truyÒn th«ng m«i<br /> tr−êng lµ viÖc sö dông cã kÕ ho¹ch vµ cã chiÕn l−îc qua c¸c qu¸ tr×nh truyÒn th«ng vµ<br /> s¶n phÈm truyÒn th«ng nh»m hç trî cho viÖc ®Ò ra c¸c chÝnh s¸ch, viÖc tham gia cña<br /> c«ng chóng vµ viÖc thùc hiÖn c¸c dù ¸n h−íng tíi sù bÒn v÷ng cña m«i tr−êng.<br /> Kh¸c víi qu¸ tr×nh truyÒn thô tri thøc theo kiÓu mét chiÒu, truyÒn th«ng m«i<br /> tr−êng kh«ng nh»m qu¸ nhiÒu vµo viÖc phæ biÕn th«ng tin, mµ nh»m vµo viÖc chia sÎ<br /> nhËn thøc vÒ mét t−¬ng lai bÒn v÷ng vµ nh»m x©y dùng kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt c¸c vÊn<br /> ®Ò m«i tr−êng cho c¸c nhãm ng−êi trong x· héi.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 28 V¨n hãa m«i tr−êng ë ViÖt Nam ngµy nay: thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi<br /> <br /> KÕt qu¶ cña mét sè tranh luËn vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· kh¼ng ®Þnh truyÒn<br /> th«ng vµ gi¸o dôc sÏ lµ lùc ®Èy cho qu¸ tr×nh häc tËp vÒ m«i tr−êng vµ sÏ g©y ®−îc t¸c<br /> ®éng tèi thiÓu ë ba møc ®é sau:<br /> 1. NhËn thøc vÒ m«i tr−êng ®−îc x¸c ®Þnh bëi nh÷ng yÕu tè: bèi c¶nh v¨n hãa,<br /> quan niÖm sèng, c¸ch xem xÐt c¸c gi¸ trÞ - c¸c yÕu tè nµy ®Òu cã thÓ ®−îc häc qua gi¸o<br /> dôc vµ truyÒn th«ng.<br /> 2. Nh÷ng tiªu chÝ vµ c¸ch lùa chän ®Ó quyÕt ®Þnh hµnh vi phï hîp víi chuÈn<br /> mùc v¨n hãa m«i tr−êng lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng cuéc th¶o luËn trong c«ng chóng vµ<br /> th«ng qua c¸c c¸ch thøc truyÒn th«ng dÔ hiÓu vµ l«i cuèn.<br /> 3. Sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng - phï hîp víi chuÈn mùc v¨n hãa m«i tr−êng hiÖn<br /> ®¹i lµ viÖc ph¶i t¹o ra c¸ch øng xö mµ ph¶i dùa vµo ®a sè, tr¸nh t×nh tr¹ng ¸p ®Æt.<br /> Nh÷ng nh©n tè nµy sÏ gióp cho x· héi ph¸t triÓn nh÷ng kü n¨ng thÝch hîp ®Ó kh¾c<br /> phôc khñng ho¶ng sinh th¸i.<br /> Tãm l¹i, c«ng t¸c gi¸o dôc vµ truyÒn th«ng v¨n hãa m«i tr−êng cho thÕ hÖ trÎ<br /> cÇn hÕt søc chó ý tíi quyÒn ®−îc tham gia cña chÝnh ®èi t−îng ®−îc gi¸o dôc hoÆc<br /> truyÒn th«ng. Kinh nghiÖm cho thÊy, khi quyÒn ®−îc tham gia vµo c¸c qu¸ tr×nh ®µo<br /> t¹o hoÆc truyÒn th«ng, thÕ hÖ trÎ lµ mét lùc l−îng hïng m¹nh vµ n¨ng næ trong viÖc<br /> g×n gi÷ vµ b¶o vÖ m«i tr−êng.