Văn hóa, mục tiêu và động lực của sự phát triển xã hội - Nguyễn Văn Huyên

X· héi häc sè 3 (91), 2005 3<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> V¨n hãa - môc tiªu vµ ®éng lùc<br /> cña sù ph¸t triÓn x· héi<br /> <br /> NguyÔn V¨n Huyªn<br /> <br /> V¨n hãa lµ ph¹m trï hÕt søc réng lín vµ phøc t¹p, nã ®−îc nh×n tõ nhiÒu khÝa<br /> c¹nh kh¸c nhau víi c¸c c¸ch hiÓu kh¸c nhau tuú vµo môc tiªu t×m hiÓu cña mçi<br /> ng−êi. ChÝnh ®iÒu ®ã dÉn tíi viÖc quan niÖm vÒ v¨n hãa nhiÒu khi thiÕu sù thèng<br /> nhÊt, vµ ®iÒu quan träng h¬n lµ thiÕu khhoa häc, kh«ng nh×n thÊy ®óng b¶n chÊt cña<br /> v¨n hãa, kh«ng thÊy hÕt ®−îc vai trß ®Æc biÖt quan träng cña v¨n hãa trong ®êi sèng<br /> x· héi.<br /> Cho ®Õn nay, dï ®· cã tíi hµng tr¨m ®Þnh nghÜa, chung qui l¹i, nhËn thøc vÒ<br /> v¨n hãa diÔn ra d−íi mét sè khÝa c¹nh sau:<br /> - V¨n hãa lµ thÕ giíi tinh thÇn, hay lµ ®êi sèng tinh thÇn cña con ng−êi.<br /> - V¨n hãa lµ toµn bé c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn do loµi ng−êi s¸ng t¹o ra.<br /> - V¨n hãa lµ c¸c hÖ thèng biÓu tr−ng cña c¸c céng ®ång ng−êi, c¸c d©n téc, c¸c<br /> quèc gia.<br /> - V¨n hãa lµ c¸c c¸ch øng xö gi÷a con ng−êi víi con ng−êi, gi÷a con ng−êi víi<br /> thiªn nhiªn.<br /> - V¨n hãa lµ tæng c¸c gi¸ trÞ vµ ph−¬ng thøc sèng cña mét céng ®ång ng−êi,<br /> cña mét d©n téc, nãi chung lµ cña loµi ng−êi.<br /> - V¨n hãa lµ søc m¹nh b¶n chÊt ng−êi.<br /> - V¨n hãa lµ thiªn nhiªn thø hai.<br /> - V.v…<br /> Cã thÓ nªu thªm nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c n÷a tõ trong hµng tr¨m ®Þnh nghÜa<br /> kh¸c nhau vÒ v¨n hãa. Tuy nhiªn, mét ®iÒu dÔ nhËn thÊy lµ, c¸c c¸ch tiÕp cËn kh¸c<br /> nhau ®ã vÒ v¨n hãa theo l«gÝc nªu trªn ®Òu quan niÖm vÒ mét thÕ giíi ®éc lËp, bªn<br /> ngoµi, ®øng ®èi diÖn víi chÝnh con ng−êi: thÕ giíi s¶n phÈm do con ng−êi (loµi<br /> ng−êi) s¸ng t¹o ra, mÆc dï trong ®ã ®· ph¶n ¸nh sinh ®éng ho¹t ®éng vµ nh÷ng<br /> thuéc tÝnh v« cïng phong phó cña ®êi sèng con ng−êi nh− sinh ho¹t, øng xö,<br /> ph−¬ng thøc sèng, v.v…<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 4 V¨n hãa - môc tiªu vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn x· héi<br /> <br /> Víi c¸c c¸ch tiÕp cËn nªu trªn, v¨n hãa chØ ®−îc hiÓu lµ mét vµi mÆt cña ®êi<br /> sèng x· héi. §ã cã thÓ lµ sù hãa th©n cña con ng−êi, lµ nh÷ng gi¸ trÞ tinh tuý nhÊt do<br /> loµi ng−êi s¸ng t¹o ra vµ chóng trë thµnh c¸c tiªu chÝ gi¸ trÞ Ch©n - ThiÖn - MÜ mµ<br /> ®Õn l−ît m×nh, chóng trë thµnh môc tiªu lÝ t−ëng ®Ó loµi ng−êi kh«ng ngõng phÊn<br /> ®Êu v−¬n tíi. TiÕp cËn theo c¸c c¸ch nµy, chóng ta ®· thÊy ®−îc v¨n hãa lµ môc tiªu<br /> cña x· héi, cña con ng−êi.<br /> Nh−ng v¨n hãa kh«ng chØ lµ môc tiªu phÊn ®Êu cña x· héi vµ mçi con ng−êi,<br /> nã cã vai trß ®Æc biÖt vµ quan träng nh− lµ néi lùc vµ ®éng lùc ph¸t triÓn cña x· héi.<br /> Víi t− c¸ch lµ môc tiªu, th× v¨n hãa theo c¸ch tiÕp cËn trªn ®· lµ mét ®éng lùc m¹nh<br /> mÏ, t¹o nªn sù ph¸t triÓn x· héi. Nh−ng ®ã lµ ®éng lùc bªn ngoµi - do sù cuèn hót<br /> cña môc tiªu v¨n hãa mµ con ng−êi, loµi ng−êi phÊn ®Êu v−¬n tíi.