Văn hóa và văn minh, giá trị và con người - những khái niệm công cụ chủ yếu trong nghiên cứu khoa học xã hội (phần 1, tổng thuật)

V¡N HãA Vµ V¡N MINH, GI¸ TRÞ Vµ CON NG¦êI -<br /> NH÷NG KH¸I NIÖM C¤NG Cô CHñ YÕU<br /> TRONG NGHI£N CøU KHOA HäC X· HéI<br /> <br /> Hå SÜ Quý(*)<br /> tæng thuËt<br /> <br /> I. V¨n ho¸, b¶n s¾c v¨n ho¸, khu«n mÉu v¨n hãa th× con ng−êi cµng tù do h¬n, mÆc dï tù<br /> do, theo «ng, lµ b¶n chÊt cña con ng−êi.<br /> 1. Trong c¸c t¸c phÈm kinh ®iÓn cña 2. CÇn thiÕt ph¶i l−u ý r»ng, ë thêi<br /> chñ nghÜa Marx, chØ cã vµi lÇn K. Marx K. Marx vµ F. Engels, v¨n hãa häc<br /> vµ F. Engels trùc tiÕp bµn ®Õn thuËt (Culturology) ch−a xuÊt hiÖn, cßn kh¸i<br /> ng÷ v¨n hãa. Tuy nhiªn trong ®ã, mét niÖm v¨n hãa th× vÉn ch−a hoµn toµn<br /> lÇn culture l¹i ®−îc hiÓu lµ canh t¸c, t¸ch khái v¨n minh. (*)<br /> trång trät, gieo trång.<br /> - E.B. Tylor trong t¸c phÈm “V¨n<br /> - Trong th− göi F. Engels ngµy ho¸ nguyªn thuû” (Primitive Culture)<br /> 25/3/1868, K. Marx viÕt: “NÕu canh t¸c ®Þnh nghÜa : “V¨n hãa hay v¨n minh<br /> ®−îc tiÕn hµnh mét c¸ch tù ph¸t mµ (ng−êi trÝch nhÊn m¹nh), theo nghÜa<br /> kh«ng ®−îc h−íng dÉn mét c¸ch cã ý réng vÒ d©n téc häc, nãi chung ®−îc<br /> thøc th× sÏ ®Ó l¹i sau ®ã ®Êt hoang (1, h×nh thµnh tõ tri thøc, tÝn ng−ìng, nghÖ<br /> tr.80). C¸c b¶n tiÕng ViÖt xuÊt b¶n thuËt, ®¹o ®øc, luËt ph¸p, tËp qu¸n<br /> tr−íc ®ã dÞch lµ: “V¨n hãa nÕu ph¸t cïng mét sè n¨ng lùc vµ thãi quen kh¸c<br /> triÓn tù ph¸t mµ kh«ng ®−îc ®Þnh mµ con ng−êi cã ®−îc víi t− c¸ch lµ<br /> h−íng mét c¸ch tù gi¸c th× sÏ ®Ó l¹i sau thµnh viªn cña x· héi” (3). ë ®©y, “V¨n<br /> nã hoang m¹c”. C¸ch dÞch nµy ®· g©y ra hãa” ®−îc sö dông ®ång nghÜa víi “V¨n<br /> mét sè hiÓu lÇm. minh”.<br /> 3. N¨m 1964, hai nhµ nh©n häc Mü<br /> - Trong t¸c phÈm “Chèng Duhring”, lµ Alfred Kroeber vµ Clyde Kluckhohn<br /> khi bµn vÒ sù tiÕn triÓn vÒ t− t−ëng tù do thèng kª ®−îc 257 ®Þnh nghÜa kh¸c<br /> cña loµi ng−êi, F. Engels viÕt: “Mçi b−íc nhau vÒ v¨n hãa trong c¸c c«ng tr×nh<br /> tiÕn lªn trªn con ®−êng v¨n hãa lµ mét næi tiÕng vÒ nh©n häc vµ d©n téc häc<br /> b−íc tiÕn tíi tù do” (2, tr.164). ë ®©y, (Anthropology - thùc ra lµ chØ ë ph−¬ng<br /> culture ®−îc hiÓu lµ v¨n hãa. Trong v¨n T©y vµ næi tiÕng lµ theo quan niÖm cña<br /> c¶nh, F. Engels ph©n tÝch r»ng, con hai t¸c gi¶ nµy). Víi 257 ®Þnh nghÜa<br /> ng−êi trong tiÕn tr×nh lÞch sö cña m×nh, thèng kª ®−îc, ngay c¶ c¸ch tiÕp cËn vÒ<br /> khi ngµy cµng tho¸t ra khái thÕ giíi ®éng<br /> vËt, nghÜa lµ khi ngµy cµng cã v¨n hãa, (*)<br /> GS. TS., ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi.<br /> V¨n hãa vµ v¨n minh... 15<br /> <br /> v¨n hãa vµ viÖc ph©n lo¹i c¸c lo¹i ®Þnh Galloway Keller, Mü: Tæng thÓ nh÷ng<br /> nghÜa còng trë nªn phong phó vµ ph¶i thÝch nghi cña con ng−êi víi c¸c ®iÒu<br /> nãi lµ phøc t¹p. V.E. Davidovich ®· phª kiÖn sinh sèng cña hä chÝnh lµ v¨n hãa,<br /> ph¸n lèi nghiªn cøu kiÓu nµy vµ cho hay v¨n minh... Sù thÝch nghi nµy ®−îc<br /> r»ng, ®¸ng lÏ ph¶i chØ ra ®−îc ®Æc tr−ng b¶o ®¶m b»ng con ®−êng kÕt hîp nh÷ng<br /> thuÇn tóy v¨n hãa cña c¸c hiÖn t−îng thñ thuËt nh− biÕn ®æi, chän läc vµ<br /> v¨n hãa vËt chÊt vµ tinh thÇn, th× ng−êi truyÒn ®¹t b»ng kÕ thõa.<br /> ta l¹i m¶i mª thèng kª tÝnh phong phó<br /> - Ralph Linton (1893 - 1953), nhµ<br /> cña v¨n hãa (Xem: 4, tr.446; 5, tr.29).<br /> nh©n häc ng−êi Mü ®Þnh nghÜa: a/ V¨n<br /> Trªn thùc tÕ, vÒ sau, cµng ngµy ng−êi ta<br /> hãa suy cho cïng lµ c¸c ph¶n øng lÆp l¹i<br /> cµng cè t×m xem v¨n hãa ®· cã ®Þnh<br /> Ýt nhiÒu cã tæ chøc cña c¸c thµnh viªn<br /> nghÜa thø bao nhiªu. ë ViÖt Nam håi<br /> x· héi; b/ V¨n hãa lµ sù kÕt hîp gi÷a lèi<br /> nh÷ng n¨m 90 (thÕ kû XX), PGS. Phan<br /> øng xö mµ c¸c thµnh tè cña nã ®−îc c¸c<br /> Ngäc cã ®−a ra con sè h¬n 1000. Tuy<br /> thµnh viªn cña x· héi ®ã t¸n thµnh vµ<br /> nhiªn, lèi nghiªn cøu ®i theo “duy danh<br /> truyÒn l¹i nhê kÕ thõa.<br /> ®Þnh nghÜa” râ rµng lµ cã vÊn ®Ò.<br /> MÆc dï cã nhiÒu ®Þnh nghÜa song - Pitirim Alexandrovich Sorokin<br /> theo bÊt cø nghÜa nµo th× v¨n ho¸ còng (1889 - 1968), nhµ x· héi häc ng−êi Mü<br /> ®Òu lµ c¸i, b»ng c¸ch nµy hay b»ng c¸ch gèc Nga, ng−êi s¸ng lËp khoa X· héi häc<br /> kh¸c, thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc tr−ng vÒ con cña §¹i häc Harvard: Víi nghÜa réng<br /> ng−êi vµ vÒ ®êi sèng con ng−êi, ®Òu nhÊt, v¨n hãa chØ tæng thÓ nh÷ng g×<br /> ph¶n ¸nh (mét c¸ch trùc tiÕp hoÆc kÝn ®−îc t¹o ra, hay ®−îc c¶i biÕn bëi ho¹t<br /> ®¸o) ®Æc thï cña ho¹t ®éng ng−êi (Xem: ®éng cã ý thøc hay v« thøc cña hai hay<br /> 5, tr.30). nhiÒu c¸ nh©n t−¬ng t¸c víi nhau vµ t¸c<br /> ®éng ®Õn lèi øng xö cña nhau.<br /> Nh÷ng ®Þnh nghÜa sau ®−îc nãi tíi<br /> t¹i Wikipedia tiÕng ViÖt, nh−ng chóng 4. §Þnh nghÜa “V¨n hãa” ®−îc céng<br /> t«i ch−a kiÓm tra ®−îc xuÊt xø xem cã ®ång thÕ thÕ giíi sö dông nhiÒu vµ ®−îc<br /> chÝnh x¸c hay kh«ng (Xem: 7): nhiÒu ng−êi trÝch dÉn h¬n c¶ lµ cña<br /> UNESCO, nªu trong “Tuyªn bè vÒ chÝnh<br /> - Edward Sapir (1884 - 1939), nhµ s¸ch v¨n hãa” t¹i Héi nghÞ quèc tÕ vÒ<br /> nh©n häc, ng«n ng÷ häc ng−êi Mü: V¨n chÝnh s¸ch v¨n hãa cña UNESCO tõ<br /> hãa chÝnh lµ b¶n th©n con ng−êi, cho dï ngµy 26/7 ®Õn 6/8/1982 ë Mexico:<br /> lµ nh÷ng ng−êi hoang d· nhÊt sèng<br /> trong mét x· héi tiªu biÓu cho mét hÖ "V¨n hãa lµ tæng thÓ nh÷ng nÐt ®Æc<br /> thèng phøc hîp cña tËp qu¸n, c¸ch øng thï vÒ tinh thÇn vµ vËt chÊt, vÒ trÝ tuÖ<br /> xö vµ quan ®iÓm ®−îc b¶o tån theo vµ xóc c¶m quy ®Þnh tÝnh c¸ch cña mét<br /> truyÒn thèng. x· héi hay cña mét nhãm x· héi. V¨n<br /> hãa bao gåm nghÖ thuËt vµ v¨n ch−¬ng,<br /> - William Isaac Thomas (1863 -<br /> nh÷ng lèi sèng, nh÷ng quyÒn c¬ b¶n cña<br /> 1947), nhµ x· héi häc ng−êi Mü coi v¨n<br /> (tån t¹i-being) ng−êi, nh÷ng hÖ thèng gi¸<br /> hãa lµ c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ x· héi cña<br /> trÞ, nh÷ng truyÒn thèng vµ tÝn ng−ìng.<br /> bÊt kú nhãm ng−êi nµo (c¸c thiÕt chÕ,<br /> V¨n hãa ®em l¹i cho con ng−êi kh¶ n¨ng<br /> tËp tôc, ph¶n øng c− xö,...).<br /> suy xÐt (reflect-ph¶n t−) vÒ b¶n th©n.<br /> - William Graham Sumner (1840 - ChÝnh v¨n hãa lµm cho chóng ta trë<br /> 1910), GS. §¹i häc Yale vµ Albert thµnh nh÷ng sinh vËt ®Æc biÖt - con<br /> 16 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2010<br /> <br /> ng−êi, cã lý tÝnh, cã ãc phª ph¸n vµ dÊn V¨n ho¸ “lµ c¸i tªn mµ chóng ta ®Æt<br /> th©n mét c¸ch ®¹o lý. ChÝnh nhê v¨n hãa cho ®iÒu bÝ Èn kh«ng cïng víi ai ngµy<br /> mµ con ng−êi tù thÓ hiÖn, tù ý thøc ®−îc nay ®ang t×m c¸ch suy nghÜ vÒ nã” (J.<br /> b¶n th©n, tù biÕt m×nh lµ mét ph−¬ng ¸n Derrida); “lµ nÒn t¶ng vµ lµ linh hån cña<br /> ch−a hoµn thµnh ®Æt ra ®Ó xem xÐt cuéc phiªu l−u cña con ng−êi; tr−íc kia<br /> nh÷ng thµnh tùu cña b¶n th©n, t×m kiÕm ng−êi ta coi nã lµ thø yÕu, ngµy nay<br /> kh«ng mÖt mái nh÷ng ý nghÜa míi mÎ vµ ng−êi ta b¾t ®Çu nhËn ra nã lµ cèt lâi<br /> s¸ng t¹o nªn nh÷ng c«ng tr×nh v−ît qua cña vÊn ®Ò” (F. Mayor); lµ “tiªu chuÈn<br /> c¶ giíi h¹n cña b¶n th©n". c¬ b¶n cña sù tiÕn bé” (E. P. Chelyshev);<br /> "lµ ph−¬ng thøc tù ®iÒu chØnh vµ tù<br /> Nguyªn v¨n: “Conference agrees: nhËn thøc cña nh©n lo¹i" (M. Epstein);<br /> "lµ mét trong ba tiªu chuÈn ®Ó mét quèc<br /> + that in its widest sense, culture<br /> gia nµo ®ã ®−îc coi lµ c−êng quèc" (Z.<br /> may now be said to be the whole<br /> Bredinxki); lµ “®−êng ph©n ranh c¬ b¶n<br /> complex of distinctive spiritual,<br /> gi÷a con ng−êi víi nhau” vµ lµ “nh©n tè<br /> material, intellectual and emotional<br /> chñ ®¹o cña nÒn chÝnh trÞ thÕ giíi” (S. F.<br /> features that characterize a society or<br /> Huntington); lµ c¸i “®−îc xuyªn suèt bëi<br /> social group. It includes not only the<br /> mét Ethos céng sinh”, mét thø “soft<br /> arts and letters, but also modes of life,<br /> power” (n¨ng lùc mÒm) gióp cho “§«ng<br /> the fundamental rights of the human<br /> ¸ sÏ trë thµnh khu vùc cùc kú quan<br /> being, value systems, traditions and<br /> träng vµo thÕ kû XXI” (I. Daisaku nãi vÒ<br /> beliefs;<br /> v¨n ho¸ §«ng ¸); v.v...<br /> + that it is culture that gives man 6. V¨n hãa d−íi h×nh thøc mét quan<br /> the ability to reflect upon himself. It is niÖm ®æi míi cña §¶ng Céng s¶n ViÖt<br /> culture that makes us specifically Nam ®−îc nªu lÇn ®Çu t¹i V¨n kiÖn §¹i<br /> human, rational beings, endowed with a héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII:<br /> critical judgement and a sense of moral “V¨n hãa lµ nÒn t¶ng tinh thÇn cña x·<br /> commitment. It is through culture that héi, võa lµ môc tiªu, võa lµ ®éng lùc<br /> we discern values and make choices. It thóc ®Èy sù ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi”<br /> is through culture that man expresses (9, tr.29).<br /> himself, becomes aware of himself,<br /> recognizes his incompleteness, 7. §Þnh nghÜa kh¸i niÖm v¨n hãa<br /> questions his own achievements, seeks cña Hå ChÝ Minh: "V× lÏ sinh tån còng<br /> untiringly for new meanings and nh− môc ®Ých cña cuéc sèng, loµi ng−êi<br /> creates works through which he míi s¸ng t¹o vµ ph¸t sinh ra ng«n ng÷,<br /> transcends his limitations” (8). ch÷ viÕt, ®¹o ®øc, ph¸p luËt, khoa häc,<br /> t«n gi¸o, v¨n häc, nghÖ thuËt, nh÷ng<br /> 5. Xin l−u ý r»ng UNESCO, c¸c c«ng cô cho sinh ho¹t hµng ngµy vÒ<br /> Tæng gi¸m ®èc UNESCO vµ nh÷ng mÆc, ¨n, ë vµ c¸c ph−¬ng thøc sö dông.<br /> chuyªn gia cña tæ chøc nµy còng c«ng bè Toµn bé nh÷ng s¸ng t¹o vµ ph¸t minh<br /> kh«ng Ýt v¨n b¶n vÒ v¨n hãa, mµ ®«i khi ®ã tøc lµ v¨n hãa" (10, tr.431).<br /> ng−êi sö dông, kÓ c¶ c¸c nhµ nghiªn cøu<br /> cã tªn tuæi ë c¸c n−íc, vÉn coi ®ã chÝnh Tr−íc kia, ®Þnh nghÜa nµy Ýt ®−îc<br /> lµ nh÷ng ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm v¨n hãa. nãi tíi. Ngµy nay, nÕu so s¸nh, cã thÓ<br /> Ch¼ng h¹n: thÊy ®Þnh nghÜa nµy còng khóc chiÕt vµ<br /> V¨n hãa vµ v¨n minh... 17<br /> <br /> t−êng minh kh«ng thua kÐm c¸c ®Þnh c¸i kh¸c biÖt kh«ng thÓ xo¸ nhoµ vÒ<br /> nghÜa næi tiÕng nµo kh¸c. ph−¬ng thøc sèng cña c¸c chñ thÓ v¨n<br /> ho¸, lµ c¸i ®−îc t¹o ra trong nh÷ng t×nh<br /> 8. Mét ®Þnh nghÜa kh¸c: “V¨n hãa lµ<br /> huèng kh¸c nhau cña lÞch sö, tõ thÕ giíi<br /> biÓu hiÖn cña ph−¬ng thøc sèng cña con<br /> quan, tõ nh©n sinh quan mµ ®Æc biÖt lµ<br /> ng−êi, lµ tæng hßa mäi gi¸ trÞ ng−êi” (11,<br /> tõ kinh nghiÖm sèng cña c¸c thÕ hÖ kh¸c<br /> tr.32). Gi¶i thÝch thªm:<br /> nhau trong céng ®ång, lµm thµnh<br /> - Trong hÇu hÕt c¸c tr−êng hîp, v¨n nh÷ng khu«n mÉu vÒ v¨n ho¸ chi phèi<br /> hãa lu«n chØ lµ thuéc tÝnh trong mèi vµ quy ®Þnh ho¹t ®éng sèng cña c¸c thÕ<br /> quan hÖ Sù vËt - Quan hÖ - Thuéc tÝnh. hÖ tiÕp sau (11, tr.51).<br /> Nãi c¸ch kh¸c, v¨n hãa chØ cã thÓ lµ<br /> mÆt, lµ khÝa c¹nh, lµ ph−¬ng diÖn hay 10. Khu«n mÉu v¨n ho¸ (cultural<br /> lµ thuéc tÝnh cña c¸i kh¸c. §Æc tr−ng matrix) lµ tËp hîp cña nh÷ng gi¶i ph¸p,<br /> thuÇn tóy v¨n hãa mµ V.E. Davidovich nh÷ng chuÈn mùc, nh÷ng phong c¸ch,<br /> ®· nãi ®Õn, chÝnh lµ ë ®©y. nh÷ng gi¸ trÞ... ®−îc t¹o ra tõ kinh<br /> nghiÖm sèng cña c¸c céng ®ång ng−êi,<br /> - Cã quan niÖm cho r»ng khi ®Þnh ®−îc ®Þnh h×nh qua nh÷ng t×nh huèng<br /> nghÜa v¨n hãa chØ cÇn nªu gi¸ trÞ (tæng kh¸c nhau trong lÞch sö tån t¹i cña c¸c<br /> hoµ c¸c gi¸ trÞ) lµ ®ñ. Tuy nhiªn, v¨n céng ®ång ®ã vµ ®−îc b¶o tån trong sù<br /> hãa trong nhiÒu tr−êng hîp kh«ng chi phèi vµ quy ®Þnh cña nã ®èi víi ho¹t<br /> mang ý nghÜa gi¸ trÞ - nghÜa lµ nã ®éng cña c¸c thÕ hÖ kÕ tiÕp nhau. V¨n<br /> kh«ng tèt hay xÊu, ®óng hay sai, tÝch ho¸ thùc hiÖn tÝnh quy ®Þnh cña m×nh,<br /> cùc hay tiªu cùc... mµ chØ lµ c¸ch thøc, thÓ hiÖn søc m¹nh cña m×nh trong ®êi<br /> kiÓu, d¹ng, phong c¸ch... ho¹t ®éng sèng x· héi th«ng qua c¸c khu«n mÉu<br /> sèng cña c¸ nh©n hoÆc céng ®ång (c¸ch v¨n ho¸ (11, tr.52).<br /> cÇm dao cña ng−êi ph−¬ng T©y so víi<br /> ng−êi ph−¬ng §«ng lµ mét thÝ dô). Do Con ng−êi trong ho¹t ®éng bao giê<br /> vËy, kh«ng chØ lµ gi¸ trÞ, v¨n hãa cßn lµ còng dùa vµo nh÷ng khu«n mÉu v¨n<br /> ph−¬ng thøc (c¸ch thøc, kiÓu, d¹ng, hãa ®· cã ®Ó thao t¸c, xö lý hoÆc s¸ng<br /> phong c¸ch...) sèng cña con ng−êi. t¹o... kÓ c¶ víi c¸c ®èi t−îng míi. Kh¸c<br /> víi con vËt, kh«ng bao giê con ng−êi b¾t<br /> 9. B¶n s¾c v¨n hãa (cultural<br /> tay vµo ho¹t ®éng tõ tr¹ng th¸i “kh«ng”<br /> identity): B¶n s¾c riªng cña mçi<br /> hoÆc “h− v«” (Phi kinh nghiÖm còng lµ<br /> nÒn/d¹ng/kiÓu v¨n ho¸ th−êng biÓu<br /> mét thø kinh nghiÖm).<br /> hiÖn lµ nh÷ng nÐt ®Æc thï vµ ®éc ®¸o<br /> thÓ hiÖn trong c¸c hiÖn t−îng v¨n ho¸ II. V¨n minh<br /> hoÆc c¸c s¶n phÈm v¨n ho¸, quy ®Þnh bé<br /> mÆt cña mçi nÒn v¨n ho¸. C¸ch hiÓu 1. NhiÒu tµi liÖu qu¶ quyÕt r»ng,<br /> nµy kh«ng cã g× sai. Tuy nhiªn, ®iÒu v¨n hãa vµ v¨n minh víi tÝnh c¸ch lµ<br /> ®¸ng l−u ý lµ, b¶n s¾c riªng cña v¨n ho¸ c¸c kh¸i niÖm khoa häc m·i tíi thÕ kû<br /> kh«ng chØ thÓ hiÖn trong c¸c hiÖn t−îng XVIII míi xuÊt hiÖn. Trong khi ®ã ë<br /> hoÆc c¸c s¶n phÈm ®Æc thï cña v¨n ho¸, ph−¬ng T©y, thuËt ng÷ Cultura ®−îc<br /> mµ phÇn ®¸ng kÓ cña nã l¹i ®−îc thÓ t×m thÊy ngay trong c¸c t¸c phÈm cña<br /> hiÖn ngay trong ho¹t ®éng sèng b×nh Siseron (106-43 TCN) vµ Civilization ®·<br /> th−êng, hµng ngµy cña c¸c céng ®ång thÊy ®−îc sö dông t−¬ng ®èi phæ biÕn ë<br /> ng−êi. ë ®ã, nã lµ: TËp hîp cña nh÷ng giai ®o¹n ®Çu thêi ®¹i Phôc H−ng.<br /> 18 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2010<br /> <br /> - ë Trung Quèc, v¨n minh ®−îc vÉn lµ t−îng tr−ng cho mäi c¸i tÝch cùc<br /> nh¾c tíi tõ rÊt sím trong Th−îng th− trong lÜnh vùc tr−íc ®©y ch−a ph©n<br /> (Ngò Kinh); cßn v¨n hiÕn víi nghÜa lµ chia, cßn kh¸i niÖm thø hai trong ®a sè<br /> mét x· héi ®¹t tíi mét tr×nh ®é nhÊt c¸c tr−êng hîp ®−îc ®¸nh gi¸ lµ trung<br /> ®Þnh vÒ mÆt tinh thÇn (v¨n: t− liÖu, ®iÓn tÝnh, vµ cã khi cßn cã ý nghÜa tiªu cùc<br /> ch−¬ng, chÕ ®é; hiÕn: ng−êi th«ng th¹o trùc tiÕp” (12, tr.178; 13, tr.697-698).<br /> ®iÓn ch−¬ng, chÕ ®é) th× ®· ®−îc bµn<br /> - NÕu kh¼ng ®Þnh mét c¸ch ch¾c<br /> luËn trong LuËn ng÷ (Khæng Tö, 551-<br /> ch¾n c¸c kh¸i niÖm v¨n hãa vµ v¨n<br /> 479 TCN).<br /> minh cã bao nhiªu nghÜa cô thÓ vµ x¸c<br /> - Vµo ®êi H¸n (ThÕ kû I TCN), trong ®Þnh th× cã lÏ ®iÒu kh¼ng ®Þnh ®ã kh«ng<br /> c¸c quan niÖm cña L−u H−íng ng−êi ta tr¸nh khái vâ ®o¸n. §«i khi ng−êi ta cã<br /> ®· thÊy xuÊt hiÖn kh¸i niÖm v¨n hãa. c¶m gi¸c r»ng so víi v¨n hãa th× v¨n<br /> V¨n hãa lóc ®ã ®−îc hiÓu lµ v¨n trÞ, gi¸o minh h×nh nh− râ rµng h¬n, x¸c ®Þnh<br /> hãa. NghÜa gèc cña v¨n ë ®©y lµ c¸i ®Ñp, h¬n. Nh−ng trªn thùc tÕ, ngoµi mét vµi<br /> c¸i cã søc thu hót vÒ mÆt h×nh thøc. nghÜa phæ biÕn, th−êng gÆp, v¨n minh<br /> V¨n hãa, do vËy trë thµnh yÕu tè then còng cã kh¸ nhiÒu nghÜa phøc t¹p vµ<br /> chèt trong chÝnh trÞ: cai trÞ, gi¸o hãa thiÕu x¸c ®Þnh kh«ng kÐm g× v¨n hãa.<br /> b»ng v¨n. Bªn c¹nh ®ã cßn cã kh«ng Ýt tr−êng hîp<br /> mµ nÕu thuËt ng÷ v¨n hãa ®−îc thay<br /> - ë ViÖt Nam, kh¸i niÖm v¨n hãa vµ<br /> b»ng v¨n minh th× còng ch¼ng dÔ g× chØ<br /> v¨n minh xuÊt hiÖn trong v¨n tù lÇn ®Çu<br /> ra ®©u lµ hîp lý vµ bÊt hîp lý cña tõng<br /> tiªn vµo lóc nµo? HiÖn ch−a cã c©u tr¶<br /> v¨n c¶nh. Cã thÓ nhËn thÊy trong kh¸<br /> lêi. Song, nh− ®· biÕt, n¨m 1428 NguyÔn<br /> nhiÒu tr−êng hîp tÝnh tõ v¨n hãa vµ<br /> Tr·i ®· bµn ®Õn v¨n hiÕn mét c¸ch trang<br /> tÝnh tõ v¨n minh th−êng lµ thay thÕ<br /> nghiªm trong §¹i c¸o b×nh Ng«.<br /> ®−îc cho nhau.<br /> 2. V¨n hãa vµ v¨n minh, vÒ ph−¬ng<br /> 3. MÆc dï ®· ®−îc sö dông t−¬ng<br /> diÖn ng«n ng÷ lu«n lu«n lµ c¸c thuËt<br /> ®èi phæ biÕn ë ®Çu thêi ®¹i Phôc H−ng,<br /> ng÷ riªng rÏ vµ t¸ch biÖt víi nhau.<br /> nh−ng v¨n minh víi tÝnh c¸ch lµ kh¸i<br /> Trong nhiÒu ng«n ng÷, v¨n hãa vµ v¨n<br /> niÖm chÝnh trÞ – x· héi th× l¹i xuÊt hiÖn<br /> minh kh«ng ph¶i lµ nh÷ng tõ ®ång<br /> vµo thÕ kû XVIII, khi c¸c nhµ khai s¸ng<br /> nghÜa. Êy vËy mµ trong rÊt nhiÒu<br /> Ph¸p dïng c¸c quan niÖm duy lý cña<br /> tr−êng hîp, hai kh¸i niÖm vÉn ®−îc sö<br /> m×nh ®Ó mæ xÎ vµ ph©n tÝch nh÷ng x·<br /> dông nh− nh÷ng kh¸i niÖm kh«ng cã sù<br /> héi ®· ®¹t tíi mét tr×nh ®é nhÊt ®Þnh vÒ<br /> ph©n biÖt hoÆc nh− nh÷ng tõ kh¸c ©m<br /> lý tÝnh vµ c«ng b»ng. VÒ mÆt tõ nguyªn<br /> ®ång nghÜa. HiÖn nay, trªn thùc tÕ, néi<br /> th× Civilization cã gèc Latinh Civilis,<br /> hµm cña hai kh¸i niÖm nµy vÉn th−êng<br /> nghÜa lµ thÞ d©n, c«ng d©n, nhµ n−íc.<br /> bÞ sö dông nhÇm lÉn víi nhau: trong<br /> Theo nghÜa ban ®Çu th× v¨n minh lµ thÞ<br /> mét sè v¨n c¶nh, v¨n hãa bÞ gäi lµ v¨n<br /> d©n hãa, thµnh thÞ hãa. VÒ sau, v¨n<br /> minh vµ ng−îc l¹i.<br /> minh ®−îc hiÓu mét c¸ch trõu t−îng<br /> - Ngay trong khoa häc, “kh¸c víi thÕ h¬n theo nhiÒu nghÜa kh¸c nhau; trong<br /> kû XVIII vµ XIX... ®Æc ®iÓm cña triÕt ®ã nghÜa bao trïm lµ chØ mét tr×nh ®é<br /> häc v¨n hãa thÕ kû XX lµ dÇn dÇn t¸ch ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh cña x· héi vÒ mÆt<br /> hai kh¸i niÖm ®ã (v¨n hãa vµ v¨n minh vËt chÊt vµ tinh thÇn (14, tr.733). Vµo<br /> - HSQ) ra, kh¸i niÖm thø nhÊt tiÕp tôc thÕ kû XIX, nãi tíi v¨n minh lµ nãi tíi<br /> V¨n hãa vµ v¨n minh... 19<br /> <br /> nh÷ng ®Æc tr−ng cã gi¸ trÞ cña chñ vµ trong lÞch sö toµn nh©n lo¹i víi t−<br /> nghÜa t− b¶n nãi chung. Ng−êi ta gÇn c¸ch lµ lÞch sö toµn thÕ giíi (Xem: 15,<br /> nh− ®ång nhÊt v¨n minh víi toµn bé gi¸ tr.453-454).<br /> trÞ cña chñ nghÜa t− b¶n. Lóc ®ã, x· héi - V¨n minh lµ giai ®o¹n “lôi tµn”<br /> t− b¶n víi khÈu hiÖu tù do, b×nh ®¼ng, cña v¨n hãa, lµ thêi ®iÓm cuèi cïng<br /> b¸c ¸i cña nã ®−îc coi lµ hiÖn th©n cña khiÕn cho c¸c nÒn v¨n hãa kh¸c nhau<br /> v¨n minh. cña nh©n lo¹i trë nªn ®ång nhÊt. §©y lµ<br /> 4. Cho tíi nay, sè l−îng c¸c ®Þnh c¸ch hiÓu v¨n minh cña O. Spengle.<br /> nghÜa cô thÓ vÒ kh¸i niÖm v¨n minh cã Theo Spengle, sau khi 8 nÒn v¨n hãa<br /> lÏ còng ch¼ng kÐm g× sè l−îng c¸c ®Þnh cña loµi ng−êi ®¹t tíi tr×nh ®é cao, v¨n<br /> nghÜa vÒ v¨n hãa (mÆc dï ch−a thÊy ai minh sÏ xuÊt hiÖn vµ “hßa tan” mäi gi¸<br /> c«ng bè con sè thèng kª vÒ c¸c ®Þnh trÞ tèt ®Ñp. §ã sÏ lµ “Hoµng h«n cña<br /> nghÜa nµy). Th«ng qua nh÷ng ®Þnh ch©u ¢u” (Xem: 15, tr.453-454).<br /> nghÜa cô thÓ mµ chóng t«i ®−îc biÕt, cã Nh÷ng c¸ch hiÓu trªn còng ®ång<br /> thÓ nhËn thÊy næi tréi lªn mét sè c¸ch thêi còng lµ nh÷ng c¸ch tiÕp cËn tiªu<br /> hiÓu sau: biÓu vÒ kh¸i niÖm v¨n minh. Xin l−u ý<br /> lµ, hÇu hÕt nh÷ng c¸ch hiÓu nãi trªn<br /> - V¨n minh lµ mét tr×nh ®é ph¸t<br /> ®Òu ®i theo xu h−íng tiÕp nèi J.<br /> triÓn nhÊt ®Þnh cña c¸c d©n téc hoÆc cña<br /> Rousseau vµ J. Herder, cè g¾ng ph©n<br /> c¸c céng ®ång. A. Toynbee vµ P. Xorokin<br /> biÖt ngµy cµng r¹ch rßi hai kh¸i niÖm<br /> lµ nh÷ng ®¹i biÓu cho c¸ch hiÓu nµy.<br /> nµy trong mèi t−¬ng quan víi nh÷ng<br /> Theo Toynbee, d©n téc nµo còng ®Òu cã<br /> ®Æc tÝnh cã thÓ x¸c ®Þnh cña chóng. RÊt<br /> v¨n hãa cña m×nh, song kh«ng ph¶i mäi<br /> Ýt ng−êi ®i theo xu h−íng ng−îc l¹i -<br /> d©n téc ®Òu ®−îc coi lµ v¨n minh. Nãi<br /> ®ång nhÊt hoÆc xãa nhßa ranh giíi gi÷a<br /> ®Õn v¨n minh lµ nãi tíi mét tr×nh ®é<br /> nµo ®ã trong sù ph¸t triÓn cña c¸c céng v¨n hãa vµ v¨n minh.<br /> ®ång, mµ tr−íc hÕt ®ã lµ sù ph¸t triÓn (cßn n÷a)<br /> vÒ mÆt v¨n hãa (15, tr.516-517; 16, Tµi liÖu tæng thuËt vµ trÝch dÉn<br /> tr.30-34).<br /> - V¨n minh lµ mét giai ®o¹n ph¸t 1. K. Marx vµ F. Engels, Toµn tËp, tËp<br /> triÓn x· héi ®èi lËp víi giai ®o¹n “d· 32. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1997.<br /> man”. C¸c d©n téc ®Òu sÏ ph¶i ®¹t tíi 2. K. Marx vµ F. Engels, Toµn tËp, tËp<br /> v¨n minh, sau khi tr¶i quan giai ®o¹n 20. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1994.<br /> “m«ng muéi, d· man”. Nh− ta ®Òu biÕt, 3. E. B. Tylor. Primitive culture. New<br /> L. Morgan vµ F. Engels lµ nh÷ng ®¹i York: J. P. Putnam's Sons, 1871.<br /> biÓu tiªu biÓu cho quan niÖm nµy (Xem: 4. V.E. Davidovich. D−íi l¨ng kÝnh<br /> 17, 18). triÕt häc. H.: ChÝnh trÞ quèc gia,<br /> - V¨n minh lµ sù “giao thoa”, “giao 2002.<br /> tiÕp” cña c¸c gi¸ trÞ toµn nh©n lo¹i trong 5. B.E. Давидович , Ю.А. Жданов.<br /> ®êi sèng cña mçi d©n téc. §¹i biÓu ®iÓn Сущность Культурыа. P.:<br /> h×nh cho c¸ch hiÓu nµy lµ K. Jasper, Ростовскuu Университет, Ростов-на-<br /> ng−êi ®· b»ng lý thuyÕt giao tiÕp cña Дону, 1989.<br /> m×nh c¾t nghÜa toµn bé qu¸ tr×nh liªn 6. Hå SÜ Quý (chñ biªn). Con ng−êi vµ<br /> kÕt diÔn ra trong nÒn v¨n minh ch©u ©u ph¸t triÓn con ng−êi trong quan<br /> 20 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2010<br /> <br /> niÖm cña K. Marx vµ F. Engels. H.: 21. G. Endrweit, G. Trommsdorff. Tõ<br /> ChÝnh trÞ quèc gia, 2003 ®iÓn x· héi häc. H.: ThÕ giíi, 2002.<br /> 7. http://vi.wikipedia.org/wiki/V%C4 22. Magoroh Maruyama. Ph−¬ng thøc<br /> %83n_h%C3%B3a. t− duy víi c¸c nÒn v¨n hãa. T¹p chÝ<br /> Ng−êi ®−a tin UNSECO, sè 2, 1996.<br /> 8. UNESCO. Mexico City Declaration<br /> on Cultural Policies. World 23. Indira Gandhi. T− duy Ên §é (Ph¸t<br /> Conference on Cultural Policies. biÓu t¹i §¹i häc Sorbonne, Paris<br /> Mexico City, 26 July - 6 August 1982. trong dÞp nhËn b»ng TiÕn sÜ danh<br /> dù). B¸o V¨n nghÖ, 22/1/1983.<br /> 9. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn<br /> §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø 24. K. Marx vµ F. Engels, Toµn tËp, tËp<br /> VIII. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1996. 8. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1993.<br /> 10. Hå ChÝ Minh, Toµn tËp, tËp 3. H.: 25. K. Marx. B¶o th¶o kinh tÕ – triÕt häc<br /> ChÝnh trÞ quèc gia, 2000 n¨m 1844.<br /> <br /> 11. Hå SÜ Quý. VÒ v¨n hãa vµ v¨n minh. 26. K. Marx vµ F. Engels toµn tËp, tËp<br /> H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1999. 42. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 2000.<br /> 27. Hå SÜ Quý. Con ng−êi vµ ph¸t triÓn<br /> 12. A.G. Xpirkin. TriÕt häc x· héi, tËp 2.<br /> con ng−êi. H.: Gi¸o dôc, 2007.<br /> H.: Tuyªn huÊn, 1989.<br /> 28. UNDP. Human Development<br /> 13. А.Г. Спиркин. Философия.<br /> Report. 1990.<br /> Гардарики. M.: 2002.<br /> 29. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn<br /> 14. Философский энциклопедический Héi nghÞ lÇn thø n¨m Ban chÊp<br /> словарь. M.: Советская hµnh Trung −¬ng khãa VIII. H.:<br /> Энциклопедия, 1989. ChÝnh trÞ quèc gia, 1998.<br /> 15. Tõ ®iÓn TriÕt häc ph−¬ng T©y hiÖn 30. ViÖn Khoa häc x· héi ViÖt Nam –<br /> ®¹i. H.: Khoa häc x· héi, 1996. Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn Liªn Hîp<br /> 16. Arnold Toynbee. Nghiªn cøu vÒ lÞch Quèc. B¸o c¸o ph¸t triÓn con ng−êi<br /> sö (Mét c¸ch thøc diÔn gi¶i). H.: ThÕ ViÖt Nam 1999-2004. Nh÷ng thay<br /> giíi, 2002. ®æi vµ nh÷ng xu h−íng chñ yÕu. H.:<br /> ChÝnh trÞ quèc gia, 2007.<br /> 17. F. Engels. Nguån gèc cña gia ®×nh<br /> 31. UNDP. Human Development<br /> cña chÕ ®é t− h÷u vµ cña nhµ n−íc<br /> Report. 1990-2006.<br /> (Ch−¬ng IX. D· man vµ v¨n minh).<br /> H.: Sù thËt, 1972. 32. Ph¸t triÓn con ng−êi: tõ quan niÖm<br /> ®Õn chiÕn l−îc vµ hµnh ®éng. H.:<br /> 18. K. Marx vµ F. Engels, Toµn tËp, tËp ChÝnh trÞ quèc gia, 1999.<br /> 21. H.: ChÝnh trÞ quèc gia, 1995.<br /> 33. Edouard Wattez. B¸o c¸o t¹i Héi<br /> 19. Ценности. Философский th¶o Ph¸t triÓn con ng−êi trong qu¸<br /> энциклопедический словарь. M.: tr×nh ®æi míi ë ViÖt Nam. H. 3-<br /> Совет-ская Энциклопедия, 1989. 4/4/2000.<br /> 20. Ценности. Культурология ХХ в. 34. B¸o c¸o ph¸t triÓn con ng−êi ViÖt<br /> Энциклопедия. http: Nam 2001. §æi míi vµ sù nghiÖp<br /> //www.philosophy.ru/edu/ref/enc/ ph¸t triÓn con ng−êi. H.: ChÝnh trÞ<br /> z-ch-sh.htm#BM18001 quèc gia, 2001.<br />