<br /> 3.2.2. T¨ng c−êng sù tham gia cña c¸c nhãm d©n c− ®èi víi viÖc x· héi hãa v¨n<br /> hãa m«i tr−êng<br /> V¨n hãa còng nh− v¨n hãa m«i tr−êng ®−îc ®óc rót tõ kinh nghiÖm ho¹t ®éng<br /> thùc tiÔn cña con ng−êi nªn nã chÝnh lµ s¶n phÈm cña cuéc sèng, phôc vô cuéc sèng<br /> con ng−êi trong nh÷ng céng ®ång hoÆc nh÷ng quèc gia cô thÓ. ChÝnh v× vËy, vÒ<br /> nguyªn t¾c sÏ khã cã sù thµnh c«ng nÕu nh− ¸p ®Æt mét khu«n mÉu v¨n hãa cña n¬i<br /> nµy vµo mét n¬i kh¸c. §ång thêi còng sÏ rÊt khã cã sù h−ëng øng vµ thùc hµnh c¸c<br /> khu«n mÉu v¨n hãa bÞ ¸p ®Æt nÕu nh− c¸c khu«n mÉu ®ã kh«ng phï hîp víi c¸c ®Æc<br /> ®iÓm kinh tÕ - chÝnh trÞ - v¨n hãa - x· héi cña céng ®ång.<br /> Trong mét nghiªn cøu míi ®©y cã tªn “Tæ chøc x· héi vµ vÊn ®Ò qu¶n lý tµi<br /> nguyªn thiªn nhiªn”, TrÇn §øc Viªn vµ A.Terry Rambo ®· nghiªn cøu tr−êng hîp t¹i<br /> mét b¶n vµ kÕt luËn r»ng: “d©n b¶n tù hä ch−a bao giê x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®−îc<br /> mét tæ chøc hay mét thÓ chÕ cho viÖc qu¶n lý tËp thÓ cã hiÖu qu¶ c¸c nguån tµi nguyªn<br /> mµ vÉn chñ yÕu dùa vµo c¸c h×nh th¸i tæ chøc x· héi bªn ngoµi. Nªn trong thùc tÕ t×nh<br /> tr¹ng c¹nh tranh gÇn nh− kh«ng cã kiÓm so¸t nguån tµi nguyªn Ýt ái cña hä cø tiÕp<br /> diÔn, vµ hËu qu¶ tÊt yÕu lµ sù suy thãai m«i tr−êng sÏ ngµy mét nghiªm träng h¬n”.3<br /> Qua vÝ dô nµy cã thÓ cho chóng ta thÊy tÇm quan träng cña sù tham gia cña<br /> ng−êi d©n vµo qu¸ tr×nh sö dông vµ qu¶n lý tµi nguyªn vµ x· héi hãa v¨n hãa m«i<br /> tr−êng. Gi¶ thuyÕt r»ng nÕu nh− ng−êi d©n cã ®−îc sù tham gia cao h¬n vµ cã thÓ tæ<br /> chøc ®−îc mét thÓ chÕ cho viÖc qu¶n lý vµ sö dông tµi nguyªn th× ch¾c ch¾n t×nh<br /> <br /> <br /> 3<br /> Nghiªn cøu Ph¸t triÓn bÒn v÷ng miÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam. Kû yÕu héi th¶o Quèc gia 8/1999<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  T« Duy Hîp & §Æng §×nh Long 29<br /> <br /> tr¹ng c¹nh tranh kh«ng cã sù kiÓm so¸t c¸c nguån tµi nguyªn còng sÏ gi¶m h¼n vµ<br /> theo ®ã viÖc n©ng cao nhËn thøc vÒ sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng<br /> sÏ ®−îc c¶i thiÖn ë c¸c tÇng líp d©n c−.