<br /> TriÕt häc duy vËt biÖn chøng coi ®éng lùc lµ c¸i n»m bªn trong b¶n th©n sù<br /> vËt. §éng lùc c¨n b¶n nhÊt cña v¨n hãa ph¶i lµ nh÷ng c¸i n»m bªn trong c¸c yÕu tè<br /> cña v¨n hãa: nã n»m ë tËn ®¸y s©u trong c¸c gi¸ trÞ x· héi, trong b¶n th©n con ng−êi<br /> vµ c¸c ph−¬ng thøc ho¹t ®éng x· héi, ®ã lµ nh÷ng h¹t nh©n lÝ trÝ, t×nh c¶m, ý chÝ,<br /> b¶n lÜnh c« ®óc thµnh tµi n¨ng, n¨ng lùc tiÒm tµng, t¹o nªn ®éng lùc bªn trong nh−<br /> nh÷ng néi lùc cña søc sèng x· héi, ®−îc ch−ng cÊt thµnh søc sèng cña nÒn v¨n hãa,<br /> thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn.<br /> Cho nªn, ®Þnh nghÜa v¨n hãa sau ®©y kh¶ dÜ ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ c¸c néi hµm<br /> v¨n hãa víi t− c¸ch võa lµ môc tiªu võa lµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn: v¨n hãa lµ<br /> ph¹m trï Ng−êi, nã chØ toµn bé ®êi sèng con ng−êi trong quan hÖ gi÷a chÝnh m×nh vµ<br /> víi thÕ giíi bªn ngoµi, ë ®ã kÕt tinh toµn bé c¸c gi¸ trÞ, ph−¬ng thøc sèng, n¨ng lùc<br /> ho¹t ®éng vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña con ng−êi.<br /> CÊu tróc v¨n hãa theo nhËn thøc nh− trªn, v× thÕ, nh− lµ mét l¨ng kÝnh bao<br /> trïm ba mÆt (toµn bé) ®êi sèng con ng−êi :<br /> Thø nhÊt: Toµn bé c¸c gi¸ trÞ (thÕ giíi s¶n phÈm) do loµi ng−êi s¸ng t¹o ra,<br /> bao gåm: a. S¶n phÈm vËt chÊt - v¨n hãa vËt thÓ: c«ng cô lao ®éng, tiÖn nghi sèng,<br /> c¶nh quan lÞch sö, c«ng tr×nh kiÕn tróc,v.v.. b. S¶n phÈm tinh thÇn - phi vËt thÓ: hÖ<br /> thèng kÝ hiÖu, biÓu tr−ng nh− ng«n ng÷, ch÷ viÕt, t«n gi¸o, lÔ nghi, phong tôc tËp<br /> qu¸n, lèi sèng, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc, c¸c chuÈn mùc thÈm mÜ,v.v..<br /> Thø hai: Tr×nh ®é ho¹t ®éng cña con ng−êi: Ph−¬ng thøc vµ tr×nh ®é ho¹t<br /> ®éng, kh¶ n¨ng tæ chøc vµ ®iÒu hµnh x· héi, c¶i t¹o thiªn nhiªn, s¸ng t¹o khoa häc,<br /> nghÖ thuËt, v.v… Chung qui, ®ã lµ kh¶ n¨ng néi t©m hãa - n¨ng lùc chiÕm h÷u thÕ<br /> giíi, trang bÞ tri thøc, kÜ n¨ng ho¹t ®éng; vµ kh¶ n¨ng ngo¹i t©m hãa - n¨ng lùc ph©n<br /> th©n chñ thÓ trong ho¹t ®éng sèng, hãa th©n vµo s¶n phÈm do m×nh t¹o ra trong qu¸<br /> tr×nh s¸ng t¹o c¸c gi¸ trÞ ch©n - thiÖn - mÜ. Tr×nh ®é ho¹t ®éng cña con ng−êi lµ khÝa<br /> c¹nh thÓ hiÖn søc m¹nh b¶n chÊt Ng−êi víi t− c¸ch lµ chñ thÓ lÞch sö.<br /> Thø ba: Tr×nh ®é ph¸t triÓn chÝnh b¶n th©n con ng−êi, bao gåm: a. Sù tù n©ng<br /> cao vµ hoµn thiÖn c¸c phÈm chÊt Ng−êi - thÓ, ®øc, trÝ, mÜ trong con ng−êi víi t− c¸ch<br /> lµ chñ thÓ ph¸t triÓn toµn diÖn - hµi hßa; b. Sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña mçi c¸ nh©n<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n Huyªn 5<br /> <br /> - c¸c thang bËc tiÕn triÓn vÒ phÈm chÊt vµ tr×nh ®é lµm ng−êi trong thÕ giíi (tù nhiªn<br /> vµ x· héi) víi t− c¸ch lµ chñ thÓ v¨n hãa.<br /> Víi b¶n chÊt vµ cÊu tróc nh− vËy, v¨n hãa thùc sù ®¶m nhiÖm c¸c chøc n¨ng:<br /> - NhËn thøc, ®¸nh gi¸, s¸ng t¹o ra c¸c gi¸ trÞ.<br /> - C¶i t¹o, x©y dùng x· héi míi theo lÝ t−ëng ch©n chÝnh cña con ng−êi.<br /> - Tháa m·n c¸c nhu cÇu ch©n - thiÖn - mÜ.