Về một hướng nghiên cứu tiếng Việt (Một số vấn đề lí thuyết và ứng dụng Ngôn ngữ học tri nhận)

Ngôn<br /> <br /> RẦ Ă Ơ(*)<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> <br /> Bài báo phác thảo một chiến lược nghiên cứu tiếng Việt trong tinh thần của Ngôn ngữ<br /> học tri nhận. Nhiệm vụ của ngành Việt ngữ học tri nhận không chỉ làm sáng tỏ bản chất và<br /> những cơ chế của tiếng Việt với tư cách là phương tiện giao tiếp, mà còn, điều này rất quan<br /> trọng, phải trả lời câu hỏi: Bằng cách nào người Việt tạo cho mình những tri thức về thế<br /> giới; người Việt suy nghĩ, hành động và cảm xúc như thế nào qua lăng kính tiếng Việt, văn<br /> hoá Việt và qua kinh nghiệm hoạt động thực tiễn của người Việt? Trong bài báo, tác giả cố<br /> gắng tạo ra hình ảnh của một ngành Việt ngữ học tri nhận gồm những bộ phận cấu thành<br /> như Ý niệm học tri nhận, Ngữ pháp học tri nhận bao gồm Hình thái học tri nhận và Cú pháp<br /> học tri nhận với những đối tượng và nhiệm vụ riêng của từng môn.<br /> <br /> Những vấn đề nêu trên là những gợi ý nhằm tìm lời giải đáp cho câu hỏi đã được đặt<br /> ra. Đó là công việc không phải của một người. Cần có sự hợp lực của nhiều người, nhiều nhà<br /> nghiên cứu thuộc nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau mới có thể hi vọng mang lại những kết<br /> quả mong muốn. Bài báo này là lời kêu gọi hướng tới sự hợp lực đó.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> <br /> The article outlines a strategy in Vietnamese research with Cognitive Linguistics. The<br /> duty of the Cognitive Vietnamese is not only to make clear the nature and mechanism of<br /> Vietnamese as a communicative mean but also to answer the very important question: By<br /> what way, does Vietnamese create their knowledge of the world; how does Vietnamese<br /> think, behave and feel through Vietnamese prism, Vietnamese culture and Vietnamese<br /> realistic experience? In the article, the author tries to create an image of the Cognitive<br /> Vietnamese branch which is constituted by Cognitive Theory of Concepts and Cognitive<br /> Grammar which involves in Cognitive Morphology and Cognitive Syntax with each own<br /> objects and duties.<br /> The abovementioned issues are suggestions in order to search an answer for the<br /> question. This is not the only person’s job. It needs the corporation of many researchers<br /> belonging to many different scientific fields with hope of getting desirable results. This article<br /> is a call for such a corporation.<br /> <br /> T á ửv vớ ề<br /> ớ , á<br /> ng pháp T á á ớ á -<br /> ử , á - v , lôgic<br /> - , ồ , vv ề v<br /> Cá về á về<br /> á về á xá á v , nóí cho cùng, ề<br /> ộ ô làm g ò<br /> x đối tượng chân chính và duy nhất của ngôn ngữ học (F. de Saussure 1916).<br /> ử ộ á v ộ v<br /> : ỗ “xé v ” F<br /> <br /> (*)<br /> PGS.TSKH, T ờ Đ N - Tin T HCM<br /> Saussure 19161 ự ằ v cấu trúc nội tại (N.<br /> Chomsky 19572) ỗ v ộ với tư cách là phương tiện<br /> 3 4<br /> giao tiếp (J. Austin 1962 , J. Searle 1969 ).<br /> <br /> T ề v : âm, từ và câu Mỗ v<br /> ộ ộ : / v<br /> vự á ồ á / á v á . Cách phân chia<br /> ộ v ồn<br /> <br /> T ử ỉ XX ớ ổ về<br /> t ờ ớ về N á ằ ộ<br /> chói – là ự ờ ô (Cognitive linguistics ẻ ộ<br /> á cognitive revolution) ễ v 50 M C ộ á<br /> ắ v ề ề ự ờ ộ các<br /> môn á Tâm , Nhân Xã ộ<br /> về , v.v. T vự ộ á<br /> ò ỏ á ổ ớ về ổ ớ á<br /> q vớ á vớ á ề<br /> ờ ớ N ) ỉ ẹ<br /> N ặ<br /> á q á ờ: á ù oá ý oá ớ xá<br /> á v v<br /> <br /> N v u ộ v ề N<br /> v v v .<br /> <br /> 1. SỐ L Ậ Đ Ể Ơ BẢ ỦA Ô Ữ Ọ R ẬN<br /> <br /> 1.1. Đặ ểm ủa ô : tính liên ngành<br /> <br /> Đặ ổ N là liên ngành Đ<br /> – ộ : ự ớ ự : - q<br /> ề á N ớ v b ão<br /> ng ờ ễ á q á ỉ T ớ ò ự<br /> các ơ quan tri giác: á ắ á á ũ v á ( ỡ ) và xúc<br /> giác ( ỉ ộ thân ồ<br /> v não ộ N á ộ ờ l p ủ<br /> ũ ạ ờ ũ ự v q á C ẳ theo cách<br /> ờ bụng q : nghĩ bụng ‘ ’ ặ ù<br /> ‘ á ’; ộ : bụng làm dạ chịu; : bụng bảo dạ, bụng<br /> mách bảo; bụng, ruột, dạ q x : bụng thấy thương nó, ruột đau, dạ sầu; lòng,<br /> gan á ự ý chí: lòng đã quyết, trên dưới đồng lòng, bền gan, có chí làm quan, có<br /> gan làm giàu, v.v. Rõ ràng là các ngành Tâm Sinh T<br /> Nhân hoá Thông T Logic ,vv ề<br /> <br /> 1<br /> Ferdinand de Saussure (1916) Cours de Linguistique Generale.<br /> 2<br /> Noam Chomsky (1957) Syntactic Structures. The Hague: Mouton.<br /> 3<br /> John Langshow Austin (1962) How to Do Things with Words. Oxford University Press.<br /> 4<br /> John Searle (1969) Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. Cambridge: Cambridge<br /> University Press.<br /> mình vào ộ N .N N ẫ v , không<br /> tan vào á vẫ hài v ộ<br /> ộ ờ á v v oá ộ .<br /> <br /> 1.2. ê “Dĩ â ” “L o ờ m âm” (anthropocentrizm -<br /> H - άνθροπος - ờ v -tinh centrum - trung tâm).<br /> <br /> Mộ q v ộ N là<br /> “D v ”<br /> <br /> V N ộ về o ờ vớ ự<br /> ớ ồ ớ ự v ớ q v v oá dân<br /> ộ N ắ ự ờ ờ ờ g,<br /> ờ bình dân ử ờ . Nguyên lí này làm cho<br /> ự ự v<br /> <br /> 1.3. P ạm ê ủa ô<br /> <br /> T ộ v N ỉ ự<br /> q á ự ự q á ự :ý ự ý<br /> ớ ự ự ự x ý ồ v.v.,<br /> q á ờ<br /> <br /> 1.4. Ý ệm ý ệm hoá ớ<br /> 5<br /> Đ v N là ý niệm á ). Ý<br /> q q á ắ á ự vớ v v oá ộ ộ<br /> ồ ờ C ờ ý hoá ớ v ờ về<br /> ớ<br /> <br /> Một trong số những vấn đề về triết học ngôn ngữ được đặt ra khi nghiên cứu<br /> cách con người ý niệm hoá thế giới - đó là: Thế giới khách quan có phải là nguồn<br /> nhận thức trực tiếp của con người không hay phải thông qua một cơ chế nào? Con<br /> người nhận thức thế giới có nhất thiết phải nhờ vào ngôn ngữ không hay có thể<br /> nhận thức thế giới không cần dựa vào ngôn ngữ? Tất nhiên ai cũng thừa nhận thế<br /> giới khách quan là thống nhất (là một) cho tất cả mọi người. Thế giới này là khách<br /> quan, nó tồn tại không phụ thuộc vào ý chí của con người. Song mỗi người nhìn cái<br /> thế giới khách quan đó bằng con mắt của mình mà tất cả các con mắt đâu phải đều<br /> giống nhau, do đó mỗi người tạo cho mình một bức tranh thế giới riêng mang tính<br /> chủ quan (thế giới có bao nhiêu người thì có bấy nhiêu bức tranh thế giới!) 6. Nói theo<br /> thuật ngữ khoa học, mỗi người mô hình hoá thế giới theo kiểu của mình. Nhưng đại<br /> thể người ta phân biệt hai loại bức tranh thế giới lớn: bức tranh khoa học về thế giới<br /> và bức tranh ngôn ngữ về thế giới. Có những học giả cho rằng (và cũng không phải<br /> <br /> 5<br /> T C<br /> 2007 Nhận thức, Tri nhận - Hai hay Một? T/ N 7<br /> 6<br /> ề ồ W v H 1767-1835 về " á ng"<br /> v về " ồ ộ " ề H<br /> M E 1884-1939) và B. Whorf (1897-1941 á về<br /> ờ "G pir-W f" T q v<br /> áv X ỗ ộ á B<br /> Whorf: "The relation of habituel thought and bihavior to language" (Whorf 1939) và "Language, thought, and<br /> " "T v w" á 4/1940<br /> không có cơ sở) loại một do các nhà bác học tạo ra, loại hai do những "người dân<br /> thường" tạo ra (do đó nó còn có những tên gọi khác như "bức tranh dân dã", "bức<br /> tranh ngây thơ", v.v.). Để có bức tranh loại một các nhà bác học không cần phải dựa<br /> vào ngôn ngữ, còn loại hai, tất nhiên, như tên gọi của nó, "người dân thường" phải<br /> dùng chất liệu ngôn ngữ mới vẽ ra được. Loại một cung cấp những kiến thức phổ<br /> quát được gọi là kiến thức bách khoa, loại hai cung cấp những kiến thức đặc thù mang<br /> tính dân tộc được gọi là kiến thức ngôn ngữ. Sự đối lập giữa kiến thức bách khoa và<br /> kiến thức ngôn ngữ vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay, bằng chứng là có hai loại từ<br /> điển khác nhau: từ điển bách khoa và từ điển ngôn ngữ.<br /> <br /> Ngoài thế giới khách quan có thể quan sát trực tiếp được còn có những thế<br /> giới đầy màu sắc chủ quan do bộ óc của con người tưởng tượng ra không thể quan<br /> sát trực tiếp được, nhưng chúng cũng được xây dựng bằng những ý niệm đặc biệt:<br /> đó là thế giới linh hồn (tâm linh), thế giới huyền bí với những thiên đường, địa ngục,<br /> thượng đế, thần thánh, ma quỷ, Phật Bồ Tát, Chúa Trời, v.v.<br /> <br /> 1.5. P ạm ù p ạm ù hoá<br /> <br /> ù oá ộ á v ộ<br /> ờ q ự v ộ<br /> á ờ v vớ á ự á q á<br /> á ồ ự v ồ<br /> <br /> ớ ẹ , ù á v q á , v.v.<br /> v v v ùv ộ ù<br /> vớ ộ q á v á ù<br /> q á ớ v ớ ờ q á ắ<br /> x á ự ặ Đồ ờ<br /> q ộ<br /> <br /> C ờ ự ỉ về v v về ờ ẻ<br /> ò về v v ờ ù V v ù oá ộ<br /> v ù q ộ á vớ B về<br /> ũ ự v q về ù.<br /> <br /> C q về ù: q ổ ề v q<br /> <br /> T q ổ ù ộ<br /> thuộc tính chung. Q ằ ù ồ<br /> ớ ộ v ờ v q ỉ é<br /> ộ ờ P ù<br /> q ỉ ộ á yếu tố c<br /> ộ ặ ự ờ<br /> <br /> Q về ù ằ q á v ù<br /> hoá v ờ về ự v v ờ –<br /> ộ ặ ự v ặ á ự v ộ v v oá ặ á ự<br /> v ộ ẩ á v<br />  ự ổ q về ù é ỉ ự ổ á<br /> vớ á về ớ ự ổ á phạm<br /> trù é ự ổ á ớ<br /> <br /> T ử ộ ộ q ổ về ù:<br /> <br /> -Ý ự v q ;ý q q<br /> v ồv ớ<br /> <br /> - Cá ự q ộ<br /> chung.<br /> <br /> -T á ờ ỏ xá v ộ vớ<br /> <br /> -C x ộ ý .<br /> <br /> -N á ự á uý.<br /> <br /> -T vớ ý v —v v<br /> ề — v ờ ặ ỗ<br /> ự Đề q á<br /> khái ộ ồ ộ ồ á T á<br /> á v<br /> <br /> -C ộ á vớ ớ v ộ về Đ T oá, —<br /> á chân, cái gì là .<br /> <br /> - Tr q á ờ ề ử ù ộ khái<br /> <br /> <br /> ỏT ộ ỏq ổ về ù, trong<br /> ổ phạm trù được hiểu là một tập hợp được hình thành bởi những thuộc tính<br /> chung của các đối tượng Q é ằ<br /> á ổ vớ v ù oá. C<br /> ằ q ò ờ<br /> <br /> Q về ù Lakoff 19877 ổ ắ<br /> v ù á :<br /> <br /> 1) Tính trung tâm N ù<br /> <br /> 2) Mối liên hệ dây chuyền N ù ờ<br /> ề N ù vớ xa trung tâm<br /> ồ vớ v , v.v.<br /> C ẳ ù người phụ nữ c ù cái đẹp ờ ờ<br /> : ờ ộ á ẹ ; ù cái đẹp<br /> hoa hồng ỳ q ề v á D hoa hồng ộ ù người<br /> <br /> <br /> 7<br /> George Lakoff (1987) Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal About the Mind.<br /> Chicago: University of Chicago Press.<br /> phụ nữ. Người phụ nữ, cái đẹp, hoa hồng ộ ỗ ù<br /> ề vớ<br /> <br /> 3) Miền kinh nghiệm M ề v ộ ự ễ<br /> ờ T ỗ ề v á ề ặ ù vớ C ẳ<br /> ờ ộ ề á : v á<br /> á ,vv N ề q á<br /> á ề ỗ ù<br /> <br /> 4) Những mô hình lí tưởng C ớ ộ<br /> v ỡ á ũ á<br /> á ỗ ù<br /> <br /> 5) Kiến thức chuyên môn v ớ<br /> ù á 8.<br /> <br /> 6) Không có những đặc tính chung T ù<br /> ặ á ù<br /> á ù ù ù người phụ nữ, cái đẹp và hoa hồng ộ á ung.<br /> G á v ff ẽ : người phụ<br /> nữ mặt trời ặ ờ ; ặ ờ vết<br /> bỏng á ắ ;v ỏ con sâu róm. V ộ<br /> ù người phụ nữ! Rõ ỗ á ù người phụ nữ, mặt trời và con sâu<br /> róm ặ<br /> <br /> 1.6. Ẩ ẩ oá<br /> <br /> Đ v òq ng trong v ề ù oá ự x q là ẩn dụ ý<br /> niệm ự ồ oá ờ . Trong<br /> ẩ x á<br /> ù oá ý oá á áv ớ T ề ề<br /> á vớ v ẩ ý T ự v<br /> ớ ờ q về 1976 ờ ề q á ổ<br /> G M v F J -Laird «N v á »9.<br /> <br /> 1.6.1. Học thuyết ẩn dụ tri nhận của G. Lakof và M. Johnson<br /> <br /> H M ờ ự ự ự về<br /> ẩ q á ẩ "M W v " 1980 10 “Ẩ<br /> ch ” Gá ỗ á<br /> ẩ ờ ờ v v v ẩ ột<br /> v ắ q ự ễ<br /> v v oá Anh-M Cá á ẳ ằ ẩ<br /> ỉ vự ằ á q á ờ ộ<br /> á ề ẩ Ẩ ộ ý ỉ<br /> <br /> 8<br /> ộ về ộ ề vự ù<br /> ớ v ù<br /> á á ộ<br /> 9<br /> Miller G., Johnson-Laird P. (1976) Language and perception. Cambridge.<br /> 10<br /> N – 2010 – ò 30 q á G. Lakof và M.<br /> Johnson "Metaphors We Live by" á ự ờ ẩ 1980-2010).<br />  ò ộ "H ý ờ<br /> ổ v ộ về ự<br /> 11<br /> ẩ " ff J 1980 Cá é x ẩ<br /> á v v oá T á ẩ "T C<br /> T fM " “ về ẩ ” 1993 G ff ộ á<br /> õ ẩ v ẩ ý ằ " v ẩ<br /> ".<br /> <br /> T ẩ ý v ẩ oá q á á á<br /> : á f v á ề ý –<br /> ề ồ v ề á<br /> ờ vớ ớ x q ề ồ ự<br /> á x ẩ ộ ớ ề ồ ề v<br /> hoá ề ý v ề ề<br /> ù ẩ C ề ý á<br /> ự ờ vớ ớ x q ồ ờ về ặ v<br /> ớ ổ v ù oá ự ớ<br /> – “ ồ ” ựá x ẩ ự ỉ<br /> ẻ ò vẹ ề ý<br /> G ằ á x ẩ ề ộ ộ<br /> ề ồ – G N I v H<br /> (Lakoff 1990, T 1990 N ờ ộ xá é ẩ<br /> ẩ ộ á ẫ x<br /> D - ề ồ ộ q<br /> ề v ù q v ộ<br /> <br /> ự ẩ q ớ á ẩ ý<br /> hoà vớ ề v oá v ẩ ý ARGUMENT I WAR TRANH<br /> UẬN À CHIẾN TRANH oà vớ á ề v oá ờ<br /> A Ẩ ỉ ộ<br /> ò ộ : ặ<br /> ắ ộ x ờ<br /> á v " ắ " w ,<br /> vv Ẩ ý " ộ á ờ v oá ờ "<br /> ff 1993: 210 ễv ý ờ v q ộ ỗ ắ<br /> ờ ý<br /> <br /> Trong cách phâ á M ẩ ý<br /> : ẩn dụ cấu trúc, ẩn dụ bản thể và ẩn dụ định hướng.<br /> <br /> T ẩ - ề ề<br /> ARGUMENT I WAR/TRANH UẬN À CHIẾN TRANH ẩ<br /> trù hoá ằ á v ớ gian<br /> MIND I MACHINE/TƯ DUY À CỖ MÁY ặ ờ é oá (Inflation is eating<br /> f / á ăn ẩ ớ á á<br /> ớ ới (GOOD<br /> I U /CÁI TỐT ĐỊNH HƯỚNG ÊN TRÊN BAD I DOWN/CÁI XẤU ĐỊNH HƯỚNG<br /> XUỐNG DƯỚI<br /> <br /> 11<br /> “O ceptual system, in terms of which we both think and act, in fundamentally<br /> ” ff & J 1980: 3<br /> 1.6.2. Học thuyết hội nhập ý niệm của G. Fauconnier và M. Turner<br /> <br /> Mộ á á vớ v ẩ ộ ý<br /> (conceptual integrarion á ù ỉq<br /> á G. Fauconnier và M. Turner Cá vớ ẩ<br /> ổ ổ<br /> G. Fauconnier v ẩ ý x xé (Turner, Fauconnier<br /> 1995; 200012, v.v.) T ớ T v F ề ẩ ề<br /> (two- ằ - Cá ằ ự<br /> á x ẩ ộ ớ ề ồ ề ỉ ộ ờ ộ<br /> ổ q á ộ v ổ Đ q á<br /> v v ẩ n (middle spaces).<br /> D á vớ ề ý G ff v M J ờ ề<br /> x xé : x á ộ<br /> v ộ ỗ Cá x<br /> á q vớ ề ồ v ề ẩ ý ù<br /> x á ề<br /> <br /> N ũ ồ vớ á ề ý<br /> n– ộ “ ý ” ớ ắ v ộ á ề ý<br /> ỉ ộ ộ v ổ ộ ặ ộ ộ<br /> T F 1995 Ứ v ẩ á ờ ử<br /> á " ề x á" ộ<br /> (blend), nó hoà ẩ ý v ộ ý<br /> <br /> <br /> q ự ộ ặ ý ý ớ về<br /> hội ngữ (blend) ò ộ v á x á v<br /> ề á T á ẩ á ộ<br /> n " ộ " (Turner, Fauconnier 2000).<br /> <br /> 1.6.3. Thuyết nhập thân ý niệm (conceptual embodiment)<br /> <br /> N q v ò vớ ý v<br /> ờ T v ự ý<br /> ớ ý ờ v ự ồ<br /> ộ ) q ờ v<br /> ờ ự á vớớ v v x ộ T<br /> ằ ề ùý v ù ề vớ<br /> ặ về v ờ ẳ<br /> ự ờ ý " "v " ớ" " ớ "v " " " " v " á " vớ<br /> v ò v ộ á ặ q về ớ ẩ ự á ự<br /> x vớ x ộ vv N ý về<br /> ờ v Đề ý q<br /> ý về ề ặ ớ ớ " "v ớ<br /> " " ắ ề vớ ằ ộ ẩ vật chứa ặ kênh).<br /> <br /> 12<br /> Turner M., Fauconnier G. (1995) Conceptual Integration and Formal Expression // Metaphor and<br /> A v 10 № 3 T rner M., Fauconnier G. (2000) Metaphor, Metonymy, and Binding //<br /> Metaphor and Metonymy at the Crossroads: A Cognitive Perspective / Ed. A. Barcelona. Berlin; New York:<br /> Mouton de Gruyter.<br />  ề G ff M Johnson, E. Rosch, v v 70<br /> ỉ XX<br /> <br /> 2. Ữ Ọ R Ậ (P á ảo ơ<br /> <br /> D ớ ộ N ử nhìn v<br /> Việt ngữ học tri nhận ỉ q ớ<br /> v vớ v , ự<br /> vớ á<br /> <br /> 2.1. Ba bì ệ ủa ệ<br /> <br /> v á á ờ ớ<br /> ự v theo q á v q ẫ : tiếng Việt,<br /> văn hoá Việt và kinh nghiệm ộ ự ễ ờ Đ á ề<br /> v ắ ồ v á<br /> <br /> 1) ệ . Theo á N,<br /> x á q ờ ộ x<br /> theo mô hình TƯ DUY → NGÔN NGỮ ự ự<br /> ò ỏ ờ ổ ớ ự ý<br /> v v v ờ<br /> á q á ễ ờ .<br /> <br /> T ớ ộ ự ờ<br /> ù ờ Đ ờ<br /> ù ằ ễ v ổ v vự<br /> ộ ự ễ ồ ộ x á v á<br /> v x ộ q á ỡ á ờ vv<br /> <br /> :T ớ ẩ ờ á ờ<br /> á v á ẹ v<br /> ờ N ẩ về ặ<br /> ớ áng t ra vô vàn nh ẩ ờ ờng v ý<br /> C ẳ A lên ờ ộ ; B xuống ờ ự Cù<br /> quan hành chính Ủ ờ A lên ờ ò B thì<br /> xuống ờ ? lên, xuống ẩ lên ỉ<br /> v x ộ è v ờ A ò xuống ỉ v q<br /> ờ B Rõ ẩ á á ặ ờ<br /> <br /> <br /> á é ờ N : Trời x ! (không nói<br /> Bộ v á x<br /> ờ v x ờ : Trời !<br /> á ự ! Trời ẩ ỉ ò ề v ờ<br /> ổ Đ ũ ộ á ặ ờ á q<br /> <br /> <br /> 2) ă oá ệ . Cá về Ngôn<br /> ự v v oá Anh-M N ũ ề ề v<br /> ò v oá á ờ<br />  C v oá v v v<br /> ờ á : ỉ á<br /> ử ề xá q<br /> á ẩ ,ẩ ự q á ỡ tôn giáo, ờ<br /> v ù - v ề<br /> á v , v.v.). Vài v về v oá<br /> á ờ :<br /> <br /> - Về Tổ quốc: Tổ q v ớ ớ Tổ<br /> q ;<br /> <br /> - Về cái đẹp không phụ thuộc vào hoàn cảnh xung quanh: T x<br /> /E x ộ ũ x ;<br /> <br /> - Về đạo lí: Đối với cha mẹ: C T á /N ẹ ớ<br /> ồ / Mộ ò ờ ẹ /C ò ớ ; Đối với đồng<br /> bào: T ờ ; á ù á á ; Đối với thầy giáo:<br /> làm ; Mộ ũ ử ũ vv<br /> <br /> - Về giá trị chân lí của các con số: C ẳ 3 ựv ắ : ề ba<br /> chân; phong trào thanh niên ba ẵ sà ba ; Ba ề ớ ; C ba cái tát<br /> v.v. C ề á ề ắ ề vớ á ờ<br /> <br /> 3) K ệm ộ ự ễ v<br /> ớ v ẩ ồ v và kinh<br /> -sinh lí, ờ á ộ vào t ớ ằ á ộ<br /> ằ á ằ ằ á ý ờ<br /> về ớ x q v về C ẳ ằ<br /> ờ ề ớ ề ẳ<br /> ằ ớ vự ẩ ý q á<br /> á vự ộ ờ<br /> <br /> Vài ví dụ: T q á ộ x kinh ờ<br /> quy luật tự nhiên: C ồ ồ /B ắ v ;<br /> N ớ á ò ; ử . Những quy luật xã hội: C v<br /> v /C ù q é á /B ờ ổ q /C v q é<br /> chùa; T ồ x ồ x ;T ; Những quy luật về<br /> tính cách con người ộ ộ q ờ:N ờ ắ /T ờ<br /> ộ ắ á ồ ờ T quy luật hài hoà âm dương trong ẩm thực:<br /> C á á /C ỉ /C ồ /<br /> Mẹ ồ ề<br /> <br /> 2.2. b p ệ<br /> <br /> 2.2.1. Ý niệm học tri nhận<br /> <br /> Đ v ỏ ý niệm<br /> q ự : vớ ằ v oá<br /> ộ Ý ự ũ ễ á v<br /> khá ộ về ớ ò ý ộ về<br /> ớ Xác định hệ thống ý niệm của người Việt – kết quả của quá trình tri nhận thế giới xung<br /> quanh và chính bản thân con người và miêu tả chúng như những bức tranh ngôn ngữ về thế<br /> giới là đối tượng của ý niệm học tri nhận tiếng Việt. C ẳ ‘cây lúa’ vớ á á<br /> á ò vớ á ý<br /> ộ về ớ về á ặ ờ<br /> <br /> H ý ồ ý ờ ắ x vự ớ :<br /> (1) ý về ớ ự<br /> v (2) ý về ớ ờ Mỗ<br /> vự ý ớ vự ỏ C ẳ 1 11 ý<br /> về vũ 12 ý về ớ v 1 3 về ớ ự v 1 4 về<br /> ớ ộ v T 2 21 ý về x ộ ờ 2 2 về<br /> ờ 2 3 về ộ 2 4 về ớ á C<br /> ồ q ỷ ờ , v.v.). ò<br /> ẳ về ớ<br /> <br /> N á các biểu tượng tinh thần (mental representation)<br /> biểu ngữ tinh thần ò vự (mental lexicon) T<br /> , xá á ù oá là v ý<br /> C á ù oá E R vớ á<br /> á ớ ý ý ờ<br /> <br /> 2.2.2. Ngữ pháp học tri nhận<br /> <br /> N á v<br /> ý ý ớ ẩ oá á oá trong tinh<br /> N á v q ý .<br /> <br /> ý ý ớ ộ<br /> ộ Hình thái học tri nhận.<br /> <br /> N á v q ý ộ v Cú pháp<br /> học tri nhận.<br /> <br /> C ý q á ề ồ ề<br /> ẩ ý ff v J ẩ<br /> Fauconnier và Turner. Các vớ ằ ề q<br /> á : ằ á x v ẩ ằ á ằ<br /> v ý , v.v.<br /> <br /> N á ự là mộ ộq ắ ề á<br /> ự ờ á á q á ,<br /> v.v. Bộ q ắ ặ ộ v ự v v Quá<br /> á v<br /> T ề ộ é ý ý<br /> ề ồ á x ẩ BÓNG ĐÁ À CHIẾN TRANH ý BÓNG<br /> ĐÁ é “á ” ý CHIẾN TRANH á x T<br /> không gian, hai ộ vớ không gian tinh<br /> là các hội ngữ (blend). Hộ ộ vẹ ễ ớ Đ<br /> ý “con” ớ ồ vớ ộ<br /> x á v ũ q v ổ N ý<br /> ớ ẻ ẹ<br /> é á á ặ ù C ẳ<br />  á “ ngày đường” Đ ộ ộ Ý “ ” ờ ý<br /> “ ờ ” H ý ờ v ộ vớ<br /> nhau ý “xa” ặ “gần” – ộ ộ Mộ v á : “Tổ<br /> quốc” ộ ộ q q á ộ ý á “đất” v<br /> “nước”.<br /> <br /> T vự c ẩ ý G. Lakoff &<br /> M J v ộ ý M F v M T v v<br /> v dân gian ờ ặ<br /> .<br /> <br /> oà á ẩ ộ về v q v ẩ<br /> v ẩ ề q ự<br /> á ẩ ộ ớ q á về<br /> ờ q á ề ồ á v ồ ờ<br /> ử v á ờ<br /> <br /> 3. K L Ậ<br /> <br /> T á ộ<br /> N .N v ỉ á ỏ<br /> v vớ á ò ự<br /> ờ ỏ : Người Việt suy nghĩ, hành động và cảm xúc như thế nào qua lăng kính tiếng<br /> Việt, văn hoá Việt và qua kinh nghiệm hoạt động thực tiễn của người Việt? Trong bài<br /> ũ ắ ộ Việt ngữ học tri nhận<br /> ồ ộ Ý niệm học tri nhận, Ngữ pháp học tri nhận ồ Hình<br /> thái học tri nhận và Cú pháp học tri nhận. N v ề ý ằ ờ<br /> á ỏ v Đ v ộ ờ C ự ự<br /> ề ờ ề ộ ề vự á ớ<br /> v q Bài á ờ ớ<br /> ớ ự ự<br /> <br /> À L A K ẢO<br /> <br /> 1. Coulson S. The Menendez Brothers Virus: Analogical Mapping in Blended<br /> Spaces//Conceptual Structure, Discourse, and Language/Ed. A. Goldberg. Palo Alto, 1996.<br /> 2. Drulak P. Metaphors and Creativity in International Politics. Discourse Politics<br /> Identiy//www.lancaster.ac.uk/ias/researchgroups/ dpi/docs/dpi-wp3-2005-drulak.doc - 2005.<br /> 3. Gibbs R.W. Jr., Wilson N.L. Bodily action and metaphorical meaning//Style. 2002. Vol.<br /> 36 (3).<br /> 4. Grady J., Taub S., Morgan S. Primitive and compound metaphors//Conceptual structure,<br /> discourse and language / Ed. A. Goldberg. - Stanford, CA: Center for the study of Language<br /> and Information, 1996.<br /> 5. Jaynes J. The origin of consciousness in the breakdown of the bicameral mind. Boston:<br /> Houghton Mifflin, 1976.<br /> 6. Lakoff G. The Contemporary Theory of Metaphor//Metaphor and Thought. / ed. A.<br /> Ortony. - Cambridge: Cambridge University Press, 1993.<br /> 7. Lakoff G. The Invariance Hypothesis: Is Abstract Reason Based on Image<br /> Schemata?//Cognitive Linguistics. 1990. Vol. 1 (1).<br /> 8. Lakoff G. Metaphor and War. The Metaphor System Used to Justify War in the<br /> Gulf//http://metaphor.uoregon.edu/lakoff-l.htm - 1991.<br /> 9. Lakoff G., Johnson M. Metaphors We Live by. Chicago, 1980.<br /> 10. Osborn M. Archetypal Metaphor in Rhetoric: The Light-Dark Family//Quarterly Journal<br /> of Speech. 1967. Vol. 53.<br />