<br /> Thùc chÊt cña qu¸ tr×nh t¨ng c−êng sù tham gia cña c¸c nhãm d©n c− trong<br /> viÖc x· héi hãa v¨n hãa m«i tr−êng còng nh»m tíi viÖc lµm thÕ nµo ®Ó thay ®æi ®−îc<br /> cung c¸ch øng xö ®èi víi m«i tr−êng cña mäi thµnh viªn trong x· héi. Cã thÓ ¸p dông<br /> ph−¬ng thøc thay ®æi c¸ch øng xö cña truyÒn th«ng m«i tr−êng gåm 5 b−íc sau:<br /> 1. Quan s¸t vµ quan t©m nh÷ng g× mµ ng−êi d©n thÝch vµ kh«ng thÝch khi nãi<br /> vÒ mét c¸ch øng xö nµo ®ã cÇn thay ®æi<br /> 2. Nghiªn cøu xem vÊn ®Ò g× ®èi víi hä lµ quan träng, th¶o luËn víi hä lµ c¸ch øng<br /> xö nµo mµ hä sÏ ¸p dông phï hîp víi ®êi sèng hµng ngµy cña hä nh− thÕ nµo. T×m hiÓu<br /> xem nÕu thay ®æi c¸ch øng xö hä sÏ ®−îc lîi g× vµ ai lµ ng−êi cã ¶nh h−ëng khiÕn hä sÏ<br /> thay ®æi hµnh vi.<br /> 3. So s¸nh h×nh thøc tham gia, trong ®ã chó ý tíi viÖc so s¸nh nh÷ng nhãm<br /> lµm nh÷ng ®iÒu mµ v¨n hãa m«i tr−êng míi kú väng víi nh÷ng nhãm kh«ng chÞu<br /> hµnh ®éng theo chuÈn mùc v¨n hãa m«i tr−êng míi.<br /> 4. Tæng kÕt nh÷ng hµnh vi th©n m«i tr−êng, nh÷ng sù kiÖn chñ yÕu ¶nh<br /> h−ëng tíi c¸ch øng xö cña hä nh− lîi Ých mµ hä quan t©m, nh÷ng th«ng tin mµ hä<br /> thÝch, nh÷ng ng−êi h−íng dÉn d− luËn mµ hä tin cËy.<br /> 5. §em l¹i lîi Ých mµ hä muèn trong khu«n khæ lµm sao phï hîp vµ gÇn gòi<br /> nhÊt víi chuÈn mùc v¨n hãa m«i tr−êng. L−u ý r»ng cÇn ph¶i ®em l¹i nh÷ng lîi Ých<br /> thùc tiÔn chø kh«ng chØ cã th«ng tin. CÇn gi¶i quyÕt nh÷ng khã kh¨n hä ®ang gÆp<br /> ph¶i chø kh«ng chØ cã gi¸o dôc hä. NghÜa lµ ph¶i ®ång bé, võa ®em l¹i c¸c dÞch vô ®ñ<br /> ®Ó hä thay ®æi hµnh vi, võa lµm c«ng t¸c x· héi hãa, truyÒn th«ng m«i tr−êng.<br /> Tãm l¹i, ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó v¨n hãa m«i tr−êng cã thÓ ®i vµo cuéc sèng hiÖn<br /> thùc vµ ph¸t huy hiÖu qu¶ thùc tÕ cña m×nh nhÊt thiÕt cÇn cã sù t¨ng c−êng tÝnh tham<br /> gia cña ng−êi d©n trong viÖc x· héi hãa m«i tr−êng b»ng c¶ c¸c h×nh thøc ®µo t¹o,<br /> truyÒn th«ng vµ c¸c ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng.<br /> 3.3. VÊn ®Ò thÓ chÕ hãa vµ hiÖu lùc hãa v¨n hãa m«i tr−êng<br /> VÊn ®Ò thÓ chÕ hãa vµ hiÖu lùc hãa v¨n hãa m«i tr−êng lµ mét bé phËn hîp<br /> thµnh kh«ng thÓ thiÕu ®Ó v¨n hãa m«i tr−êng cã thÓ ®i vµo thùc tiÔn, ph¸t huy t¸c<br /> dông. Thùc chÊt cña qu¸ tr×nh nµy chÝnh lµ vÊn ®Ò hiÖn thùc hãa c«ng t¸c qu¶n lý<br /> m«i tr−êng. Néi dung cña c«ng t¸c qu¶n lý m«i tr−êng ®−îc ®Þnh nghÜa "lµ mét lÜnh<br /> vùc qu¶n lý x· héi; cã t¸c ®éng tíi ho¹t ®éng cña con ng−êi dùa trªn sù tiÕp cËn hÖ<br /> thèng vµ c¸c kü n¨ng ®iÒu phèi th«ng tin, ®èi víi