<br /> - Kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña nÒn v¨n hãa; ®iÒu chØnh môc tiªu vµ ho¹t ®éng, lµm<br /> tiªu chÝ cho sù lùa chän h−íng ph¸t triÓn.<br /> - Gi÷ g×n v¨n hãa vµ l−u truyÒn b¶n s¾c v¨n hãa thùc sù lµ môc tiªu vµ ®éng<br /> lùc cña sù ph¸t triÓn.<br /> V¨n hãa víi t− c¸ch lµ môc tiªu cña sù ph¸t triÓn x· héi<br /> Theo b¶n chÊt, cÊu tróc vµ chøc n¨ng cña v¨n hãa th× lÞch sö x· héi loµi ng−êi<br /> lµ lÞch sö cña v¨n hãa - ®ã lµ qu¸ tr×nh chiÕm h÷u nh÷ng gi¸ trÞ, t¹o dùng c¸c m«<br /> h×nh x· héi lÝ t−ëng theo môc tiªu tháa m·n ngµy cµng cao c¸c nhu cÇu chÝnh ®¸ng<br /> cña con ng−êi. Cã nhµ v¨n hãa häc (Biblle) ®· viÕt rÊt ®óng thùc chÊt cña v¨n hãa<br /> r»ng, l«gÝc cña ®êi sèng x· héi chÝnh lµ l«gÝc cña v¨n hãa. Nhµ v¨n hãa häc Taylor<br /> còng chøng minh r»ng, lÞch sö cña loµi ng−êi lµ lÞch sö tù gi¶i phãng m×nh khái sù<br /> rµng buéc cña thiªn nhiªn b»ng v¨n hãa vµ kh¼ng ®Þnh søc m¹nh cña m×nh trong<br /> v¨n hãa. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ sù ph¸t triÓn mét x· héi theo ®óng lÝ t−ëng nh©n v¨n lµ<br /> ph¸t triÓn theo ®óng b¶n chÊt cña v¨n hãa.<br /> Trong suèt tiÕn tr×nh chinh phôc thiªn nhiªn, x©y dùng cuéc sèng, con ng−êi<br /> ®· chiÕm lÜnh nh÷ng ®Ønh cao trÝ tuÖ, lµm nªn mét thÕ giíi tinh thÇn phong phó.<br /> Qu¸ tr×nh gi¶i phãng nh÷ng nhu cÇu t©m linh, kh¸t väng v−¬n tíi sù hiÓu biÕt ®·<br /> h×nh thµnh c¸c niÒm tin t«n gi¸o, c¸c hÖ t− t−ëng, c¸c nÒn khoa häc, thÕ giíi nghÖ<br /> thuËt, v.v… §ã lµ hµnh tr×nh v¨n hãa ®i tõ Cæ ®¹i ®Õn Phôc h−ng, cËn ®¹i, ®−a con<br /> ng−êi tíi v¨n minh vµ hiÖn ®¹i. C¸c phong tôc, tËp qu¸n, lÔ nghi,… ra ®êi chÝnh lµ sù<br /> biÓu tr−ng hãa kh«ng chØ nh÷ng suy t−, ý nghÜ, −íc m¬, kh¸t väng thµnh lèi sèng, mµ<br /> quan träng h¬n n÷a lµ c¸c yªu cÇu vÒ quan hÖ x· héi, kinh tÕ, ph¸p lÝ, h×nh thµnh<br /> ph−¬ng thøc sèng vµ nÒn v¨n hãa céng ®ång.<br /> S¸ng t¹o lµ néi dung ®Æc tr−ng cña v¨n hãa. Trong lao ®éng, c¸c s¶n phÈm ra<br /> ®êi vµ cïng víi chóng, nh÷ng phÈm chÊt Ng−êi còng ®−îc x¸c lËp. Kinh nghiÖm s¸ng<br /> t¹o qui tô nªn c¸c gi¸ trÞ, th¨ng hoa thµnh c¸c hÖ thèng chuÈn mùc x· héi bÒn v÷ng.<br /> §ã chÝnh lµ qu¸ tr×nh, hµnh tr×nh loµi ng−êi kh«ng ngõng v−¬n tíi c¸i ®óng, c¸i tèt,<br /> c¸i ®Ñp.<br /> C¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng sèng mu«n mµu mu«n vÎ x©y dùng nªn c¸c hÖ<br /> thèng chuÈn mùc ph¸p luËt, ®¹o ®øc, thÈm mÜ nh− nh÷ng m« h×nh lÝ t−ëng x· héi<br /> cao quÝ. C¸c hÖ thèng chuÈn mùc nµy ®an kÕt, thÈm thÊu trong ®êi sèng con<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 6 V¨n hãa - môc tiªu vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn x· héi<br /> <br /> ng−êi, h×nh thµnh nÕp t− duy, nÕp sèng, chóng h−íng con ng−êi ®Õn ®Þnh chuÈn<br /> ®óng - sai, thiÖn - ¸c, xÊu - ®Ñp. Ch©n lÝ, chÝnh nghÜa, ®¹o ®øc, thÈm mÜ lµ nh÷ng<br /> lÜnh vùc gi¸ trÞ −u tréi trong v¨n hãa, chóng mang c¸c hÖ gi¸ trÞ cïng chiÒu víi<br /> v¨n hãa, cho nªn chóng lµ nÒn t¶ng cho v¨n hãa t−¬ng lai vµ h−íng tíi mét nÒn<br /> v¨n hãa t−¬ng lai.<br /> NÕu v¨n hãa lµ tr×nh ®é Ng−êi, th× tr×nh ®é ng−êi biÓu hiÖn tËp trung trong<br /> lèi sèng. Lèi sèng thÓ hiÖn trªn c¸c mÆt lao ®éng, sinh ho¹t, giao tiÕp, gia ®×nh, céng<br /> ®ång, ®Æc biÖt lµ trong nh©n c¸ch. C¸c gi¸ trÞ, c¸c ®éng c¬, môc ®Ých, ý chÝ ho¹t ®éng<br /> ®Òu lµ c¬ cÊu bªn trong cña lèi sèng. Do vËy, ®Õn l−ît m×nh, lèi sèng h−íng con ng−êi<br /> hµnh ®éng theo tiªu chÝ v¨n hãa. Sù t×m kiÕm v¨n hãa lu«n ®−îc thÓ hiÖn ë môc tiªu<br /> nh©n ®¹o, c«ng b»ng, tù do, b¸c ¸i. PhÊn ®Êu theo vµ cho c¸c gi¸ trÞ ®ã, t¹o ra c¸c gi¸<br /> trÞ ®ã lµ thiªn chøc cña con ng−êi v¨n hãa. ChÝnh v× vËy mµ trong lÞch sö loµi ng−êi<br /> ®· xuÊt hiÖn nh÷ng mÉu h×nh nh©n c¸ch cao ®Ñp, nh÷ng hÖ gi¸ trÞ nh©n v¨n vµ<br /> nh÷ng con ng−êi khæng lå vÒ tµi n¨ng vµ nh©n c¸ch.<br /> Môc tiªu phæ qu¸t cña v¨n hãa lµ tiÕn tíi mét x· héi v¨n hãa cao. §iÒu nµy ®·<br /> ®−îc Hå ChÝ Minh nhËn thÊy tõ ngµy ®Çu sù nghiÖp x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ<br /> nªu nhiÖm vô cho c¸n bé vµ toµn d©n ta thùc hiÖn. Hµnh tr×nh t×m kiÕm v¨n hãa vµ<br /> thÓ hiÖn gi¸ trÞ v¨n hãa ®¹t ®Ønh cao lµ ®i tíi mét x· héi tháa m·n tèt nhÊt c¸c nhu<br /> cÇu v¨n hãa cña con ng−êi. Trong x· héi ®ã, môc tiªu kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi mét<br /> mÆt ph¶i gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc tr−íc m¾t lµ n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt,<br /> ph¸t triÓn kinh tÕ, n©ng cao kÜ thuËt, t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc tiÕn tíi mét x· héi v¨n<br /> minh; mÆt kh¸c, môc tiªu lµm giµu kh«ng chØ ®¬n thuÇn v× mét cuéc sèng tiÖn nghi,<br /> mµ ph¶i n©ng cao ®êi sèng tinh thÇn, b¶o ®¶m c¸c tiªu chuÈn ®¹o ®øc, thÈm mÜ, lèi<br /> sèng v¨n hãa. Cã nghÜa lµ sù ph¸t triÓn kinh tÕ, t¹o c¸c tiÖn nghi ®Ó cuèi cïng lµ<br /> n©ng cao chÊt l−îng sèng, tho¶ m·n ngµy cµng cao c¸c nhu cÇu v¨n hãa.<br /> T¹o ra mét x· héi ®Çy ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn ®Ó con ng−êi ®−îc tù do ph¸t triÓn søc<br /> m¹nh b¶n chÊt Ng−êi vµ ph¸t huy søc m¹nh ®ã v× sù ph¸t triÓn cña chÝnh con ng−êi<br /> lµ môc tiªu cao c¶ nhÊt cña mét x· héi, cña loµi ng−êi tiÕn bé. Ph¸t triÓn kinh tÕ b¶o<br /> ®¶m ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa - céng s¶n chñ nghÜa cã nghÜa lµ ph¸t triÓn kinh tÕ,<br /> khoa häc - c«ng nghÖ, ®êi sèng vËt chÊt hµi hßa víi ®êi sèng tinh thÇn; mét x· héi mµ<br /> con ng−êi ®−îc gi¶i phãng toµn diÖn vµ triÖt ®Ó ë tÊt c¶ c¸c mÆt, tõ kinh tÕ, x· héi,<br /> chÝnh trÞ ®Õn n¨ng lùc vµ tiÒm n¨ng s¸ng t¹o, ®−îc lµm chñ vµ cã ®ñ n¨ng lùc lµm<br /> chñ x· héi, lµm chñ tù nhiªn, lµm chñ b¶n th©n, ph¸t triÓn toµn diÖn - hµi hßa. §ã<br /> thùc sù lµ −íc m¬ vÒ mét x· héi v¨n hãa cao - v¨n hãa lµ môc tiªu phÊn ®Êu cña con<br /> ng−êi, cña x· héi.<br /> V¨n hãa víi t− c¸ch lµ ®éng lùc ph¸t triÓn x· héi<br /> Mét khi v¨n hãa ®· lµ môc tiªu v−¬n tíi cña x· héi, th× b¶n th©n v¨n hãa ®·<br /> trë thµnh ®éng lùc m¹nh mÏ, th«i thóc con ng−êi hµnh ®éng, thóc ®Èy x· héi kh«ng<br /> ngõng tiÕn lªn. Bëi v× v¨n hãa lóc nµy trë thµnh ®èi t−îng chiÕm lÜnh cña con ng−êi<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n Huyªn 7<br /> <br /> víi t− c¸ch lµ chñ thÓ lµm nªn lÞch sö. Nhu cÇu vµ kh¸t väng chiÕm lÜnh nh÷ng ®Ønh<br /> cao v¨n hãa lµ néi lùc to lín cã tÝnh phæ biÕn nhÊt cña loµi ng−êi.<br /> Nãi v¨n hãa lµ ®éng lùc thóc ®Èy x· héi ph¸t triÓn cã nghÜa lµ v¨n hãa mang<br /> trong m×nh nh÷ng søc m¹nh vµ nh÷ng tiÒm n¨ng néi lùc thóc ®Èy x· héi tiÕn lªn.<br /> Còng nh− khi ta nãi con ng−êi, hay lµ lîi Ých, nhu cÇu x· héi…lµ ®éng lùc ph¸t triÓn<br /> x· héi, lµ chóng ta nãi tíi nh÷ng tr×nh ®é lao ®éng, trÝ tuÖ, tµi n¨ng s¸ng t¹o x©y<br /> dùng x· héi cña con ng−êi, lµ nãi tíi søc m¹nh cña nhu cÇu vµ lîi Ých l«i cuèn, kÝch<br /> thÝch ho¹t ®éng tho¶ m·n c¸c nhu cÇu vµ lîi Ých, lµm giµu cho c¸ nh©n vµ cho ®Êt<br /> n−íc. Hªghen tõng chøng minh r»ng, lîi Ých lµ ®éng lùc thóc ®Èy c¸c quèc gia ph¸t<br /> triÓn. Hå ChÝ Minh thÊy râ, chñ nghÜa yªu n−íc lµ ®éng lùc c¸ch m¹ng cña d©n téc<br /> ViÖt Nam.<br /> LÞch sö ph¸t triÓn x· héi chÝnh lµ lÞch sö ho¹t ®éng cña con ng−êi theo ®uæi c¸c<br /> môc ®Ých cña chÝnh m×nh (C¸c M¸c). Môc ®Ých cao nhÊt cña loµi ng−êi lµ x©y dùng mét<br /> x· héi v¨n hãa cao (Hå ChÝ Minh). V¨n hãa lµ søc m¹nh b¶n chÊt Ng−êi. V¨n hãa võa<br /> lµ nh÷ng gi¸ trÞ trõu t−îng nh− tinh hoa x· héi, tinh hoa d©n téc, thêi ®¹i, ®ång thêi<br /> nã còng tån t¹i cô thÓ trong mçi con ng−êi, trong tËp thÓ, trong céng ®ång lµ mét chñ<br /> thÓ mang søc m¹nh vµ tiÒm n¨ng v¨n hãa. Cïng víi hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ phong phó,<br /> ®a h×nh ®a d¹ng cña v¨n hãa, b»ng tr×nh ®é vµ kÜ n¨ng lao ®éng s¸ng t¹o cña chÝnh<br /> m×nh, c¸c chñ thÓ mang tiÒm n¨ng v¨n hãa ®· vµ sÏ t¹o ra c¸c gi¸ trÞ míi, lµm nªn sù<br /> giµu cã míi cho x· héi, thóc ®Èy x· héi kh«ng ngõng ®i lªn. Ho¹t ®éng cña c¸c chñ thÓ<br /> v¨n hãa cµng cã tr×nh ®é trÝ tuÖ cao, nh©n c¸ch lín, tøc lµ chñ thÓ ho¹t ®éng víi t−<br /> c¸ch lµ nh÷ng chñ thÓ v¨n hãa cao th× ho¹t ®éng cña chñ thÓ ®ã cµng ®em l¹i gi¸ trÞ<br /> lín, vµ v× thÕ, ho¹t ®éng ®ã cµng t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi sù ph¸t triÓn x· héi.<br /> Chñ nghÜa M¸c-Lªnin ®· chøng minh: x· héi loµi ng−êi vËn ®éng vµ ph¸t<br /> triÓn theo qui luËt chuyÓn hãa ph−¬ng thøc s¶n xuÊt tõ thÊp ®Õn cao, trong ®ã lùc<br /> l−îng s¶n xuÊt lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh. Lùc l−îng s¶n xuÊt kh«ng ph¶i lµ g× kh¸c mµ<br /> chÝnh lµ kÕt tinh toµn bé tinh hoa vµ tr×nh ®é v¨n hãa cña loµi ng−êi. §ã chÝnh lµ trÝ<br /> tuÖ vµ tµi n¨ng, lµ kinh nghiÖm vµ kÜ n¨ng ho¹t ®éng sèng, lµ ý chÝ vµ b¶n lÜnh cña<br /> con ng−êi. Chóng ®−îc ®óc kÕt thµnh lÝ luËn ®Êu tranh c¸ch m¹ng, x©y dùng x· héi<br /> tèt ®Ñp theo môc tiªu cña giai cÊp, d©n téc nãi riªng, cña loµi ng−êi nãi chung; chóng<br /> ®−îc tæng kÕt thµnh c¸c hÖ thèng khoa häc, biÕn thµnh nh÷ng thµnh qu¶ kÜ thuËt,<br /> c¸c nÒn mãng c«ng nghÖ ®Ó tiÕp tôc chuyÓn thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp, t¹o ra<br /> lùc l−îng s¶n xuÊt míi ®Ó c¶i t¹o x· héi, x©y dùng c¸c quan hÖ s¶n xuÊt vµ quan hÖ<br /> x· héi míi, ®−a x· héi kh«ng ngõng tiÕn lªn.<br /> B¶n th©n v¨n hãa vËt chÊt vµ v¨n hãa tinh thÇn cña céng ®ång, d©n téc ®−îc<br /> th¨ng hoa thµnh c¸c hÖ gi¸ trÞ truyÒn thèng, thµnh chñ nghÜa yªu n−íc, thµnh tinh<br /> thÇn nh©n v¨n, thµnh ý chÝ vµ niÒm tin t¹o nªn søc sèng bÊt diÖt cña d©n téc vµ trë<br /> thµnh søc m¹nh ph¸t triÓn bªn trong bÒn v÷ng cña d©n téc, cña ®Êt n−íc. C¸c gi¸ trÞ<br /> v¨n hãa còng ®−îc th¨ng hoa thµnh thÕ giíi nghÖ thuËt, n¬i chøa ®ùng t©m t−, t×nh<br /> c¶m, lÝ t−ëng, kh¸t väng vµ ý chÝ, tµi n¨ng cña loµi ng−êi, v¹ch h−íng cho con ng−êi<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 8 V¨n hãa - môc tiªu vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn x· héi<br /> <br /> phÊn ®Êu v−¬n tíi x· héi cao ®Ñp. Toµn bé nh÷ng c¸i ®ã chÝnh lµ søc m¹nh v¨n hãa<br /> biÕn thµnh c«ng cô, vò khÝ chiÕm lÜnh thiªn nhiªn, c¶i t¹o x· héi, s¸ng t¹o ra thÕ giíi<br /> míi; nã kh«ng chØ lµm nªn x· héi hiÖn ®¹i, mµ cßn s¸ng t¹o ra mét thÕ giíi cña t−¬ng<br /> lai, thÕ giíi mµ loµi ng−êi cÇn ph¶i cã.<br /> Nh− ®· chøng minh, v¨n hãa kh«ng chØ lµ thÕ giíi gi¸ trÞ, nã cßn lµ n¨ng lùc<br /> vµ søc m¹nh cña b¶n chÊt Ng−êi, vµ tr×nh ®é ph¸t triÓn cña chÝnh con ng−êi. Do vËy,<br /> søc m¹nh v¨n hãa kh«ng chØ n»m trong th−îng tÇng kiÕn tróc. Nã còng hãa th©n vµo<br /> trong c¬ së h¹ tÇng, trong lùc l−îng s¶n xuÊt, quan hÖ s¶n xuÊt, trong quan hÖ x·<br /> héi. Cã thÓ nãi v¨n hãa hiÖn th©n trong mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng sèng cña con ng−êi,<br /> cña x· héi loµi ng−êi, v¨n hãa lµ huyÕt m¹ch xuyªn suèt c¬ thÓ x· héi, lµ hÖ thÇn<br /> kinh ®iÒu tiÕt suy nghÜ, hµnh ®éng x· héi.<br /> V¨n hãa chung cña mét d©n téc hãa th©n thµnh v¨n hãa lao ®éng, n©ng cao<br /> hiÖu qu¶ lao ®éng, t¹o ra nh÷ng s¶n phÈm lao ®éng cã chÊt l−îng tèt víi hµm l−îng<br /> trÝ tuÖ cao, thËm chÝ cã t©m hån vµ t×nh c¶m s©u s¾c, ®Ëm ®µ.<br /> V¨n hãa chÝnh trÞ quyÕt ®Þnh viÖc lùa chän lÝ t−ëng chÝnh trÞ ®óng ®¾n, môc<br /> tiªu phï hîp víi d©n téc, thêi ®¹i, víi lÝ t−ëng nh©n v¨n; vµ ®iÒu quan träng h¬n, nã<br /> lµ hiÖn th©n cña khoa häc - nghÖ thuËt chÝnh trÞ, lµ søc m¹nh cña nÒn chÝnh trÞ, ®em<br /> l¹i hiÖu qu¶ cao cho ho¹t ®éng chÝnh trÞ.<br /> V¨n hãa ph¸p luËt qui ®Þnh mét nÒn ph¸p chÕ khoa häc vµ tiÕn bé, gi÷ g×n kØ<br /> c−¬ng phÐp n−íc vµ ®iÒu quan träng lµ nã t¹o ®iÒu kiÖn cho mäi c«ng d©n tù do sinh<br /> sèng, ph¸t huy d©n chñ, thùc hiÖn m−u sinh vµ gãp phÇn x©y dùng cuéc sèng chung<br /> tèt ®Ñp.<br /> V¨n hãa kinh doanh, ®Æc biÖt lµ kinh doanh trong c¬ chÕ thÞ tr−êng t¹o ®iÒu<br /> kiÖn cho ho¹t ®éng kinh tÕ theo h−íng nh©n ®¹o, nh©n v¨n, tiÕn tíi ph¸t triÓn nÒn<br /> kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, b¶o ®¶m c«ng b»ng x· héi, mét x·<br /> héi tiÕn bé.<br /> V¨n hãa ®¹o ®øc ®iÒu chØnh vµ h−íng mäi hµnh vi ho¹t ®éng xèng cña c«ng<br /> d©n v−¬n tíi chÊt ng−êi cao c¶, h−íng mäi thµnh viªn vµ tÇng líp x· héi tíi tù gi¸c<br /> thùc hiÖn hµnh vi cña m×nh theo chuÈn mùc vµ lÝ t−ëng ®¹o ®øc tiÕn bé.<br /> V¨n hãa thÈm mÜ qui ®Þnh c¸c chuÈn mùc c¸i ®Ñp do t− duy, cho c¶m xóc vµ<br /> hµnh ®éng con ng−êi; nã ph¸t huy phÈm chÊt vµ tµi n¨ng s¸ng t¹o vèn cã cña nã vµo<br /> trong mäi ho¹t ®éng c¶i t¹o vµ x©y dùng x· héi míi, con ng−êi míi; lµm theo lÝ t−ëng<br /> thÈm mÜ, s¸ng t¹o thÕ giíi tinh thÇn phong phó.<br /> V¨n hãa hiÖn th©n trong tr×nh ®é vµ ph−¬ng thøc tæ chøc, l·nh ®¹o vµ qu¶n lÝ<br /> kinh tÕ - x· héi sÏ lµ søc m¹nh to lín trong viÖc t¹o ra søc m¹nh x· héi lÇn thø hai;<br /> bëi v× tæ chøc, l·nh ®¹o, qu¶n lÝ lµ c¸c khoa häc cã thÓ nh©n lªn nhiÒu lÇn søc m¹nh<br /> vµ hiÖu qu¶ c«ng viÖc, t¹o thµnh søc m¹nh tæng hîp, kh«ng ngõng n©ng x· héi lªn<br /> nh÷ng nÊc thang ph¸t triÓn míi.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn V¨n Huyªn 9<br /> <br /> Sù thèng nhÊt gi÷a môc tiªu vµ ®éng lùc cña v¨n hãa trong sù ph¸t<br /> triÓn - tiÕn bé x· héi<br /> Cho ®Õn nay vÉn tån t¹i mét quan niÖm sai lÇm kh¸ phæ biÕn lµ sù ®ång nhÊt<br /> sù ph¸t triÓn x· héi víi tiÕn bé x· héi. Quan niÖm ®ã cho r»ng, trong sù ph¸t triÓn ®·<br /> bao hµm sù tiÕn bé. Quan niÖm nµy dÉn tíi viÖc x¸c ®Þnh kh«ng ®óng môc tiªu chiÕn<br /> l−îc, s¸ch l−îc x©y dùng ®Êt n−íc, dÉn ®Õn thiÕt lËp c¸c m« h×nh ph¸t triÓn x· héi<br /> thiªn lÖch, thËm chÝ ®i ng−îc l¹i môc tiªu nh©n v¨n.<br /> VÊn ®Ò ph¸t triÓn vµ tiÕn bé x· héi cã nh÷ng ®iÓm gièng nhau, ®ång thêi còng<br /> cã nh÷ng nÐt kh¸c biÖt. §Ó lµm râ vÊn ®Ò nµy, tr−íc hÕt cÇn lµm râ quan ®iÓm vÒ mèi<br /> quan hÖ gi÷a v¨n hãa, v¨n minh vµ ph¸t triÓn. V¨n minh lµ tr×nh ®é chinh phôc<br /> thiªn nhiªn vµ x· héi, kh¶ n¨ng chiÕm lÜnh nh÷ng ®Ønh cao trÝ tuÖ, khoa häc, c«ng<br /> nghÖ cña con ng−êi, do ®ã nã thÓ hiÖn tr×nh ®é ph¸t triÓn cña mét x· héi. V× vËy, v¨n<br /> minh ®ång nghÜa víi ph¸t triÓn. Song, ph¸t triÓn kh«ng hoµn toµn ®ång nghÜa víi<br /> tiÕn bé, thËm chÝ ph¸t triÓn cã thÓ mang nghÜa ph¶n tiÕn bé. Trong thùc tÕ chóng ta<br /> thÊy cã x· héi ®· ®¹t tíi tr×nh ®é ph¸t triÓn cao, nh−ng l¹i kh«ng ®i ®óng môc tiªu, lÝ<br /> t−ëng tèt ®Ñp cña tÊt c¶ c¸c thµnh viªn trong x· héi, tøc lµ kh«ng ®¸p øng c¸c tiªu<br /> chuÈn cña mét x· héi phï hîp víi b¶n tÝnh nh©n v¨n cña con ng−êi. Trong thùc tÕ, cã<br /> x· héi mµ ë ®ã, lùc l−îng s¶n xuÊt vµ kinh tÕ ph¸t triÓn rÊt cao, nh−ng ®êi sèng tinh<br /> thÇn, quan hÖ gi÷a con ng−êi víi con ng−êi bÊt b×nh ®¼ng, nhiÒu ng−êi sèng trong<br /> bÊt h¹nh, thËm chÝ trong khñng ho¶ng.<br /> V¨n hãa võa mang néi dung ph¸t triÓn, võa hµm nghÜa tiÕn bé, bëi v× v¨n hãa<br /> lµ c¸i mang b¶n chÊt Ng−êi vµ lu«n v−¬n tíi nh÷ng lÝ t−ëng tèt ®Ñp cña con ng−êi.<br /> Do ®ã, kh¸i niÖm ph¸t triÓn x· héi, tù trong b¶n th©n, nã ph¶i hµm nghÜa ph¸t triÓn<br /> - tiÕn bé; nghÜa lµ mét x· héi ph¸t triÓn lµ mét x· héi ph¶i ®¸p øng c¸c yªu cÇu vµ<br /> tiªu chÝ nh©n v¨n. X©y dùng mét x· héi ph¸t triÓn - tiÕn bé thùc chÊt lµ thùc hiÖn<br /> nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a môc tiªu vµ ®éng lùc cña v¨n hãa. Sù thèng nhÊt gi÷a<br /> môc tiªu vµ ®éng lùc cña v¨n hãa chÝnh lµ sù thèng nhÊt gi÷a ph¸t triÓn x· héi vµ<br /> tiÕn bé x· héi.<br /> §Êt n−íc ta cßn nghÌo, nh−ng víi môc tiªu x©y dùng chñ nghÜa x· héi, §¶ng<br /> ta tiÕn hµnh ph¸t triÓn kinh tÕ - v¨n hãa - x· héi mét c¸ch ®ång bé vµ ®ång thêi. Cho<br /> nªn kÕt qu¶ thùc tÕ, dï chØ sè GDP ViÖt Nam cßn thÊp nh−ng chØ sè ph¸t triÓn ng−êi<br /> (HDI) ViÖt Nam l¹i cao. §−êng lèi cña §¶ng ta lµ ®éng lùc vµ søc m¹nh cña v¨n hãa<br /> ®−îc huy ®éng kh«ng ph¶i cho bÊt k× sù ph¸t triÓn nµo, mµ lµ ®Ó phôc vô cho sù ph¸t<br /> triÓn x· héi theo môc tiªu v¨n hãa ®Ò ra, tøc lµ ph¸t triÓn mét x· héi cã v¨n hãa cao.<br /> Ph¸t triÓn ch−a ph¶i lµ tiÕn bé x· héi, nh−ng §¶ng ta cho r»ng nã lµ ®iÒu<br /> kiÖn tiªn quyÕt vµ tÊt yÕu cho tiÕn bé x· héi. V× vËy, m« h×nh ph¸t triÓn x· héi cña<br /> ViÖt Nam lµ m« h×nh ph¸t triÓn - tiÕn bé cña mét x· héi theo tiªu chÝ v¨n hãa, ®ång<br /> thêi ph¶i vËn dông søc m¹nh cña v¨n hãa nh− lµ ®éng lùc ®Ó ph¸t triÓn x· héi.<br /> V¨n hãa theo quan niÖm cña §¶ng ta, kh«ng chØ g¾n kÕt mét c¸ch chÆt chÏ<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 10 V¨n hãa - môc tiªu vµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn x· héi<br /> <br /> hai mÆt lµ ph¸t triÓn vµ tiÕn bé, mµ cßn lµ hÖ ®iÒu tiÕt x· héi, h−íng x· héi ®i theo<br /> nh÷ng môc tiªu ®óng ®¾n.<br /> V¨n hãa bao giê còng ®−îc kÕt tô, h×nh thµnh c¸c tÝp x· héi nh− lµ c¸c mÉu<br /> h×nh lÝ t−ëng ®−îc truyÒn tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c, tõ x· héi tr−íc ®Õn x· héi<br /> sau. MÉu h×nh v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Õn l−ît m×nh sÏ ®Þnh h−íng ®−êng ®i cña d©n téc,<br /> nã quyÕt ®Þnh sù lùa chän c¸c ph−¬ng ¸n hµnh ®éng, mµ thêi ®¹i hiÖn nay lµ héi<br /> nhËp, tiÕp biÕn nh÷ng thµnh tùu míi cña v¨n minh nh©n lo¹i theo tiªu chÝ v¨n hãa;<br /> nã më réng c¸c phæ h×nh mÉu cña mçi nÒn v¨n hãa trong quan hÖ víi nhiÒu nÒn v¨n<br /> hãa triªn toµn cÇu, t¹o ra nh÷ng mÉu h×nh míi. Qu¸ tr×nh ®ã diÔn ra liªn tôc vµ v«<br /> tËn; nã lµm phong phó, hiÖn ®¹i hãa vµ tiªn tiÕn hãa mçi nÒn v¨n hãa d©n téc; vµ tõ<br /> ®ã lµm t¨ng søc m¹nh v¨n hãa d©n téc, t¨ng nhanh qu¸ tr×nh ph¸t triÓn x· héi theo<br /> h−íng tiÕn bé.<br /> Loµi ng−êi ®ang ra søc kh¾c phôc nh÷ng m« h×nh ph¸t triÓn thiªn lÖch: M«<br /> h×nh ph¸t triÓn tuyÖt ®èi hãa kinh tÕ, M« h×nh tuyÖt ®èi hãa kÜ thuËt, M« h×nh ph¸t<br /> triÓn ph¸ vì sù c©n b»ng sinh th¸i vµ c¹n kiÖt tµi nguyªn, ®e däa cuéc sèng lµnh<br /> m¹nh cña loµi ng−êi, tiÕn tíi x©y dùng M« h×nh ph¸t triÓn hµi hßa vµ bÒn v÷ng - sù<br /> ph¸t triÓn c©n b»ng sinh th¸i, hµi hßa gi÷a thiªn nhiªn vµ x· héi, sù ph¸t triÓn b¶o<br /> ®¶m bÒn v÷ng cho c¶ hiÖn t¹i lÉn t−¬ng lai. §ã chÝnh lµ m« h×nh ph¸t triÓn - tiÕn bé<br /> theo môc tiªu v¨n hãa vµ b»ng søc m¹nh cña v¨n hãa cña §¶ng ta.<br /> Nguyªn t¾c thèng nhÊt gi÷a môc tiªu vµ ®éng lùc cña v¨n hãa trong m« h×nh<br /> ph¸t triÓn x· héi lµ nguyªn t¾c ®óng ®¾n vµ khoa häc, b¶o ®¶m cho sù ph¸t triÓn c©n<br /> b»ng vµ bÒn v÷ng trong thÕ giíi ®−¬ng ®¹i - m« h×nh ph¸t triÓn ®−îc §¶ng ta lùa<br /> chän vµ thùc hiÖn x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héi vµ ®em l¹i cuéc sèng tèt ®Ñp<br /> cho nh©n d©n vµ d©n téc ta.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />