Văn hoá ngôn từ, phong cách ngôn ngữ thơ Hồ Chí Minh và việc dịch bài thơ "Chiều tối"

Chia sẻ: Bút Màu | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:6

Thêm vào BST

Báo xấu

190
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài thơ "chiều tối" trong tập "nhật ký trong tù" là một bài thơ hay, được tuyển vào chương trình dạy văn ở phổ thông trung học. Nó cũng là bài thơ thường được chọn làm đề thi tuyển sinh đại học trong rất nhiều kỳ thi, đặc biệt từ những năm của thời kỳđổi mới. Điều này chứng tỏ bài "chiều tối" chẳng những là một trong các bài tiêu biểu nhất của "nhật ký trong tù"mà còn là bài thơ có vị trí quan trọng trong văn học nhà trường. Nó là một hành trang tri thức quan trọng đối với thanh niên của thời đại ngày nay. Mặt khác, chính bài thơ trên còn là đối tượng nghiên cứu của sinh viên ngữ văn thuộc ngành khoa học xã hội ở bậc đại học. Nó cũng được nhắc đến nhiều trong các khoá luận tốt nghiệp của sinh viên và cả trong một số luận văn sau đại học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Văn hoá ngôn từ, phong cách ngôn ngữ thơ Hồ Chí Minh và việc dịch bài thơ "Chiều tối"

VĂN HOÁ NGÔN T , PHONG CÁCH NGÔN NG THƠ H CHÍ MINH VÀ VI C D CH BÀI THƠ "CHI U T I" PGS.TS. H u t 1. Trong n a th k qua, Vi t Nam và nư c ngoài ã có r t nhi u công trình nghiên c u v t p thơ "Nh t ký trong tù" c a Ch t ch H Chí Minh ( Xem thêm [5], [7], [8], [9], [10], [14]... . Có th nói, nh ng k t qu nghiên c u c a nhi u h c gi trong nư c và nư c ngoài ã cho th y, "Nh t ký trong tù" là m t t p thơ có giá tr cao c v tư tư ng l n ngh thu t. Trong ó, n i b t lên là phong cách c a m t nhà thơ phương ông giàu tâm h n yêu nư c, yêu quê hương, thi t tha v i lý tư ng cách m ng. N n t ng chính làm nên phong cách ngôn ng c a H Chí Minh trong t p thơ này chính là tính uyên thâm, bác h c c a th thơ ư ng lu t k t h p v i cách s d ng nh ng ch t li u c a i s ng thư ng nh t ưa vào thơ ca nh m ph n ánh nh ng hi n tư ng i n hình trong lao tù Tư ng Gi i Th ch. Qua ó, tác gi ã miêu t m t cách sâu s c b n ch t th i nát c a xã h i Trung Qu c th i b y gi và n i c c kh c a nh ng chi n sĩ cách m ng b giam c m trong ch n nhà lao. M t i u d nh n th y là, ngay c nh ng bài thơ ư c vi t theo l i hài hư c châm bi m, ngôn ng thơ c a H Chí Minh v n luôn s c c nh, nghiêm túc. Nh ng hình nh ta thư ng g p t p thơ này như: "chi c răng r ng"," cái n t gh "," ch u nư c nhà pha", "h xí"…tuy là ch t li u thô m c c a cu c s ng i thư ng nhưng khi i vào thơ H Chí Minh nó không h làm t m thư ng hoá i thơ Ngư i mà trái l i còn t o ra m t phong cách m i, m t s c s ng riêng, m t "s phá cách" sáng t o cái th thơ v n thu c dòng thơ bác h c, r t ch t ch v c u trúc, niêm lu t và con ư ng t o nghĩa văn b n ( Xem thêm [2], [3] ). Có th nói, dù trong hoàn c nh nào, thơ Ngư i v n là s vươn t i nh ng giá tr c a th m m và văn hoá ngôn t , th hi n rõ m t tài năng s d ng ngôn ng iêu luy n và tinh t . 2. Bài thơ "Chi u t i" trong t p "Nh t ký trong tù" là m t bài thơ hay, ư c tuy n vào chương trình d y văn ph thông trung h c. Nó cũng là bài thơ thư ng ư c ch n làm thi tuy n sinh i h c trong r t nhi u kỳ thi, c bi t t nh ng năm c a th i kỳ i m i. i u này ch ng t bài "Chi u t i" ch ng nh ng là m t trong các bài tiêu bi u nh t c a "Nh t ký trong tù"mà còn là bài thơ có v trí quan tr ng trong văn h c nhà trư ng. Nó là m t hành trang tri th c quan tr ng i v i thanh niên c a th i i ngày nay. M t khác, chính bài thơ trên còn là i tư ng nghiên c u c a sinh viên ng văn thu c ngành khoa h c xã h i b c i h c. Nó cũng ư c nh c n nhi u trong các khoá lu n t t nghi p c a sinh viên và c trong m t s lu n văn sau i h c. Bài thơ có d ng nguyên tác: Quy n i u qui lâm t m túc th , Cô vân m n m n thiên không; Sơn thôn thi u n ma bao túc, Bao túc, ma hoàn lô dĩ h ng. D ch nghĩa: Chim m i v r ng tìm cây ng , Chòm mây cô l , l ng l trôi gi a t ng không; Thi u n xóm núi xay ngô, Ngô xay v a xong lò than ã . Bài này ư c d ch thành thơ như sau: Chim m i v r ng tìm ch n ng ,
Chòm mây trôi nh gi a t ng không; Cô em xóm núi xay ngô t i, Xay h t, lò than ã r c h ng. (Nam Trân) Trư c h t, c n ph i nói r ng, d ch thơ là m t công vi c ph c t p không gi ng như d ch văn xuôi và m t s lo i văn b n khác. B i vì, nói n thơ ca là ngư i ta nói n m t lo i hình văn b n c bi t. Trong ó, ngoài v n thông tin hình tư ng, thơ ca còn có cách s d ng riêng các phương ti n liên k t, các qui lu t hoà ph i âm thanh t o nên ng i u, nh p i u c a thơ ca cũng như c trưng v tính nh c c a nó. Như v y, d ch thơ không th d ch t ng ch , vì r ng quá câu n vào ch s d n n làm h ng thơ do ch gi a các ngôn ng không bao gi có s tương ng hoàn toàn gi a các t . Chưa k , gi a các ngôn ng còn có nh ng qui t c, cách th c khác nhau trong vi c xây d ng hình tư ng. i u quan tr ng là ngư i d ch ph i gi mã ư c hình tư ng c a văn b n ngh thu t trong nguyên tác, sau ó m i tìm ra cách th hi n nh m truy n t ư c y n i dung tư tư ng cũng như phong cách ngh thu t c a tác gi . S gi mã này cho phép ngư i d ch b c l nh ng kh năng sáng t o cá nhân theo nguyên t c c a quan h " h ng th và bi n d ng". Nghĩa là, m t bài thơ hay có th d ch theo nhi u cách khác nhau. Mu n t ư c i u này, khi ti n hành d ch thơ ngư i d ch ph i quan tâm n m t lo t v n như: ngôn ng , văn hoá, thói quen c a tư duy, phong cách tác gi , c i m th lo i…Nói cách khác, m t trong nh ng v n m u ch t c a vi c d ch thơ là không ư c làm m t i hay bi n i phong cách c a tác gi , c bi t là cái nét văn hóa trong s d ng ngôn ng c a nhà thơ ( Xem thêm [4] ). Trong cách nhìn ó, chúng tôi th y cách d ch bài thơ " Chi u t i" có m t v n r t c n kh o sát l i. Trư c h t, c n kh ng nh, trong các b n d ch hi n có thì b n d ch c a Nam Trân v n là b n d ch ư c ánh giá cao hơn c . ây cũng là b n d ch ư c l a ch n vào trong văn tuy n ph thông trung h c. S sáng t o trong cách d ch c a Nam Trân th hi n rõ nh t s khai thác m t nghĩa hình tư ng c a bài thơ. i u này b c l vi c ông m nh d n ưa t "t i" vào câu thơ th ba, m c dù trong nguyên tác không h có t này. S dĩ ngư i c ch p nh n ư c vì câu này liên quan n câu th nh t: nh ng àn chim m i cánh i tìm ch n ngh ngơi sau m t ngày ki m ăn v t v . Ai cũng bi t, ó là lúc hoàng hôn. Trong không gian r ng m giàu tính tư ng trưng theo phong cách thơ ư ng, hình nh cô gái xay ngô ã t o nên m t b c tranh s ng ng v i s ng hi n th c nơi xóm núi. Nó m ra m t th i l p m i v không gian, th i gian. Nh vi c ưa t "t i" m t cách h p lý vào văn b n mà hình nh lò than r c h ng v n là k t qu c a m t câu t c nh ã chuy n sang thành m t câu hình tư ng. Qua s i l p t i- sáng, trong tư duy ngư i c n y sinh m t kh năng liên tư ng, so sánh: m t bên là s tăm t i c a th c t i, m t bên là hy v ng tươi sáng v tương lai. ó là cái nghĩa hình tư ng ư c hình thành nh vào b i c nh sáng tác c a bài thơ và nh ng c i m chung v phong cách c a nhà thơ H Chí Minh th hi n qua toàn b t p thơ "Nh t ký trong tù". N u tách bài thơ riêng ra kh i phong cách chung c a toàn t p thì ngư i c khó mà hình dung ra m i liên tư ng y và vi c gán cho nó ý nghĩa hình tư ng như trên s tr nên khiên cư ng và áp t. Cho nên, s thành công cơ b n c a b n d ch này chính là kh năng sáng t o trong cách gi i mã ngh thu t c a d ch gi . Tuy nhiên, v n áng trao i l i là câu thơ th ba. Trong nguyên tác, H Chí Minh vi t:"Sơn thôn thi u n ma bao túc". Khi d ch "sơn thôn" thành"xóm núi", ngư i d ch ã t ư c yêu c u trong vi c di n t n i dung cơ b n c a c m t này mà không làm nh hư ng n phong cách c a nhà thơ H Chí Minh. Như ta ã bi t, "Chi u t i" là m t bài thơ ư c sáng tác theo th ư ng lu t. c trưng tiêu bi u c a lo i thơ này là có tính cân x ng, hài hoà v ng âm, có hàm ý sâu sa v ch nghĩa và trang tr ng v phong cách. Tính cân x ng, hài hoà v ng âm th hi n vi c hình thành các th i l p v b ng-tr c c a các thanh i u. Tính hàm ý
v n i dung ch nghĩa ư c th hi n qua vi c s d ng các t ng nghĩa, ng âm, trái nghĩa …thu c các l p t v ng khác nhau. Trong ó có tính n s phân b c a các t Hán-Vi t. S xu t hi n c a l p t này t nó ã mang tính trang tr ng vì t Hán-Vi t là l p t mang màu s c phong cách r t rõ. Trong câu th ba, c m t "sơn thôn" n m trong quan h liên k t v i c m t "thi u n ". V m t ng âm, c câu thơ th ba là m t k t h p g m các thanh i u: BB TT BBT. C bài thơ n m trong th ph i h p thanh i u như sau: TT BB B TT BB TT TBB BB TT BBT BT BB BTB. Khi d ch, bài thơ chuy n thành th ph i h p như sau: BT BB BTT BB BT TBB BB TT BBT BT BB TTB. Như v y, trong b n d ch có 3 câu thơ là câu th nh t, câu th hai và câu th tư ã có s thay i v th ph i h p thanh i u ( Xem thêm [12]. Còn câu thơ th ba s ph i h p thanh i u v n ư c gi nguyên. Nhìn toàn c c, âm i u c a c bài thơ v n không thay i, b i xét v m i quan h ph i âm gi a các dòng v n có s i ng khá u n gi a các ti ng b ng và ti ng tr c trong cái th liên k t c a toàn bài. Nhưng xét v m t ng nghĩa, câu th ba c a b n d ch l i là câu có v n cho dù, xét v m t ng âm, c m "sơn thôn thi u n " ư c chuy n thành ""cô em xóm núi" là t n hoàn h o so v i nguyên tác trong th ph i h p thanh i u ( BB TT---- BB TT ). ây, vi c d ch "sơn thôn" thành "xóm núi" không gây ra s ph n c m v phong cách vì hai c m t này là hai c m t ng nghĩa hoàn toàn. Nhưng d ch" thi u n " thành "cô em" l i n y sinh ra m t tình th hoàn toàn khác. Theo lý thuy t nghiên c u v t v ng h c … thì "thi u n " là t Hán Vi t, còn "cô em" là thu n Vi t. Chúng có th ư c coi là ng nghĩa v i nhau nét nghĩa cơ b n, nhưng theo góc phong cách h c thì ó l i là hai c m t có quan h ngư c nghĩa v i nhau. N u như "thi u n " là m t c m t Hán- Vi t mang tính trang tr ng thì c m t "cô em" l i mang tính su ng sã, bông lơn. C m t này thông thư ng ch ư c s d ng trong tình hu ng giao ti p khi mu n bi u th s bông ùa hay tán t nh. Trong trư ng h p ngư i phát ngôn mu n bi u th s nghiêm túc thì d t khoát không th s d ng nó. Xét trong hoàn c nh c a bài thơ "Chi u t i", chúng ta không th y có m t lý do nào khi n cho c m t "cô em" có th xu t hi n. Nhìn v m i quan h gi a tác gi bài thơ và i tư ng miêu t , không ai có th nghi ng r ng ó là m i quan h khách quan trong ph n ánh. Còn xem xét c i m v phong cách thì không nh ng bài thơ "Chi u t i" mà c các bài thơ khác, tác gi H Chí Minh chưa m t l n nào bi u th thái su ng sã, bông lơn. Ngay c nh ng bài thơ t gi u như các bài "B n tháng r i", " Gh l ", " R ng m t m t chi c răng "… thơ H Chí Minh v n là tiêu bi u cho m t phong cách nghiêm túc, tuy ngôn ng trong các bài này có mang tính hài hư c, châm bi m. Bài "Chi u t i" v b n ch t là bài thơ t c nh, qua ó nhà thơ b c l tâm tr ng n i bu n c a m t ngư i m t t do. Nhưng n i bu n y không s u bi mà trái l i ư c sư i m b ng m t trái tim y l c quan yêu i. Chính nh có s l c quan, thi t tha yêu cu c s ng mà con m t c a nhà thơ ã vư t qua ư c cái không gian m m c a c nh chi u hôm n v i cu c s ng c a ngư i lao ng bình dân nơi xóm núi. Vì th , bài thơ tuy ch có b n câu nhưng nó là m t b c tranh khái quát khá phong phú v c nh, v ngư i. N u như hai câu thơ u, tác gi b c b ch n i ni m tâm s v c nh m t t do và s khát khao v m t cu c s ng bình d theo cái qui lu t thông thư ng thì hai câu thơ sau l i là ng n l a th p lên
ni m hy v ng c a ngư i tù khi v n c m th y cu c s ng c a mình luôn g n li n v i nh p s ng c a i thư ng xung quanh. Rõ ràng, s g n gũi trong c m giác c a nhà thơ v i c nh v t, v i con ngư i ây không h ch a ng m t thái b n c t, su ng sã nào. Bài thơ i t th pháp ư c l tư ng trưng hai câu th nh t và th hai n hi n th c câu th ba và th tư. Trong ó câu th tư là câu k t ã y tính hi n th c qua miêu t tr thành s v n ng c a hình tư ng thơ. Vi c dùng"cô em" d ch "thi u n " ã phá v tính nghiêm túc, trang tr ng c a bài thơ và làm thay i h n c u trúc hình tư ng c a bài thơ này. có th th y ư c s thay i v ng nghĩa c a m t s t và c m t trong quá trình d ch bài thơ "Chi u t i", chúng ta hãy quan sát b ng so sánh sau: T và c m t Ý nghĩa và s c thái phong cách cô t xưng g i, s c thái trung tính em t xưng g i, s c thái thân m t cô em t xưng g i, s c thái su ng sã thi u n danh t , s c thái trang tr ng Qua quan sát trên b ng có th th y, "thi u n ' là m t t Hán-Vi t có s c thái trang tr ng r t phù h p v i phong cách thơ ư ng. Nó ư c nhà thơ H Chí Minh ch n làm i tư ng miêu t cho câu th ba ch không ph i v i tư cách là m t t xưng g i. Trong khi ó, c m t "cô em" l i là c m t ư c ghép l i b i các t xưng g i trong ti ng Vi t theo phong cách kh u ng . C m t này thư ng ch ư c dùng trong văn xuôi, trong kh u ng i thư ng , trong m t s bài c a th thơ t do và cũng ch ư c dùng khi tác gi có thái b n c t, bông lơn. S khác nhau v ý nghĩa phong cách trong cách dùng hai t này ph n ánh m t c trưng khu bi t v văn hoá ngôn t trong giao ti p. có th giúp cho ngư i c hi u úng cái c t lõi c a văn hóa ngôn t và phong cách hi n i trong thơ H Chí Minh, chúng tôi ngh d ch bài thơ này như sau: Chim m i v r ng tìm ch n ng Chòm mây lơ l ng gi a t ng không Có cô xóm núi xay ngô t i Xay h t lò than ã r c h ng. V i cách d ch này, ta th y c m t " có cô xóm núi" th hi n ư c úng ý thơ và hình tư ng mà H Chí Minh mu n truy n t. ng th i nó cũng th hi n ư c tính khách quan trong thái ph n ánh th c t c a nhà thơ. Qu như ngư i xưa nói"sai m t ly i m t d m". Vi c dùng sai m t t câu thơ th ba trong b n d ch như ã trình bày ã làm bi n i h n phong cách c a nhà thơ và làm cho hình tư ng thơ trong bài "Chi u t i" b khúc x h n. ó là nguyên nhân mà trong các kỳ thi i h c, nhi u h c sinh ã hi u sai và i n tán t ng dông dài v n i dung tư tư ng c a câu thơ này. Nh ng i u v a ch ra trên cho th y, khi ch n l c và ưa vào chương trình giáo d c ph thông trung h c m t s bài thơ c a H Chí Minh c n có s phân tích k lư ng m i quan h
gi a nguyên tác và các b n d ch. c bi t không nên tuỳ h ng gán cho văn b n nh ng i u chưa có căn c . Ch ng h n, trong áp án c a kỳ thi i h c môn văn năm 2001, ngư i so n áp án ã căn c vào sách giáo khoa cho r ng bài thơ "Chi u t i" là bài thơ ư c H Chí Minh sáng tác trên ư ng chuy n lao. Khi th o lu n áp án, nhi u giáo viên ã tranh lu n sôi n i và coi ó là s áp t, khiên cư ng. Trên th c t , ch ng ai có th oán bi t ư c bài thơ này nhà thơ H Chí Minh vi t vào lúc nào? B i l , ho t ng sáng t o ngh thu t là m t con ư ng ph c t p, không theo m t qui lu t c th . Ngư i vi t trên ư ng gi i lao hay khi ã trong nhà lao m i? ó không ph i là v n quan tr ng. Quan tr ng hơn c chính là cái th c t mà Ngư i ã tr i qua, ã rung ng bi n nó thành thơ. Nói cách khác, quan tr ng nh t chính là hi n th c ã t o ra c m h ng cho vi c sáng tác bài thơ này. Hi n th c trên ư ng chuy n lao là s khơi m ch, là s kh i phát, là ngu n c m h ng ch o t o nên s thành công c a bài thơ. Còn vi c bài thơ ư c Bác vi t trong lúc ang trên ư ng chuy n lao hay sau ó thì ch có Bác m i bi t. N u khi g i ý phân tích, ta ch c n tuỳ h ng m t tý, khiên cư ng m t tý thì qua h c sinh hình tư ng thơ s b bi n d ng i r t nhi u.Trên th c t có không ít h c sinh ã bám vào s g i ý r ng, bài thơ ư c sáng tác trên ư ng chuy n lao nên ã tán t ng lung tung, mà không phân tích ư c n i dung tư tư ng chính và hình tư ng cao p c a bài thơ. 3. ôi i u k t lu n.Khi tìm hi u và phân tích thơ ch Hán c a H Chí Minh nói chung và "Nh t ký trong tù" nói riêng, vi c xem xét ngôn ng c a b n d ch và văn b n g c có m t ý nghĩa r t quan tr ng. Có nh ng b n d ch hay, t ư c y nh ng yêu c u v n i dung tư tư ng và ngh thu t, vi c phân tích s không g p nh ng tr ng i và khó khăn. Ngư c l i, có nh ng b n d ch tuy áp ng ư c nh ng yêu c u v hình th c ngh thu t nhưng n i dung tư tư ng l i chưa l t t h t ư c c i m v phong cách và văn hoá ngôn t c a tác gi thì vi c phân tích rõ cái hay c a b n g c và nh ng h n ch c a b n d ch s là vô cùng c n thi t. Nó ch ng nh ng giúp cho ngư i h c hi u ư c hình tư ng ích th c c a văn b n nguyên tác mà còn có tác d ng i u ch nh nh ng s so l nh gi a ngôn ng d ch thu t và ngôn ng c a b n chính văn nh m ti p c n úng n t m cao tư tư ng c a tác gi trong m t bài thơ cũng như trong toàn b nh ng bài thơ ch Hán c a Ngư i. TÀI LI U THAM KH O 1. H u Châu (1998), Cơ s ng nghĩa h c t v ng, Nxb GD, Hà N i. 2. H u t (2001), Phong cách h c ti ng Vi t hi n i, Nxb HQG Hà N i. 3. H u t (2000), Ngôn ng thơ Vi t Nam, Nxb KHXH, Hà N i. 4. H u t (2000), Văn hóa và ngôn ng giao ti p c a ngư i Vi t, NxbVHTT, Hà N i. 5. Hà Minh c (1979), Ch t ch H Chí Minh nhà thơ l n c a dân t c, Nxb KHXH, Hà N i. 6. Nguy n Thi n Giáp (1998), Cơ s ngôn ng h c, NxbKHXH, Hà N i. 7. M t s bài gi ng thơ văn Ch t ch H Chí Minh (1984), Nxb Giáo d c, Hà N i. 8. Nguy n ăng M nh (1981), M y v n v phương pháp tìm hi u, phân tích thơ H Ch t ch, Nxb Giáo d c, Hà N i. 9. Nghiên c u h c t p thơ văn H Chí Minh (1979), NxbKHXH, Hà N i. 10. Hoàng Xuân Nh (1980), Chung quanh vi c d ch thơ ch Hán c a H Ch t ch, T p chí Ngôn ng , s 2. 11. Nhi u tác gi (1990), H Chí Minh danh nhân văn hoá, Nxb H i nhà văn, Hà N i. 12. Nguy n Th Phương Thùy (2004), V n thanh i u, nh p i u trong câu thơ m i b y ch , T p chí. Ngôn ng s 11. 13. Hoàng Tranh (Trung Qu c) (1992), Chú thích v t p thơ trong tù c a H Chí Minh, Nxb
Qu ng Tây. 14. Suy nghĩ m i v Nh t ký trong tù (1995), Nxb Giáo d c, Hà N i.