c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn con<br /> ng−êi; xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm ®Þnh l−îng, h−íng tíi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng vµ sö<br /> dông hîp lý tµi nguyªn. Qu¶n lý m«i tr−êng ®−îc thùc hiÖn b»ng tæng hîp c¸c biÖn<br /> ph¸p, chÝnh s¸ch, kinh tÕ, kü thuËt, c«ng nghÖ, x· héi, v¨n hãa, gi¸o dôc, v,v..."14<br /> <br /> 4<br /> Qu¶n lý m«i tr−êng cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. NguyÔn Ngäc Sinh, L−u §øc H¶i, Nxb §¹i häc Quèc gia Hµ Néi<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 30 V¨n hãa m«i tr−êng ë ViÖt Nam ngµy nay: thùc tr¹ng vµ xu h−íng biÕn ®æi<br /> <br /> Nh− chóng ta ®Òu biÕt, ®Ó mét khu«n mÉu v¨n hãa cã thÓ ph¸t huy ®−îc tÝnh<br /> hiÖu qu¶ trong ®êi sèng thùc tiÔn cÇn ph¶i cã mét qu¸ tr×nh l©u dµi, víi nh÷ng biÖn<br /> ph¸p ®ång bé. §iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó cã thÓ dÉn tíi sù thµnh c«ng lµ yÕu tè ®−îc thÓ<br /> chÕ hãa hay nãi c¸ch kh¸c lµ néi dung cña c¸c chuÈn mùc ph¶i h−íng tíi sù hîp lý vµ<br /> cµng phï hîp víi chuÈn mùc cña c¸c tÇng líp d©n c− bao nhiªu th× sÏ cµng thu ®−îc<br /> hiÖu qu¶ tÝch cùc bÊy nhiªu.<br /> Tõ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu tµi liÖu cã thÓ ®−a ra nh÷ng kÕt luËn ban ®Çu lµ:<br /> VÒ mÆt c¸c v¨n b¶n ®· ®−îc thÓ chÕ hãa cña n−íc ta hiÖn nay nÕu nh− kh«ng d¸m nãi<br /> lµ hoµn thiÖn th× vÒ c¬ b¶n còng ®· mang tÝnh hÖ thèng vµ ph¶n ¸nh ®−îc c¸c môc<br /> ®Ých phï hîp víi xu thÕ vµ gi¸ trÞ chung cña quèc gia còng nh− quèc tÕ. Nh÷ng néi<br /> dung nµy ®· ®−îc nªu rÊt râ rµng trong ChØ thÞ 36 CT/TW cña Bé ChÝnh trÞ, Ban ChÊp<br /> hµnh Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vÒ c«ng t¸c qu¶n lý vµ b¶o vÖ m«i tr−êng.<br /> Néi dung cña ChØ thÞ nµy theo chóng t«i lµ kh¸ ®Çy ®ñ vµ hÖ thèng. Tuy vËy nh÷ng kÕt<br /> qu¶ ®¹t ®−îc tõ viÖc triÓn khai vµ thùc thi th× cho ®Õn nay vÉn cßn hÕt søc khiªm tèn<br /> vµ h¹n chÕ. §iÒu ®ã chøng tá vÊn ®Ò n»m ë chç c«ng t¸c hiÖu lùc hãa kh«ng cao. VËy<br /> vÊn ®Ò ®Æt ra ë ®©y lµ cÇn ph¶i lµm g× ®Ó cã thÓ ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ cao nhÊt trong c«ng<br /> t¸c hiÖu lùc hãa v¨n hãa m«i tr−êng ?. Trong khu«n khæ nhá hÑp cña mét bµi viÕt, viÖc<br /> x©y dùng vµ ®Ò xuÊt m« h×nh cïng c¸c biÖn ph¸p cô thÓ sÏ lµ sù qu¸ søc vµ còng<br /> kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó thùc hiÖn. ChÝnh v× vËy chóng t«i xin nªu ®Þnh h−íng cã tÝnh<br /> chÊt ®Æt vÊn ®Ò cho viÖc hiÖu lùc hãa v¨n hãa m«i tr−êng. Theo chóng t«i cã Ýt nhÊt hai<br /> ph−¬ng c¸ch ®Ó ®¹t ®−îc ®iÒu nµy.<br /> Thø nhÊt: lµ b»ng c¸ch dïng th«ng tin vµ c¸c hµnh vi gi¸o dôc gióp ®èi t−îng<br /> thay ®æi nhËn thøc, tõ ®ã dÉn tíi viÖc hä sÏ tù ®iÒu chØnh hµnh vi cña hä theo h−íng<br /> c¸c gi¸ trÞ mµ x· héi mong muèn, song trë ng¹i lín nhÊt cña ph−¬ng thøc nµy lµ cÇn<br /> mét kho¶ng thêi gian rÊt dµi. B»ng c¸ch nµy còng ®· cã nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi<br /> thµnh c«ng. Ch¼ng h¹n nh− t¹i Niu Di L©n, ng−êi ta ®· tiÕn hµnh chiÕn l−îc nµy<br /> trong vßng h¬n 20 n¨m vµ cho ®Õn nay nh÷ng kÕt qu¶ mµ ®Êt n−íc nµy ®¹t ®−îc ®·<br /> rÊt ®¸ng kÓ. §¬n cö nh− hµnh vi ®æ r¸c, ng−êi d©n ë ®©y ®· cã ý thøc cao ®Õn møc tù<br /> ph©n lo¹i r¸c vµ bá vµo nh÷ng thïng kh¸c nhau ... Nh÷ng hµnh vi nh− vËy chÝnh lµ<br /> sù thÓ hiÖn cña v¨n hãa m«i tr−êng<br /> Thø hai: lµ ph−¬ng ph¸p dÔ bÞ coi lµ kh« cøng nh−ng theo chóng t«i nã cã thÓ<br /> ph¸t huy ®−îc hiÖu qu¶ nhanh h¬n ph−¬ng ph¸p thø nhÊt. §ã lµ viÖc ¸p dông c¸c<br /> biÖn ph¸p cøng r¾n vµ c¸c h×nh ph¹t nghiªm kh¾c ®Ó trõng ph¹t hµnh vi lµm tæn h¹i<br /> ®Õn m«i tr−êng. Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ lµ ph−¬ng ph¸p sÏ ph¸t huy ®−îc hiÖu qu¶<br /> nhanh nhÊt víi nh÷ng n−íc nh− n−íc ta trong thêi ®iÓm hiÖn t¹i, khi mµ ý thøc ®èi<br /> víi m«i tr−êng cña c¸c tÇng líp d©n c− vÉn cßn thÊp. Tuy vËy, ®Ó ¸p dông ®−îc<br /> ph−¬ng ph¸p nµy rÊt cÇn ®Õn sù tham gia cña céng ®ång vµo sù thèng nhÊt c¸c<br /> chuÈn mùc còng nh− c¸c ®iÒu bÞ ng¨n cÊm. MÆt kh¸c cÇn cã sù tuyªn truyÒn réng r·i<br /> c¸c ®iÒu luËt tr−íc khi ¸p dông vµ sù xóc tiÕn ®ång bé c¸c gi¶i ph¸p kh¸c...<br /> 4. Thay lêi kÕt luËn<br /> Tõ nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ban ®Çu cho thÊy cã nhiÒu vÊn ®Ò cßn cÇn tiÕp<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  T« Duy Hîp & §Æng §×nh Long 31<br /> <br /> tôc ph¶i bµn b¹c vµ nghiªn cøu s©u h¬n n÷a míi cã thÓ x©y dùng mét bé chuÈn mùc<br /> v¨n hãa m«i tr−êng mang tÝnh hiÖn ®¹i nh−ng trong ®ã kÕ thõa ®−îc c¸c nh©n tè tÝch<br /> cùc cña v¨n hãa truyÒn thèng còng nh− kh¶ n¨ng cã tÝnh thÝch øng cao ®èi víi c¸c<br /> tÇng líp d©n c−. Vµ trªn thùc tÕ, trong x· héi ngµy nay nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cña<br /> v¨n hãa truyÒn thèng vµ c¶ v¨n hãa hiÖn ®¹i ®Òu ®ang bÞ x©m h¹i mét c¸ch nghiªm<br /> träng. Thªm n÷a trµo l−u ch¹y theo lîi nhuËn kinh tÕ bÊt chÊp c¸c gi¸ trÞ kh¸c, trong<br /> ®ã cã gi¸ trÞ b¶o vÖ m«i tr−êng ®· khiÕn con ng−êi cã nhiÒu hµnh vi th« b¹o víi tù<br /> nhiªn h¬n. MÆt kh¸c, v¨n hãa m«i tr−êng ®ang r¬i vµo t×nh tr¹ng khã x¸c ®Þnh gi¸<br /> trÞ. Tøc lµ ng−êi ta cã thÓ biÕt r»ng m«i tr−êng cÇn ph¶i b¶o vÖ nh−ng trªn thùc tÕ<br /> ng−êi ta kh«ng biÕt cÇn b¶o vÖ c¸i g×, b¶o vÖ nh− thÕ nµo.<br /> NhËn thøc cña c¸c tÇng líp d©n c− ®èi víi viÖc sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ<br /> b¶o vÖ m«i tr−êng hiÖn nay nãi chung cßn thÊp, kh«ng nh÷ng "d©n trÝ" thÊp mµ<br /> "quan trÝ" còng vÉn cßn thÊp. V× vËy muèn thay ®æi hµnh vi cña hä ®èi víi m«i<br /> tr−êng th× viÖc ®Çu tiªn lµ cÇn tËp trung n©ng cao nhËn thøc cña d©n c− ®èi víi m«i<br /> tr−êng song hµnh víi viÖc ®Èy m¹nh c«ng t¸c hiÖu lùc hãa ®èi víi c¸c chuÈn mùc m«i<br /> tr−êng. §èi víi viÖc nµy kh«ng chØ mét ngµnh cã thÓ lµm ®−îc mµ cÇn huy ®éng c¸c<br /> ngµnh, c¸c cÊp cïng quan t©m, trong ®ã lÊy thiÕt chÕ gi¸o dôc vµ c¸c ph−¬ng tiÖn<br /> truyÒn th«ng ®¹i chóng lµm chñ ®¹o.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. Hoµng Xu©n Tý, Nghiªn cøu ph¸t triÓn bÒn v÷ng miÒn nói ViÖt Nam, Nxb N«ng nghiÖp 1999<br /> 2. LuËt B¶o vÖ m«i tr−êng, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia 1997<br /> 3. Nghiªn cøu Ph¸t triÓn bÒn v÷ng miÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam. Kû yÕu héi th¶o Quèc gia 8/1999<br /> 4. Qu¶n lý m«i tr−êng cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. NguyÔn Ngäc Sinh, L−u §øc H¶i, Nxb<br /> §¹i häc Quèc gia Hµ Néi<br /> 5. Tµi liÖu täa ®µm víi mét sè Së, Ban, Ngµnh ë Qu¶ng Ninh - Trong ®Ò ®Ò tµi KHCN 07-14 Tr.41<br /> 6. Tµi nguyªn vµ m«i tr−êng. TuyÓn tËp Héi nghÞ khoa häc. Nxb Khoa häc kü thuËt<br /> 7. Thùc tr¹ng c¸c vÊn ®Ò cÊp b¸ch cña m«i tr−êng ®« thÞ vµ khu c«ng nghiÖp ë n−íc ta.<br /> Ph¹m Ngäc §¨ng. C¸c b¸o c¸o khoa häc vÒ m«i tr−êng toµn quèc 1998.tr 57<br /> 8. TrÇn Ngäc Thªm. T×m vÒ b¶n s¾c v¨n hãa ViÖt Nam. Nxb V¨n hãa, Hµ Néi-1996<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />