Văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa và tiểu thuyết Việt Nam 1960 - 1975 trên phương diện kiểu nhân vật trung tâm

Đoàn Đức Hải<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 91(03): 93 - 100<br /> <br /> VĂN HỌC HIỆN THỰC XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VÀ TIỂU THUYẾT VIỆT NAM<br /> 1960 - 1975 TRÊN PHƯƠNG DIỆN KIỂU NHÂN VẬT TRUNG TÂM<br /> Đoàn Đức Hải*<br /> Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Trong thế giới nhân vật của tiểu thuyết Việt Nam 1960 – 1975 nói chung và tiểu thuyết về đề tài<br /> xây dựng chủ nghĩa xã hội nói riêng, đã có sự kết hợp hiệu quả giữa chất sử thi với chất tiểu thuyết<br /> trong việc xây dựng cấu trúc hình tượng nhân vật, tạo ra những điển hình văn học của loại hình<br /> tiểu thuyết sử thi hiện đại- nhân vật “con người mới” . Cấu trúc hình tượng nhân vật đã phản ánh<br /> chân thực hiện thực lịch sử và thỏa mãn yêu cầu nghệ thuật của phương pháp sáng tác hiện thực xã<br /> hội chủ nghĩa, nó bắt rễ sâu xa trong truyền thống văn học dân tộc và được gặp gỡ với mô hình<br /> tiểu thuyết Nga – Xô viết, kết hợp với đặc điểm lịch sử của thời đại chiến tranh cách mạng và xây<br /> dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Cái khác biệt nhất của con người mới so với những nhân vật<br /> văn học trước đó là khả năng làm chủ: làm chủ tập thể và làm chủ bản thân, con người mới tồn tại<br /> đồng thời cùng với quá trình bảo vệ và xây dựng Tổ quốc xã hội chủ nghĩa, họ chiến đấu và lao<br /> động quên mình vì bản thân, vì dân tộc mình và vì cả nhân loại.<br /> Cái nhìn lý tưởng hóa đã xây dựng nên hình tượng nhân vật trung tâm với tư thế và vẻ đẹp hào<br /> hùng. Họ chính là hóa thân của một dân tộc anh hùng trong thời đại anh hùng. Họ mang trong<br /> mình những phẩm chất phi thường: giản dị, bình thường mà phi thường về sức mạnh tinh thần. Vì<br /> vậy, họ được ghi nhận, được mô tả như những con người đẹp nhất, lớn lao nhất, giàu tính chiến<br /> đấu nhất… Họ là những con người sống có lý tưởng, có mục đích, “hiểu việc mình làm và con<br /> đường mình đang đi”. Bên cạnh những ưu điểm đã nêu trên thì nhân vật con người mới còn nặng<br /> về tính khuân mẫu nên ít nhiều hạn chế trong phản ánh dưới góc độ cá nhân.<br /> Từ khóa: Con người mới, nhân vật trung tâm, văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa<br /> <br /> KHÁI LƯỢC VỀ VĂN HỌC HIỆN THỰC<br /> XÃ HỘI CHỦ NGHĨA*<br /> Tìm hiểu bất kì một nền văn học, một hiện<br /> tượng văn học nào cũng phải đặt trong mối<br /> tương quan của các yếu tố đồng đại và lịch<br /> đại. Trong lịch sử văn học nhân loại, mỗi giai<br /> đoạn, mỗi thời kì có những dòng văn học và<br /> phương pháp sáng tác riêng đóng vai trò chủ<br /> đạo. Ở mỗi thời đại và tùy vào bước đi của<br /> mỗi quốc gia, văn học dự phần tích cực vào<br /> việc thay đổi diện mạo đời sống tinh thần.<br /> Cho đến trước thế kỉ XX, văn học Việt Nam<br /> đi trong xu thế chung của khu vực là chủ<br /> nghĩa Cổ điển. Đến đầu thế kỉ XX, chủ nghĩa<br /> hiện thực phê phán và chủ nghĩa Lãng mạn<br /> phương Tây đã vào Việt Nam, đưa văn học<br /> nước ta gia nhập quỹ đạo văn học hiện đại thế<br /> giới. Đêm trước của cuộc cách mạng do giai<br /> cấp vô sản lãnh đạo, trong địa hạt văn<br /> chương, ở thế kỉ XIX, nhất là từ những năm<br /> 40 trở đi, nhu cầu miêu tả cuộc sống như<br /> chính nó vốn có đã được các nhà văn đặt ra<br /> bằng các sáng tác theo khuynh hướng hiện<br /> *<br /> <br /> Tel: 0913 089612<br /> <br /> thực và với cảm hứng phê phán. Ở đó, các<br /> nhà văn đặt ra vấn đề tái tạo đời sống “trong<br /> những hình thức của bản thân đời sống” và<br /> văn học thế giới đã ghi nhận những tên tuổi<br /> sáng giá của dòng văn học hiện thực như<br /> Bandắc, Gôgôn, L. Tônxtôi, Đốtxtôiépxki<br /> v.v… Đến giữa thế kỉ XX, lịch sử nhân loại<br /> chuyển mình, việc tồn tại hệ thống xã hội chủ<br /> nghĩa đối trọng với tư bản chủ nghĩa đã dẫn<br /> đến sự ra đời dòng chủ lưu của văn học các<br /> nước xã hội chủ nghĩa mà phương pháp sáng<br /> tác mới nhất được khẳng định lúc ấy là Chủ<br /> nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa (Chủ nghĩa<br /> hiện thực XHCN). Vào những thập niên đầu<br /> thế kỉ XX chủ nghĩa hiện thực vẫn tiếp tục<br /> đảm đương vai trò trọng yếu của nó đối với<br /> văn chương thế giới, tuy vậy, sự xuất hiện của<br /> trào lưu hiện thực XHCN đã tạo được thế đối<br /> trọng với các phương pháp sáng tác mới, chủ<br /> yếu được trọng dụng ở nước tư bản phương<br /> Tây khác biệt về thể chế chính trị. Vào thời<br /> điểm Chủ nghĩa hiện thực XHCN ra đời và<br /> vào những năm phát triển nhất, nó được văn<br /> học các nước XHCN coi là một phương pháp<br /> ưu việt của ý thức vô sản, của nhân sinh quan<br /> cộng sản.<br /> 93<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đoàn Đức Hải<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Nền văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa ở<br /> Liên Xô<br /> Vào buổi đầu của cuộc cách mạng do giai<br /> cấp vô sản Nga thực hiện, những sáng tác của<br /> M.Goócki đã cổ vũ một cách mạnh mẽ tinh<br /> thần của giai cấp đang lên, đã sản sinh một<br /> loạt những tác phẩm viết về những con người<br /> tiên tiến của thời đại, về những điều đang sẽ<br /> trở thành hiện thực trên một đất nước đấu<br /> tranh cho hòa bình và tiến bộ của loài người.<br /> Và cũng chính M. Goócki đã được xem như<br /> là người có công đầu đối với nền văn học vô<br /> sản Xô-viết. Sau khi Liên bang Cộng hòa Xã<br /> hội chủ nghĩa Xô-viết được thành lập (1922),<br /> với mục tiêu thống nhất các tổ chức văn nghệ<br /> thành một cơ quan duy nhất trên toàn liên<br /> bang đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản,<br /> nhằm “đưa các nhà văn có xu hướng nghệ<br /> thuật và trình độ chính trị khác nhau đi vào<br /> đại lộ của nền văn học Xô viết là chủ nghĩa<br /> hiện thực xã hội chủ nghĩa” [13, tr.92], Đại<br /> hội Hội nhà văn Liên Xô được tiến hành vào<br /> năm 1934. Ở đó, điều lệ của Hội đã xác định<br /> chủ nghĩa hiện thực XHCN là phương pháp<br /> sáng tác chủ đạo trong văn học Xô viết. Từ<br /> đó, văn học vô sản Nga đã phát huy vai trò<br /> của một nền văn học XHCN mới mẻ nhưng<br /> đầy xung kích đối với văn học thế giới trong<br /> mục tiêu đấu tranh cho thắng lợi của chủ<br /> nghĩa xã hội. Nhà văn Xô-viết, để dự một<br /> phần lớn vào “cuộc tái sinh màu nhiệm” trong<br /> văn học và trong cuộc sống, nhất thiết phải<br /> trở thành và phải thực sự là nhà văn – chiến<br /> sĩ. Đó là đòi hỏi của đất nước, và dường như,<br /> cả đối với nhà văn. Nhà văn và nền văn học<br /> ấy buộc phải chuyển mình, phải vào cuộc, đáp<br /> ứng những đòi hỏi cấp thời. Với vai trò là<br /> người anh cả trong cộng đồng thế giới mới<br /> lúc bấy giờ, văn học Nga – Xô-viết đã đi đầu<br /> bằng các tác phẩm có sức lôi kéo hàng triệu<br /> con người trong cuộc đấu tranh chống kẻ thù<br /> chung ở những năm nửa đầu thế kỉ XX, trong<br /> công cuộc lao động, kiến thiết đất nước nhằm<br /> tạo dựng cơ sở vật chất – kĩ thuật của chủ<br /> nghĩa xã hội. Các nhà lí luận ở Nga – Xô-viết<br /> đã đúc kết thành những luận thuyết và từ đó<br /> Chủ nghĩa hiện thực XHCN được dùng như<br /> một kiểu thước đo, một tiêu chuẩn mang tính<br /> pháp quy để điều chỉnh sự phát triển của văn<br /> học nghệ thuật.<br /> Thực tế đã chứng minh được rằng văn học<br /> của những giai đoạn tiếp theo luôn được tiếp<br /> <br /> 91(03): 93 - 100<br /> <br /> mạch từ các giai đoạn trước nó, xét theo tinh<br /> thần biện chứng thì “cái mới không ra đời từ<br /> hư vô”. Văn học Xô-viết, vì thế, cũng đã có<br /> sự chuẩn bị từ những thế kỉ trước nó, từ quá<br /> khứ rực rỡ của văn học nước nhà, đồng thời<br /> nó đã để lại những kinh nghiệm quý báu cho<br /> sự vận động của văn học các giai đoạn sau.<br /> Nhà nghiên cứu – dịch giả Thúy Toàn nhận<br /> xét: “[...] nền văn học ấy tràn đầy niềm tin<br /> tưởng vào tương lai tươi sáng của loài<br /> người; nó thấm nhuần tư tưởng chống đế<br /> quốc, chống phát-xít, chống mọi áp bức bóc<br /> lột; nó khẳng định tình hữu nghị giữa các dân<br /> tộc, tình đoàn kết quốc tế của giai cấp vô sản<br /> và những người lao động…” [14 tr.67- 73].<br /> Chính tính Đảng và tính nhân dân trong đề<br /> xuất của Lênin đối với các tác phẩm hiện thực<br /> XHCN đã mang đến cho văn học lúc bấy giờ<br /> tinh thần ấy. Đọc lại các tác phẩm của M.<br /> Goócki, Sôlôkhốp, Phađêép, N. Ốxtơrốpxki,<br /> … chắc hẳn độc giả sẽ đồng tình với quan<br /> điểm trên.<br /> Nhà nghiên cứu Đào Tuấn Ảnh đã nhìn nhận<br /> các tác phẩm văn học Nga – Xô-viết dưới góc<br /> nhìn khách quan và tương đối phù hợp:<br /> “Không nên xổ toẹt giá trị của các tác phẩm<br /> văn học Nga – Xô viết đã từng được dịch ở<br /> Việt Nam, nhưng cũng không nên đề cao<br /> quá mức” (Báo Thanh niên điện tử nhân kỉ<br /> niệm 90 năm Cách mạng Tháng Mười Nga).<br /> Một thời, như là sự ghi công văn học hiện<br /> thực XHCN ở Nga đối với tiến trình văn học<br /> thế giới, các nhà Nga học chính thống đã xem<br /> nền văn học ấy từng “đưa con người vào<br /> những vấn đề xã hội – chính trị nóng bỏng,<br /> truyền cảm cho độc giả niềm tin vào sức<br /> mạnh cải tạo xã hội của triệu triệu quần<br /> chúng lao động đang vươn dậy” (Nguyễn<br /> Kim Đính). Nhìn về văn học vô sản mà văn<br /> học nước Nga – Xô-viết là trụ cột chính là để<br /> chúng ta soi rõ mình hơn trong những bước<br /> chuyển của quá khứ và đặc biệt, thấy được<br /> lịch sử dân tộc và lịch sử văn học một thời.<br /> Một điều đã được thừa nhận chắc chắn là, văn<br /> học cách mạng Việt Nam trong hai cuộc<br /> kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ đã chịu<br /> ảnh hưởng sâu sắc bởi văn học Nga – Xô-viết.<br /> Nền văn học hiện thực xã hội chủ nghĩa ở<br /> Việt Nam<br /> Tiến trình của văn học Việt Nam có những<br /> điểm tương đồng với tiến trình văn học thế<br /> giới và nhiều điểm gần gũi với bước đi của<br /> <br /> 94<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đoàn Đức Hải<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> văn học Nga, mỗi một giai đoạn luôn có một<br /> phương pháp sáng tác giữ vai trò trọng yếu.<br /> Trước Cách mạng tháng Tám 1945, chúng ta<br /> tiếp xúc với văn hóa Pháp trong tinh thần<br /> không hoàn toàn tự nguyện, dù vậy trong văn<br /> học ta đã đạt được những đỉnh cao với các tác<br /> phẩm thuộc chủ nghĩa hiện thực phê phán.<br /> Sau năm 1945, với tư cách là một quốc gia<br /> độc lập và sẵn sàng đương đầu với bất kì<br /> những trở lực bất nghĩa nào là rào cản đối với<br /> con đường khẳng định quyền tự do và độc lập<br /> của dân tộc, chúng ta cũng khẳng định sự lựa<br /> chọn của mình trong những bước đi của nền<br /> văn hóa mới. Sau Thế chiến II, nhiều dân tộc,<br /> trong đó có Việt Nam, thoát khỏi ách thuộc<br /> địa, đã chọn con đường của CNXH, và văn<br /> học Việt Nam lựa chọn con đường của văn<br /> hoá Nga – Xô-viết. Đây là một sự lựa chọn<br /> không vì bị khuất phục bằng vũ lực hay vật<br /> chất mà là vì sự chinh phục của tư duy khoa<br /> học, của ánh sáng nhân văn. Đi theo con<br /> đường XHCN là tin ở những gì tai nghe mắt<br /> thấy, ở thành quả thực tiễn ở Liên Xô. Thành<br /> tựu của hơn 20 năm xây dựng xã hội mới ở<br /> Liên Xô đã khích lệ Việt Nam tin vào một<br /> tương lai tốt đẹp, tương lai của những chủ<br /> nhân mới đất nước là người lao động. Nguyễn<br /> Khải lí giải: “Học thuyết Mác-xít vốn xa lạ với<br /> người nông dân Việt Nam, nhưng tác động của<br /> nó tới đông đảo quần chúng thật mãnh liệt và<br /> tức thì. Lần đầu tiên một học thuyết nổi danh<br /> dám suy tôn những người thất học và bần cùng<br /> là nhân vật chính của lịch sử hiện đại, là chủ<br /> nhân ông đích thực của đất nước họ trong hiện<br /> tại và trong tương lai. Rằng họ có sức mạnh<br /> dời non lấp biển, có thể đánh bại mọi kẻ xâm<br /> lược và kiến tạo một xã hội công bằng nhất<br /> trong lịch sử loài người” [17, tr.64 32].<br /> Đề cương văn hóa của Trường Chinh ra đời<br /> năm 1943 rồi sau đó là Chủ nghĩa Mác và văn<br /> hóa Việt Nam năm 1948 đều hướng vào<br /> khẳng định văn hóa, văn nghệ là một lực<br /> lượng quan trọng phục vụ sự nghiệp kháng<br /> chiến. Quan điểm này rất gần với quan điểm<br /> của các nhà quản lý văn học nghệ thuật Xôviết sau Cách mạng tháng Mười. Trong Đề<br /> cương văn hóa năm 1943 của Trường Chinh<br /> xuất hiện thuật ngữ tả thực xã hội chủ nghĩa<br /> khi đề cập đến khuynh hướng mới của một<br /> nền văn nghệ phục vụ kháng chiến. Đến 1948,<br /> thuật ngữ này được chính thức đổi thành Chủ<br /> <br /> 91(03): 93 - 100<br /> <br /> nghĩa hiện thực XHCN. Tắt đèn, Giông tố rồi<br /> Bước đường cùng khiến cho người nghệ sĩ<br /> cảm thấy ngột ngạt, tù đọng trong tinh thần,<br /> họ thấy cần phải thoát khỏi trạng thái ấy. Đó<br /> là điều có thật một thời. Không khí sục sôi<br /> sau Cách mạng tháng Tám khiến người nghệ<br /> sĩ có nhu cầu nhập cuộc bởi họ mang cảm<br /> giác “Đứng riêng tây ta thấy mình có lỗi”<br /> (Chế Lan Viên). Thêm nữa, khi tuyên bố ta sẽ<br /> “đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng<br /> và của cải” để bảo vệ nền độc lập vừa có<br /> được thì cũng đồng thời cả dân tộc Việt Nam<br /> tự thấy mình đã đứng cùng chiến tuyến với<br /> các lực lượng tiến bộ lúc bấy giờ. Đất nước<br /> Việt Nam, văn nghệ sĩ Việt Nam đã tìm đến<br /> quê hương Cách mạng tháng Mười và nền<br /> văn học của nó như một sự lựa chọn duy nhất<br /> và hoàn toàn tự nguyện. Ngày trước ta đã tìm<br /> đến Cách mạng tháng Mười như đi về phía<br /> mặt trời thì lúc này văn học ta cũng tự nhận<br /> mình cùng chiến tuyến với văn học được sản<br /> sinh từ Cách mạng tháng Mười. Bằng thực tế<br /> các tác phẩm (đặc biệt là từ năm 1948 trở đi),<br /> từ sau Đôi mắt của Nam Cao, văn học Việt<br /> Nam đã đi vào quỹ đạo của văn học hiện thực<br /> xã hội chủ nghĩa mà hai đề tài xuyên suốt là<br /> chiến đấu và lao động trở thành những trăn<br /> trở đối với người nghệ sĩ. Nguyễn Đình Thi<br /> đã từng bộc bạch trong Nhận đường: “Làm<br /> thế nào để chúng ta hiểu được tâm hồn những<br /> lớp nhân dân đông đảo đang chiến đấu, làm<br /> thế nào sống được những tình cảm ý nghĩ của<br /> những lớp người xưa nay cách hẳn ta, làm thế<br /> nào để trở thành những con người của tầng<br /> lớp khác để sống được sự sống của họ” [15<br /> tr.29]. Người nghệ sĩ thấy cần phải cất tiếng<br /> nói của thời đại mới, về những con người mới<br /> – con người của một đất nước có chủ quyền,<br /> những con người “có trong đầu lý tưởng<br /> cách mạng” (Nguyễn Đăng Mạnh). Văn học<br /> nghệ thuật lúc này phải là một mặt trận, người<br /> nghệ sĩ phải là một chiến sĩ. Với tâm thế đó,<br /> văn học Việt Nam 30 năm đấu tranh cách<br /> mạng cũng đồng thời là văn học hiện thực<br /> XHCN, không dày nhưng nền văn học ấy biết<br /> lấy “Lợi ích Tổ quốc là trên hết. […]. Mọi lợi<br /> ích khác đều tạm thời phải gác lại, phải hy<br /> sinh đi” [16, tr.50]. Khi hòa bình lập lại trên<br /> miền Bắc, nửa tuyến đất nước bắt tay vào xây<br /> dựng chủ nghĩa xã hội, là hậu phương lớn cho<br /> tiền tuyến miền Nam thì văn học miền Bắc<br /> 95<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đoàn Đức Hải<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> thể hiện rõ nét hơn cả tinh thần của văn học<br /> hiện thực XHCN trên hai bình diện đề tài:<br /> chiến đấu và lao động. Không khí sáng tác, số<br /> lượng các tác phẩm, các nhà văn đã trở nên<br /> sôi nổi, phong phú hơn rất nhiều.<br /> Một thuận lợi cho văn học Việt Nam lúc này<br /> là chúng ta không cần phải dò dẫm đi tìm cho<br /> mình những định thức, thuyết lý cho sáng tác,<br /> tức là về mặt lý luận. Tất cả, ta học từ Liên<br /> Xô. Vả lại, những đòi hỏi tức thời của cuộc<br /> cách mạng không tạo nhiều điều kiện về thời<br /> gian và không gian cho người nghệ sĩ có thể<br /> nghiền ngẫm về những gì đang diễn ra.<br /> Bằng chất liệu của mình và công thức của<br /> người bạn chí tình, những tác phẩm nóng hổi<br /> hơi thở cuộc sống liên tiếp ra đời, thể loại<br /> cũng hết sức đa dạng, phong phú: thơ ca,<br /> truyện ngắn, tiểu thuyết, kí sự, tùy bút… Ba<br /> mươi năm văn học mới chưa có tiền lệ đã<br /> “thực sự là một chứng nhân của một quá trình<br /> lịch sử hết sức hào hùng” (Nguyễn Văn<br /> Long). Không tránh khỏi những cái mà với tư<br /> cách là người tiếp nhận tức thời chúng ta chưa<br /> thể sàng lọc ngay được những thô ráp mà văn<br /> học nước bạn đã mắc phải (nghĩa là ta chưa<br /> chuẩn bị tâm thế đi tiếp nhận cái mình được<br /> tiếp nhận), chúng ta cũng đã lại rơi vào một<br /> loay hoay khác khi áp dụng một cách rập<br /> khuôn những định thức, những mô hình cho<br /> nền văn học mới của mình. Ngót nghét 10<br /> năm cho cuộc đối đầu với Pháp và một<br /> khoảng thời gian không ngắn vừa kiến thiết<br /> vừa chiến đấu với Mỹ, tổng cộng dân tộc ta<br /> và văn học ta có 30 năm để tỏ rõ bản lĩnh, sức<br /> vươn của mình. Cái thời kì có một không hai<br /> ở thế kỉ XX ấy đã định vị cho một dòng văn<br /> học, cũng đã tạo nên không ít tên tuổi, như<br /> Phan Cự Đệ đã một thời tổng kết: “Chúng ta<br /> có cái đẹp nhẹ nhõm, thanh thoát, trong sáng<br /> của Nguyễn Đình Thi, cái xù xì gân guốc,<br /> phong phú đến mức rậm rạp của Nguyên<br /> Hồng, cái hóm hỉnh, thông minh, tinh tế và<br /> thơ mộng của Tô Hoài, cái tỉnh táo sắc sảo<br /> đầy tính chất phát hiện của Nguyễn Khải, cái<br /> đôn hậu ấm áp điểm vẻ huy hoàng tráng lệ<br /> của Nguyễn Huy Tưởng, cái dân gian mà lại<br /> hiện đại của Nguyễn Thi, cái hùng tráng thi vị<br /> của Nguyễn Trung Thành, cái trữ tình tha<br /> thiết đến độ say đắm của Anh Đức, cái trí tuệ,<br /> hài hòa và cân đối đến mức cổ điển của Phan<br /> Tứ…” [3(1), tr.155-156].<br /> <br /> 91(03): 93 - 100<br /> <br /> KIỂU NHÂN VẬT TRUNG TÂM CỦA TIỂU<br /> THUYẾT VIỆT NAM 1960-1975 DƯỚI ẢNH<br /> HƯỞNG CỦA PHƯƠNG PHÁP SÁNG TÁC<br /> HIỆN THỰC XÃ HỘI CHỦ NGHĨA<br /> Khi chúng ta tiếp xúc với văn hóa và văn học<br /> Trung Hoa, truyền thống phương Đông quy<br /> định việc tiếp cận và thể hiện con người trong<br /> văn học. Kẻ sĩ phong kiến với cái khí phách<br /> và cách tự vẽ mình trên trang viết đã tạo<br /> những dấu ấn riêng nơi Nguyễn Trãi, Nguyễn<br /> Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du, Cao Bá Quát.<br /> Chúng ta đã có một bề dày những sáng tác và<br /> những gương mặt được liệt vào hàng “cổ<br /> điển” của văn học nước nhà thời trung đại.<br /> Sang thế kỉ XX, nền văn hóa Pháp mang đến<br /> cho chúng ta những kinh nghiệm trong việc<br /> thể hiện con người. Ảnh hưởng mạnh mẽ của<br /> chủ nghĩa hiện thực thế giới đã được các tác<br /> giả của dòng văn học hiện thực phê phán<br /> 1930 – 1945 thể hiện tương đối rõ nét, con<br /> người trong văn học Việt Nam lúc bấy giờ là<br /> những con người bé nhỏ, những con người<br /> cảm thấy mình trở nên thừa thãi, vô nghĩa, bi<br /> kịch tâm hồn và bơ vơ ngay trên chính quê<br /> hương mình. Nhưng khi âm hưởng Cách<br /> mạng tháng Mười Nga vọng đến, nền văn học<br /> khác về chất so với trước đã được hình thành,<br /> nhân vật trung tâm trong văn học cũng<br /> khác trước. Đó không phải là kiểu hiệp sĩ<br /> như nhân vật của Xécvantéc thời Phục hưng ở<br /> Châu Âu, không phải là kiểu anh hùng Từ Hải<br /> của Nguyễn Du, lại càng không phải anh<br /> hùng cứu quốc với cái “số đỏ” luôn hậu thuẫn<br /> như nhân vật Xuân tóc đỏ của Vũ Trọng<br /> Phụng trong văn học hiện thực phê phán. Họ<br /> là những anh hùng với nghĩa đầy đủ, toàn vẹn<br /> của từ này. Họ được gọi bằng cái tên con<br /> người mới. Con người mới lúc này là sản<br /> phẩm của nền văn học cách mạng, được sản<br /> sinh từ sau cuộc đối đầu lịch sử giữa hai lực<br /> lượng chính trị. Ngày trước, khi chưa có Cách<br /> mạng tháng Mười (ở Việt Nam thì từ sau<br /> Cách mạng tháng Tám), họ mang một thân<br /> phận khác, một tinh thần khác. Từ đó trở đi,<br /> cả trong đời sống và trong văn chương, con<br /> người đều được nhìn nhận và đánh giá chủ<br /> yếu dựa trên những phẩm chất chính trị. Con<br /> người mới tồn tại đồng thời cùng với quá<br /> trình bảo vệ và xây dựng Tổ quốc xã hội chủ<br /> nghĩa, trong văn học ở các nước xã hội chủ<br /> nghĩa. Họ chiến đấu và lao động quên mình vì<br /> bản thân mình, vì dân tộc mình và vì cả nhân<br /> loại lúc bấy giờ. Phải lùi lại những ngày sôi<br /> <br /> 96<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đoàn Đức Hải<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> sục của nước Nga trong và sau Cách mạng<br /> tháng Mười, của Việt Nam những ngày tổng<br /> khởi nghĩa tháng Tám và khi có được nền<br /> cộng hòa đầu tiên thì không khó để lí giải<br /> những điều trên. Trong thực tế, những con<br /> người này là những người lao động, chiến đấu<br /> bình thường nhưng đầy hăng hái, tràn niềm<br /> tin vào cuộc sống mà họ dần được làm chủ từ<br /> khi chủ nghĩa xã hội được xây dựng trên quê<br /> hương họ. Đi vào văn học, họ được xem như<br /> những người con ưu tú, tiên tiến nhất thời đại<br /> (dĩ nhiên là trong nhãn quan của các nhà lãnh<br /> đạo, các nhà văn hiện thực XHCN). Và do<br /> vậy, con người mới – những con người của<br /> cách mạng – cũng đồng thời là động lực cho<br /> cách mạng, cho cuộc đấu tranh vì thắng lợi<br /> của chủ nghĩa xã hội. Vì vậy, họ được ghi<br /> nhận, được mô tả như những con người đẹp<br /> nhất, lớn lao nhất, giàu tính chiến đấu nhất…<br /> thông qua lăng kính của cảm hứng ngợi ca,<br /> lạc quan. Họ được ghi nhận là những con<br /> người sống có lý tưởng, có mục đích, “hiểu<br /> việc mình làm và con đường mình đang đi”;<br /> những con người đứng ở mũi nhọn nóng bỏng<br /> nhất trong cuộc chiến đấu vì lợi ích chính trị<br /> thiêng liêng của Tổ quốc.<br /> Đi vào các tác phẩm văn học hiện thực<br /> XHCN, để nhân vật trung tâm của mình mang<br /> những đặc điểm như đã chỉ ra ở trên, các nhà<br /> văn đã tạc họ thành những bức tượng đẹp đẽ,<br /> toàn bích. Con người mới trong văn học luôn<br /> lớn hơn con người đời thường của họ, bởi bút<br /> pháp hiện thực XHCN đòi hỏi phải miêu tả<br /> trong quá trình phát triển cách mạng của nó.<br /> Vì thế công thức, môtíp cho xây dựng nhân<br /> vật chính của các nhà văn lúc này là như<br /> nhau. Nói như Trường Chinh thì con người<br /> mới “Đó là những người anh hùng mới của<br /> thời đại chúng ta, những con người dũng cảm<br /> trong lao động và đấu tranh, một lòng một dạ<br /> yêu nước, yêu nhân dân, yêu chủ nghĩa xã<br /> hội” [2]. Con người mới lúc này phải làm nên<br /> những điều vĩ đại. Trước hết họ cần phải có<br /> phẩm chất vĩ đại mà theo Tố Hữu thì con<br /> người mới vĩ đại “không phải ở chỗ nó không<br /> có sai lầm, khuyết điểm, mà ở chỗ nó kiên<br /> quyết sữa chữa những sai lầm, khuyết điểm,<br /> khắc phục những yếu đuối của mình để tiến<br /> lên và tiến mãi không ngừng” (Báo cáo đọc<br /> trước Đại hội văn công toàn quốc – 1955).<br /> Cái khác biệt nhất của con người mới so với<br /> những nhân vật văn học trước đó là khả năng<br /> làm chủ: làm chủ tập thể và làm chủ bản thân.<br /> <br /> 91(03): 93 - 100<br /> <br /> Con người mới trên trang viết về đề tài chiến<br /> tranh thường là những người lính. Trong đề<br /> tài lao động, sản xuất, họ là những anh hùng<br /> lao động. Những con người mới ấy thường là<br /> những đoàn viên, đảng viên cộng sản với<br /> những trách nhiệm tiên phong đầy nặng nề<br /> nhưng cũng rất vinh quang và tự nguyện.<br /> Văn học Xô-viết cũng đã từng đặt ra vấn đề<br /> này. M. Goócki đã từng nêu ý kiến trong Đại<br /> hội Nhà văn Xô viết lần thứ nhất (1934) về<br /> con người mới như sau: “Con người thời đại<br /> thấy tỉnh dậy trong lòng mình cái ý thức về<br /> nhân phẩm và tự xem mình là một lực lượng<br /> thực sự cải tạo thế giới” [5]. Theo yêu cầu và<br /> chủ trương của Đảng, những nhân vật văn học<br /> đi chệch những điều đã được quy thành công<br /> thức thì được xem là thiếu tính đảng, không<br /> đúng với bút pháp, tinh thần hiện thực<br /> XHCN. Nhà văn không được phép thể hiện<br /> trên tác phẩm những yếu tố, những biểu<br /> tượng mang tính “hai mặt”, như thế - họ bị<br /> coi là chưa thực sự đảm nhiệm tốt vai trò,<br /> nhiệm vụ của những nhà văn chiến sĩ. Nhiều<br /> nhà văn, vì thế, phải điều chỉnh tác phẩm của<br /> mình, thậm chí còn hứng chịu những hình<br /> thức xử lý không nhẹ nhàng dành cho người<br /> cầm bút.<br /> Nếu như trước kia ở Nga cũng như ở Việt<br /> Nam, để xây dựng kiểu con người nhỏ bé, con<br /> người thừa, người ta không đưa ra những tiêu<br /> chuẩn nhất định, thì vào lúc này, văn học hiện<br /> thực XHCN đòi hỏi những chuẩn mực dành<br /> cho việc tạo dựng con người mới. Được thể<br /> hiện trong nhãn quan, cách nhìn, lập trường<br /> của các nhà văn kiểu mới (nhà văn – chiến sĩ),<br /> con người mới lúc này mang một tâm thế<br /> thường trực, tâm thế của một người làm chủ<br /> hoàn cảnh, làm chủ cuộc đời, con người mới<br /> mang những phẩm chất cơ bản như: niềm gắn<br /> bó thiết tha, máu thịt với nỗi đau, với khát<br /> vọng của giai cấp, của nhân loại cần lao; lòng<br /> yêu nước sâu sắc kết hợp với tình cảm quốc tế<br /> rộng lớn; lòng trung thành vô hạn với sự<br /> nghiệp cách mạng; tính chiến đấu sôi nổi,<br /> hăng say… Còn trong cách nhìn của các nhà<br /> lãnh đạo văn nghệ của ta một thời thì tư tưởng<br /> đối với lao động, chiến đấu, ý thức về chủ<br /> nghĩa tập thể, thái độ đối với nhân dân, với<br /> chủ nghĩa xã hội được định ra như một tiêu<br /> chuẩn đối với các nhân vật mới này. Điều này<br /> được lý giải dưới góc nhìn của một giai đoạn<br /> lịch sử nhất định: chiến tranh bảo vệ tổ quốc.<br /> 97<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br />