Về quyền được hưởng thụ những lợi ích và ứng dụng của tiến bộ khoa học qua một số văn kiện quốc tế

VÒ QuyÒn ®−îc h−ëng thô nh÷ng lîi Ých vµ<br /> øng dông cña tiÕn bé khoa häc qua mét sè v¨n kiÖn quèc tÕ<br /> <br /> <br /> Hoµng Mai H−¬ng(*<br /> <br /> LuËt quèc tÕ vÒ quyÒn con ng−êi b¶o vÖ viÖc h−ëng thô, bao gåm c¶<br /> khÝa c¹nh tù do khai th¸c vµ tiÕp cËn nh÷ng lîi Ých vµ c¸c øng dông<br /> cña tiÕn bé khoa häc, coi ®ã lµ mét quyÒn c¬ b¶n cña con ng−êi.<br /> Tuyªn ng«n ThÕ giíi vÒ QuyÒn Con ng−êi (UDHR, n¨m 1948) vµ<br /> C«ng −íc Quèc tÕ vÒ c¸c QuyÒn Kinh tÕ, X· héi vµ V¨n hãa (ICESCR,<br /> n¨m 1966) lµ hai trong sè c¸c v¨n kiÖn quèc tÕ cèt lâi vÒ quyÒn con<br /> ng−êi ghi nhËn quyÒn nµy. Bµi viÕt gãp thªm lêi bµn, lµm râ vÊn ®Ò<br /> nªu trªn qua mét sè v¨n kiÖn quèc tÕ.<br /> <br /> <br /> 1. C¬ së ph¸p lý quèc tÕ tiªn ®−îc quy ®Þnh t¹i §iÒu 13 cña<br /> Sù quan t©m ®Õn viÖc h−ëng thô, Tuyªn ng«n ch©u Mü vÒ QuyÒn vµ<br /> chia sÎ nh÷ng lîi Ých cña tiÕn bé khoa NghÜa vô cña Con ng−êi (ADRD): “Mäi<br /> häc vµ c«ng nghÖ trªn c¬ së b×nh ®¼ng, ng−êi cã quyÒn tham gia ®êi sèng v¨n<br /> phôc vô lîi Ých chung v× hßa b×nh vµ hãa céng ®ång, h−ëng thô nghÖ thuËt,<br /> ph¸t triÓn cña nh©n lo¹i thùc sù næi lªn vµ tham gia vµo nh÷ng lîi Ých b¾t nguån<br /> sau ChiÕn tranh ThÕ giíi lÇn thø Hai. tõ sù tiÕn bé vÒ tri thøc, ®Æc biÖt lµ<br /> Nã b¾t nguån tõ nhËn thøc cña c¶ nh©n nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ khoa häc. §ång<br /> lo¹i, ®Æc biÖt lµ cña c¸c nhµ khoa häc, thêi, mäi ng−êi cã quyÒn ®−îc b¶o hé<br /> r»ng nh÷ng thµnh tùu khoa häc vµ c«ng nh÷ng lîi Ých vÒ ®¹o ®øc vµ vËt chÊt ®èi<br /> nghÖ ®ãng vai trß quan träng cho sù ph¸t víi nh÷ng ph¸t minh míi cña hä, hay<br /> triÓn cña nh©n lo¹i. Tuy nhiªn, ý t−ëng bÊt kú t¸c phÈm v¨n häc, c«ng tr×nh<br /> nµy ®· bÞ l¹m dông trë thµnh c«ng cô khoa häc hay nghÖ thuËt nµo mµ hä lµ<br /> phôc vô cç m¸y chiÕn tranh cña c¸c chÕ t¸c gi¶” (xem: 2).(*Tuy nhiªn, ADRD míi<br /> ®é ph¸t xÝt trªn kh¾p thÕ giíi, ®Æc biÖt lµ chØ lµ v¨n kiÖn cã tÝnh chÊt khu vùc,<br /> cña chÕ ®é ph¸t xÝt §øc ë giai ®o¹n tr−íc trong khi b¶n chÊt vµ ph¹m vi cña vÊn<br /> vµ trong ChiÕn tranh ThÕ giíi lÇn thø ®Ò lµ mang tÝnh toµn cÇu.<br /> Hai qua nh÷ng vô th¶m s¸t vµ diÖt Trªn c¬ së quy ®Þnh t¹i §iÒu 13 cña<br /> chñng ®èi víi ng−êi Do Th¸i vµ ng−êi ADRD, s¸u th¸ng sau khi ADRD ®−îc<br /> d©n ë kh¾p ch©u ¢u (1, tr.250-252). ban hµnh, Tuyªn ng«n ThÕ giíi vÒ QuyÒn<br /> Con ng−êi (UDHR) ®−îc §¹i héi ®ång<br /> QuyÒn ®−îc h−ëng thô nh÷ng lîi Ých<br /> vµ øng dông cña tiÕn bé khoa häc ®−îc (*)<br /> ThS. NCV., ViÖn Nghiªn cøu QuyÒn Con<br /> ghi nhËn trong nhiÒu v¨n kiÖn ph¸p lý ng−êi, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh Quèc gia<br /> quèc tÕ vµ khu vùc. QuyÒn nµy lÇn ®Çu Hå ChÝ Minh.<br /> 38 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2011<br /> <br /> Liªn Hîp Quèc th«ng qua(*), víi 30 ®iÒu nµo, mµ ®ã lµ quyÒn cña mäi ng−êi ®−îc<br /> kho¶n, trong ®ã §iÒu 27 gåm hai kho¶n, tiÕp cËn vµ khai th¸c nh÷ng lîi Ých cña<br /> quy ®Þnh vÒ quyÒn ®−îc tiÕp cËn nh÷ng nã v× môc ®Ých hßa b×nh vµ ph¸t triÓn.<br /> lîi Ých vµ øng dông cña tiÕn bé khoa häc MÆc dï UDHR nãi chung vµ §iÒu 27 nãi<br /> th«ng qua ph¸t triÓn c«ng nghÖ, cô thÓ: riªng kh«ng cã tÝnh rµng buéc vÒ mÆt<br /> (1) Mäi ng−êi cã quyÒn tù do tham gia ph¸p lý, nh−ng nã lµ chuÈn mùc thµnh<br /> ®êi sèng v¨n hãa cña céng ®ång, h−ëng tùu chung cña tÊt c¶ mäi ng−êi vµ cña<br /> thô nghÖ thuËt, vµ chia sÎ tiÕn bé khoa c¸c d©n téc (xem: 3, Lêi nãi ®Çu), vµ<br /> häc vµ nh÷ng lîi Ých cña nã; (2) Mäi quan träng h¬n, nã lµ nÒn t¶ng cho viÖc<br /> ng−êi cã quyÒn ®−îc b¶o hé lîi Ých vÒ x©y dùng vµ th«ng qua nh÷ng v¨n kiÖn<br /> vËt chÊt vµ ®¹o ®øc b¾t nguån tõ mäi quèc tÕ cèt lâi kh¸c vÒ quyÒn con ng−êi<br /> s¶n phÈm khoa häc, v¨n häc, hay nghÖ cã tÝnh rµng buéc vÒ mÆt ph¸p lý, trong<br /> thuËt mµ ng−êi ®ã lµ t¸c gi¶ (xem: 3). ®ã cã C«ng −íc Quèc tÕ vÒ c¸c QuyÒn<br /> Cã thÓ nãi, sù ®ång thuËn trong ban Kinh tÕ, X· héi vµ V¨n hãa (ICESCR)(*)<br /> so¹n th¶o vÒ viÖc cã mét ®iÒu kho¶n (xem: 5) - v¨n kiÖn quèc tÕ cèt lâi thø hai<br /> trong UDHR quy ®Þnh quyÒn cña mäi vÒ quyÒn con ng−êi, sau UDHR, quy<br /> ng−êi ®−îc chia sÎ tiÕn bé khoa häc lµ ®Þnh vÒ c¸c quyÒn con ng−êi liªn quan<br /> t−¬ng ®èi cao (xem thªm: 4). §Ó th«ng ®Õn khoa häc, c«ng nghÖ, gi¸o dôc vµ v¨n<br /> qua ®−îc §iÒu 27 nh− néi dung vµ ng«n hãa. Tuy nhiªn, ICESCR kh¸c víi UDHR<br /> tõ hiÖn nay cña nã, nhiÒu häc gi¶ cho ë tÝnh rµng buéc vÒ mÆt ph¸p lý cña nã<br /> r»ng ®ã lµ sù héi tô cña ba yÕu tè. Thø víi c¸c quèc gia thµnh viªn; song còng v×<br /> nhÊt lµ nhËn thøc chung cña céng ®ång thÕ mµ gi¸ trÞ phæ qu¸t cña v¨n kiÖn nµy<br /> quèc tÕ vÒ tiÒm n¨ng hñy diÖt cña khoa l¹i thÊp h¬n so víi UDHR. Mäi quèc gia<br /> häc vµ c«ng nghÖ (xem: 1, 250-252). YÕu ®Òu viÖn dÉn UDHR, nh−ng kh«ng ph¶i<br /> tè thø hai lµ vai trß quan träng cña Tæ quèc gia nµo còng ¸p dông ICESCR.<br /> chøc V¨n hãa, Khoa häc vµ Gi¸o dôc cña ChÝnh v× tÝnh chÊt rµng buéc vÒ mÆt<br /> Liªn Hîp Quèc (UNESCO) trong qu¸ ph¸p lý thÓ hiÖn qua c¸c nghÜa vô mµ<br /> tr×nh so¹n th¶o nh÷ng ®iÒu kho¶n nµy. quèc gia thµnh viªn ph¶i thùc hiÖn nh−<br /> Vµ, yÕu tè thø ba chÝnh lµ ¶nh h−ëng quy ®Þnh tõ c¸c kho¶n (2) ®Õn kho¶n (4)<br /> cña ADRD, mµ cô thÓ lµ §iÒu 13 cña ë §iÒu 15, trong tæng sè 192 quèc gia<br /> v¨n kiÖn nµy. §¹i biÓu cña c¸c n−íc Mü thµnh viªn cña Liªn Hîp Quèc(**), míi cã<br /> La tinh trong ban so¹n th¶o UDHR ®· 160 quèc gia lµ thµnh viªn cña<br /> tÝch cùc vËn ®éng ®Ó ®−a ng«n ng÷ cña ICESCR(***). Ngoµi UDHR vµ ICESCR,<br /> ADRD vµo trong UDHR. §¹i héi ®ång Liªn Hîp Quèc vµ mét sè<br /> Nh×n chung, viÖc th«ng qua §iÒu 27 c¬ quan chuyªn m«n cña Liªn Hîp Quèc<br /> trong UDHR lµ mét b−íc tiÕn lín trong còng th«ng qua c¸c v¨n kiÖn liªn quan<br /> nhËn thøc cña céng ®ång quèc tÕ vÒ tÝnh ®Õn viÖc ¸p dông tiÕn bé khoa häc vµ<br /> chÊt nghiªm träng cña viÖc sö dông sai<br /> môc ®Ých tiÕn bé khoa häc vµ c«ng nghÖ; (*)<br /> NghÞ quyÕt 2200 A (XXI) ngµy 16/12/1966 cña<br /> ®ång thêi, nã còng thõa nhËn tiÕn bé §¹i héi ®ång Liªn Hîp Quèc.<br /> khoa häc vµ c«ng nghÖ kh«ng thuéc vÒ<br /> (**)<br /> Xem sè quèc gia thµnh viªn cña Liªn Hîp Quèc<br /> t¹i ®Þa chØ: http://www.un.org/en/members/<br /> riªng mét c¸ nh©n, nhãm hay chÕ ®é<br /> index.shtml (ngµy 1/8/2010).<br /> (***)<br /> Xem sè quèc gia thµnh viªn cña ICESCR t¹i ®Þa chØ<br /> NghÞ quyÕt 217 A (III), ngµy 10/12/1948, cña<br /> (*)<br /> http://treaties.un.org/Pages/Treaties.aspx?id=4<br /> §¹i héi ®ång Liªn Hîp Quèc. &subid=A&lang=en (ngµy 1/8/2010).<br /> VÒ quyÒn ®−îc h−ëng thô… 39<br /> <br /> c«ng nghÖ trong mèi t−¬ng quan víi §iÒu 15 (1.a). Bªn c¹nh ®ã, mét sè quy<br /> quyÒn con ng−êi nãi chung. VÝ dô: ®Þnh kh¸c cña ICESCR còng liªn quan<br /> Tuyªn bè vÒ Sö dông TiÕn bé Khoa häc ®Õn khoa häc vµ c«ng nghÖ, vÝ dô, §iÒu<br /> vµ C«ng nghÖ phôc vô môc ®Ých Hßa 11(2) quy ®Þnh quyÒn kh«ng bÞ ®ãi cña<br /> b×nh vµ v× Lîi Ých cña Nh©n lo¹i(*); mäi ng−êi; quyÒn nµy g¾n víi viÖc thùc<br /> Tuyªn bè Vienna (1993)(**); Tuyªn bè hiÖn c¶i tiÕn ph−¬ng thøc s¶n xuÊt, b¶o<br /> Toµn cÇu vÒ CÊu tróc Gen ë Ng−êi vµ tån vµ ph©n phèi l−¬ng thùc th«ng qua<br /> QuyÒn Con ng−êi (1997)(***); C«ng −íc viÖc khai th¸c tèi ®a tri thøc khoa häc<br /> B¶o vÖ QuyÒn vµ Nh©n phÈm cña Con vµ c«ng nghÖ. Hay, §iÒu 2(1) vµ §iÒu 23<br /> ng−êi trong øng dông Sinh häc vµ Y häc cña ICESCR quy ®Þnh sù cÇn thiÕt cã<br /> (1997)(****); Tuyªn bè Quèc tÕ vÒ Sè liÖu trî gióp kü thuËt tõ c¸c n−íc kh¸c ®èi<br /> Gen ë Ng−êi (2003); Tuyªn bè ThÕ giíi víi nhiÒu n−íc ®Ó cã ®ñ n¨ng lùc thùc<br /> vÒ §¹o ®øc Sinh häc vµ QuyÒn Con hiÖn c¸c quyÒn ®−îc ghi nhËn trong<br /> ng−êi (2005)(*****), v.v... Nh÷ng v¨n kiÖn C«ng −íc nµy. §iÒu 12 cña ICESCR quy<br /> nµy chñ yÕu nhÊn m¹nh ®Õn viÖc t¨ng ®Þnh quyÒn ®−îc h−ëng thô chuÈn mùc<br /> c−êng sù h−ëng thô nh÷ng lîi Ých vµ cao nhÊt cã thÓ ®−îc vÒ søc kháe thÓ chÊt<br /> øng dông cña tiÕn bé khoa häc dùa trªn vµ tinh thÇn. MÆc dï quyÒn nµy kh«ng<br /> c¸ch tiÕp cËn quyÒn con ng−êi. Nãi c¸ch ®Ò cËp râ ®Õn vai trß cña khoa häc vµ<br /> kh¸c, nh÷ng v¨n kiÖn nµy x©y dùng mét c«ng nghÖ, nh−ng ®Ó ®¹t ®−îc nh÷ng néi<br /> khung ph¸p lý nh»m ®¶m b¶o r»ng dung hay môc tiªu theo quy ®Þnh t¹i<br /> nh÷ng ho¹t ®éng liªn quan ®Õn khoa kho¶n 2 cña §iÒu nµy th× kh«ng thÓ<br /> häc vµ c«ng nghÖ ph¶i ®−îc ®Æt trong kh«ng phô thuéc vµo tiÕn bé khoa häc<br /> bèi c¶nh cña nguyªn t¾c b¶o ®¶m quyÒn vµ c«ng nghÖ. QuyÒn ®−îc gi¸o dôc<br /> con ng−êi. (§iÒu 13 vµ 14 cña ICESCR) còng cã<br /> quan hÖ chÆt chÏ víi quyÒn ®−îc h−ëng<br /> 2. Mèi quan hÖ víi mét sè quyÒn kh¸c<br /> thô lîi Ých vµ øng dông cña tiÕn bé khoa<br /> QuyÒn ®−îc h−ëng thô nh÷ng lîi Ých<br /> häc. Trong thêi ®¹i ngµy nay, nh÷ng øng<br /> vµ øng dông cña tiÕn bé khoa häc cã<br /> dông tiÕn bé khoa häc vµ c«ng nghÖ ®ãng<br /> quan hÖ mËt thiÕt víi nhiÒu quyÒn con<br /> vai trß to lín trong viÖc t¨ng c−êng tÝnh<br /> ng−êi kh¸c, trong ®ã cã c¶ c¸c quyÒn<br /> phæ cËp vµ n©ng cao chÊt l−îng gi¸o dôc.<br /> d©n sù vµ chÝnh trÞ. §iÒu ®ã thÓ hiÖn ë<br /> Gi¸o dôc tõ xa – h×nh thøc gi¸o dôc hoµn<br /> viÖc, §iÒu 27 cña UDHR, §iÒu 15 cña<br /> toµn dùa vµo vai trß cña khoa häc vµ<br /> ICESCR ghi nhËn mèi liªn hÖ gi÷a<br /> c«ng nghÖ - ®ang trë thµnh mét trong<br /> quyÒn ®−îc h−ëng thô lîi Ých vµ nh÷ng<br /> nh÷ng h×nh thøc ®−îc lùa chän phæ biÕn<br /> øng dông cña tiÕn bé khoa häc víi quyÒn<br /> ë nhiÒu n¬i trªn thÕ giíi.<br /> së h÷u trÝ tuÖ - trong §iÒu 15 (1.c) vµ<br /> quyÒn tham gia ®êi sèng v¨n hãa - trong Trong sè c¸c quyÒn d©n sù vµ chÝnh<br /> trÞ cã quan hÖ víi quyÒn ®−îc h−ëng thô<br /> nh÷ng lîi Ých vµ øng dông cña tiÕn bé<br /> (*)<br /> NghÞ quyÕt 3384 (XXX) cña §¹i héi ®ång Liªn<br /> khoa häc lµ quyÒn ®−îc t×m kiÕm, tiÕp<br /> Hîp Quèc, 1975.<br /> (**)<br /> §−îc th«ng qua t¹i Héi nghÞ ThÕ giíi vÒ nhËn vµ phæ biÕn th«ng tin (5, §iÒu 19,<br /> QuyÒn Con ng−êi, t¹i Vienna, ¸o, 1993. kho¶n 2). Intenet, ®iÖn tho¹i truyÒn<br /> (***)<br /> §−îc UNESCO th«ng qua t¹i Héi nghÞ Toµn h×nh thÕ hÖ 3G hay 4G ®Òu lµ nh÷ng<br /> thÓ cña UNESCO, ngµy 11/11/1997. ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng siªu viÖt,<br /> (****)<br /> §−îc Héi ®ång ch©u ¢u th«ng qua ngµy<br /> 4/4/1997. ph¸t minh khoa häc vÜ ®¹i cña con ng−êi<br /> (*****)<br /> §−îc UNESCO th«ng qua ngµy 19/10/2005. trong thÕ kû XX vµ nh÷ng n¨m ®Çu thÕ<br /> 40 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2011<br /> <br /> kû XXI, gióp ®Èy nhanh vµ hiÖn thùc 3. Møc ®é quan t©m cña céng ®ång nh©n quyÒn<br /> hãa hoµn h¶o quyÒn tiÕp cËn vµ phæ quèc tÕ<br /> biÕn th«ng tin cña con ng−êi. C«ng nghÖ Kh«ng ai phñ nhËn quyÒn ®−îc<br /> ®iÖn tö còng gãp phÇn to lín vµo viÖc h−ëng thô nh÷ng lîi Ých vµ c¸c øng<br /> thùc hiÖn quyÒn bÇu cö cña ng−êi d©n dông cña tiÕn bé khoa häc lµ mét quyÒn<br /> (5, §iÒu 25, kho¶n b). Ngµy nay, viÖc c¬ b¶n cña con ng−êi. Tuy nhiªn, trong<br /> kiÓm phiÕu bÇu cö ë nhiÒu n−íc, nh− ë thµnh phÇn cÊu t¹o nªn quyÒn nµy, cã<br /> Mü, ®Òu ®−îc tiÕn hµnh th«ng qua hÖ nh÷ng thµnh tè mµ cho ®Õn nay céng<br /> thèng ®iÖn tö; hoÆc, viÖc biÓu quyÕt ®ång nh©n quyÒn quèc tÕ, ®Æc biÖt trong<br /> trong nghÞ tr−êng ë c¸c n−íc giê ®©y sè nh÷ng ng−êi lµm luËt liªn quan ®Õn<br /> ®Òu ®−îc thùc biÖn b»ng viÖc bÊm nót vÊn ®Ò nµy, cßn tranh luËn víi nhau vÒ<br /> ®iÖn tö. Nh− vËy, cã thÓ thÊy r»ng ë ý nghÜa cña chóng. C©u hái mµ céng<br /> hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc quyÒn con ng−êi, ®ång nh©n quyÒn quan t©m nhÊt vµ<br /> nh÷ng thµnh tùu vÒ khoa häc vµ c«ng còng thÓ hiÖn gi¸ trÞ cèt lâi nhÊt cña<br /> nghÖ ®Òu cã ®ãng gãp nhÊt ®Þnh kh«ng quyÒn nµy lµ nh− thÕ nµo th× ®−îc coi lµ<br /> chØ nh»m hiÖn thùc hãa mµ cßn ®¶m b¶o h−ëng thô nh÷ng lîi Ých vµ c¸c øng<br /> thùc hiÖn tèt h¬n vµ h÷u hiÖu h¬n c¸c dông cña tiÕn bé khoa häc?<br /> quyÒn ®ã.<br /> Ph©n tÝch ý nghÜa ph¸p lý cña<br /> HÖ thèng c¸c quyÒn con ng−êi lµ tËp quyÒn nµy, côm tõ “nh÷ng lîi Ých” ph¶i<br /> hîp c¸c quyÒn vèn cã vµ cã tÝnh phô ®−îc hiÓu lµ nh÷ng lîi Ých vÒ vËt chÊt<br /> thuéc lÉn nhau. Khã cã thÓ nãi r»ng viÖc mµ mäi ng−êi cã quyÒn ®−îc h−ëng thô<br /> thùc hiÖn quyÒn nµy hoµn toµn ®éc lËp trong ®êi sèng hµng ngµy. V× vËy, c¸c<br /> víi quyÒn kh¸c. Dï xÐt ë gãc ®é nµo, quèc gia cã nghÜa vô t¹o ®iÒu kiÖn cho<br /> viÖc hiÖn thùc hãa quyÒn nµy ®Òu phô mäi c¸ nh©n ®−îc tiÕp cËn vµ sö dông<br /> thuéc hoÆc dÉn ®Õn viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng øng dông cña tiÕn bé<br /> quyÒn kh¸c, tÊt nhiªn víi møc ®é kh¸c khoa häc trªn c¬ së b×nh ®¼ng, cho dï c¸<br /> nhau. Thùc tÕ còng ®· chøng minh r»ng nh©n ®ã cã trùc tiÕp ®ãng gãp vµo sù<br /> møc ®é hoµn thiÖn trong viÖc thùc hiÖn tiÕn bé khoa häc hay kh«ng (6, tr.232).<br /> c¸c quyÒn con ng−êi phô thuéc rÊt §æi míi c«ng nghÖ vµ nh÷ng lîi Ých<br /> nhiÒu vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn trªn tÊt c¶ tõ tiÒm n¨ng cña khoa häc cã thÓ gãp<br /> c¸c lÜnh vùc, ®Æc biÖt lµ kinh tÕ, ë c¸c phÇn vµo sù ph¸t triÓn con ng−êi theo<br /> quèc gia. C¬ së kinh tÕ lµ nÒn t¶ng ph¸t nhiÒu h×nh thøc, cã thÓ lµ: c«ng nghÖ cã<br /> triÓn cña khoa häc vµ c«ng nghÖ. Tr×nh thÓ trùc tiÕp n©ng cao n¨ng lùc con<br /> ®é ph¸t triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ ng−êi, c¶i thiÖn møc sèng, vµ t¹o ®iÒu<br /> thÊp, thiÕu sù chia sÎ vµ hîp t¸c kü kiÖn cho con ng−êi tham gia mét c¸ch<br /> thuËt gi÷a c¸c quèc gia lµ nh÷ng quan chñ ®éng h¬n vµo ®êi sèng céng ®ång<br /> t©m bøc xóc cña céng ®ång nh©n quyÒn th«ng qua nh÷ng s¶n phÈm khoa häc<br /> quèc tÕ trong viÖc lµm sao cã thÓ ®¶m tiªn tiÕn; sù tiÕn bé vÒ c«ng nghÖ cã thÓ<br /> b¶o quyÒn ®−îc h−ëng thô nh÷ng lîi Ých lµ mét ph−¬ng tiÖn thóc ®Èy sù ph¸t<br /> vµ c¸c øng dông cña tiÕn bé khoa häc triÓn con ng−êi nhê t¸c ®éng cña nã tíi<br /> mét c¸ch ®ång ®Òu gi÷a c¸c quèc gia, c¸c t¨ng tr−ëng kinh tÕ (7, tr.28); hoÆc<br /> khu vùc vµ c¸c nhãm trong cïng mét trong viÖc gi¶m nghÌo ë nh÷ng khu vùc<br /> quèc gia trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh«ng thuËn lîi,<br /> trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa hiÖn nay. khoa häc ®ãng vai trß thiÕt yÕu trong<br /> VÒ quyÒn ®−îc h−ëng thô… 41<br /> <br /> viÖc gióp con ng−êi thÝch øng vµ gi¶m thu nhËp trung b×nh ë ch©u ¸ vµ Mü La<br /> thiÓu t¸c ®éng cña biÕn ®æi khÝ hËu, gi¶i tinh (xem: 7, tr.39). ë trong n−íc, sù bÊt<br /> quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng nãi b×nh ®¼ng vÒ tiÕp cËn c«ng nghÖ còng<br /> chung (8, tr.176). kh«ng ®ång ®Òu. RÊt nhiÒu c«ng nghÖ<br /> hiÖn ®¹i kh«ng ®−îc ph©n bæ ®ång ®Òu<br /> NÕu khoa häc vµ c«ng nghÖ cã gi¸ cho dï chóng cã gi¸ trÞ to lín gãp phÇn<br /> trÞ lîi Ých cho tÊt c¶ mäi ng−êi th× chóng vµo sù tiÕn bé cña con ng−êi. HiÖn<br /> cÇn ph¶i ®−îc phæ biÕn, ®−îc chia sÎ t−îng nµy phÇn lín lµ do nh÷ng h¹n chÕ<br /> réng r·i. Míi ®©y ñy ban vÒ c¸c quyÒn cña mçi quèc gia, vÒ thu nhËp, c¬ së h¹<br /> kinh tÕ, x· héi vµ v¨n hãa cña ICESCR tÇng yÕu kÐm,… (7, tr.40-42).<br /> ®· ®−a ra bèn tiªu chÝ nh»m ®¶m b¶o<br /> cho viÖc thùc hiÖn nh÷ng quyÒn nµy, ®ã §iÒu ®ã cho thÊy, cÇn ph¶i cã c¬ chÕ<br /> lµ: kh¶ n¨ng s½n cã (availability) - møc ®Æc biÖt quan t©m h¬n tíi sù ph¸t triÓn,<br /> ®é hiÖn diÖn trªn thùc tÕ ®iÒu kiÖn vËt cung cÊp vµ triÓn khai c¸c lo¹i c«ng<br /> chÊt, hµng hãa vµ dÞch vô cÇn thiÕt ®Ó nghÖ ®¬n gi¶n, hiÖu qu¶ nh−ng kh«ng<br /> ®¶m b¶o cho mäi ng−êi thùc hiÖn mét tèn kÐm vµ phï hîp víi ®a sè ng−êi d©n,<br /> quyÒn cô thÓ; kh¶ n¨ng cã thÓ tiÕp cËn nhÊt lµ nh÷ng tÇng líp d©n c− sèng ë<br /> ®−îc (accessibility) - c¸c c¬ së vËt chÊt, nh÷ng ng«i lµng hÎo l¸nh, khu vùc n«ng<br /> hµng hãa vµ dÞch vô s½n cã ph¶i n»m th«n nghÌo, vïng s©u, vïng xa, miÒn<br /> trong ph¹m vi cã thÓ tiÕp cËn ®−îc cho nói vµ h¶i ®¶o n¬i mµ sù tiÕp cËn tíi<br /> mäi ®èi t−îng, ®Æc biÖt lµ c¸c nhãm dÔ c«ng nghÖ hiÖn ®¹i bÞ h¹n chÕ. ViÖc l¾p<br /> bÞ tæn th−¬ng vµ bÞ g¹t ra ngoµi r×a x· ®Æt nh÷ng chiÕc b¬m tay ë c¸c vïng<br /> héi; kh¶ n¨ng cã thÓ chÊp nhËn ®−îc n«ng th«n cña Bangladesh hay ë ViÖt<br /> (acceptability) - c¸c c¬ së vËt chÊt, hµng Nam lµ vÝ dô ®iÓn h×nh vÒ sù phæ biÕn<br /> hãa vµ dÞch vô s½n cã ®Ó thùc hiÖn mét c«ng nghÖ ®¬n gi¶n, chi phÝ thÊp nh−ng<br /> quyÒn nµo ®ã ph¶i phï hîp víi ®iÒu kiÖn hiÖu qu¶ cho viÖc lÊy n−íc phôc vô sinh<br /> kinh tÕ cña tÊt c¶ mäi ng−êi, kÓ c¶ víi ho¹t cña ng−êi d©n ë nh÷ng céng ®ång<br /> c¸c nhãm ®èi t−îng bÞ thiÖt thßi vÒ mÆt nghÌo (7, tr.28).<br /> x· héi; vµ chÊt l−îng (quality) - mäi<br /> 4. Mét sè nguyªn t¾c ¸p dông c¸ch tiÕp cËn dùa<br /> ng−êi cã quyÒn ®−îc t×m kiÕm, tiÕp nhËn<br /> trªn quyÒn víi viÖc h−ëng thô nh÷ng lîi Ých cña<br /> vµ phæ biÕn nh÷ng th«ng tin liªn quan<br /> tiÕn bé khoa häc<br /> ®Õn quyÒn ®−îc quan t©m (xem thªm: 9,<br /> B×nh luËn chung, sè 14, môc 12). ViÖc thùc hiÖn quyÒn ®−îc h−ëng<br /> thô nh÷ng lîi Ých vµ øng dông cña tiÕn<br /> Tuy nhiªn, sù bÊt b×nh ®¼ng trong bé khoa häc, t−¬ng tù nh− c¸c quyÒn<br /> ph¸t triÓn vµ phæ biÕn c«ng nghÖ ngay kh¸c cña con ng−êi, ®Æt ra mét lo¹t<br /> trong/gi÷a c¸c x· héi víi nhau ®Æt ra nh÷ng nghÜa vô kh¸c nhau ®èi víi c¸c<br /> nh÷ng quan ng¹i cho céng ®ång nh©n quèc gia. §Æc biÖt, nã ®ßi hái r»ng khoa<br /> quyÒn quèc tÕ. Nh×n vµo b¶n ®å ph¸t häc ph¶i ®−îc xem nh− mét c«ng cô<br /> triÓn khoa häc vµ c«ng nghÖ thÕ giíi, cã phôc vô lîi Ých con ng−êi. V× vËy, qu¸<br /> thÓ thÊy c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa tr×nh nghiªn cøu khoa häc, triÓn khai<br /> häc, nh÷ng ph¸t minh, ®æi míi vµ ph¸t nh÷ng øng dông khoa häc ph¶i phï hîp<br /> triÓn s¶n phÈm ®Òu tËp trung ë nh÷ng víi nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña quyÒn<br /> n−íc cã thu nhËp cao thuéc Tæ chøc Hîp con ng−êi.<br /> t¸c vµ Ph¸t triÓn Kinh tÕ (OECD) vµ ë<br /> møc ®é thÊp h¬n lµ mét sè n−íc cã møc a. Phï hîp víi phÈm gi¸ con ng−êi<br /> 42 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2011<br /> <br /> QuyÒn con ng−êi xuÊt ph¸t tõ phÈm häc vµ c«ng nghÖ. Tuy nhiªn, trong thùc<br /> gi¸ vèn cã cña mçi con ng−êi. V× vËy, tiÔn, viÖc ®¶m b¶o lµm thÕ nµo hµi hßa<br /> c¸ch tiÕp cËn dùa trªn quyÒn ®ßi hái c¸c vµ c©n b»ng ®−îc gi÷a b¶o vÖ phÈm gi¸<br /> chÝnh phñ ph¶i ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña con ng−êi vµ øng dông tiÕn bé khoa häc<br /> viÖc nghiªn cøu, øng dông vµ phæ biÕn vµ c«ng nghÖ v× sù tiÕn bé cña con ng−êi<br /> nh÷ng thµnh qu¶ cña tiÕn bé khoa häc lu«n lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p.<br /> vµ c«ng nghÖ dùa trªn phÈm gi¸ con<br /> b. Kh«ng ph©n biÖt ®èi xö vµ b×nh<br /> ng−êi. Ph¶i thõa nhËn mét thùc tÕ r»ng<br /> ®¼ng<br /> cã nh÷ng tiÕn bé khoa häc vµ c«ng nghÖ<br /> phôc vô lîi Ých vµ cuéc sèng cña con QuyÒn ®−îc h−ëng thô nh÷ng lîi Ých<br /> ng−êi, nh−ng còng kh«ng Ýt tr−êng hîp vµ øng dông cña tiÕn bé khoa häc tr−íc<br /> trong ®ã ®Æt ra nh÷ng th¸ch thøc vµ vµ trªn hÕt ph¶i bao hµm c¶ viÖc tù do<br /> tr¸i víi phÈm gi¸ con ng−êi, Albert vµ c¬ héi h−ëng thô sù tiÕn bé cña khoa<br /> Borgmann cho r»ng c«ng nghÖ hiÖn ®¹i häc vµ c«ng nghÖ mét c¸ch ®ång ®Òu<br /> khuyÕn khÝch con ng−êi nh×n nhËn mèi ngay trong mçi quèc gia “mµ kh«ng cã<br /> quan hÖ con ng−êi nh− nh÷ng lo¹i hµng bÊt kú sù ph©n biÖt ®èi xö nµo v× lý do<br /> hãa tiªu dïng (xem thªm: 10); Ian chñng téc, mµu da, giíi tÝnh, ng«n ng÷,<br /> Barbour cho r»ng c«ng nghÖ th−êng t¹o t«n gi¸o, quan ®iÓm chÝnh trÞ hay quan<br /> ra sù ph©n phèi chi phÝ vµ lîi Ých kh«ng ®iÓm kh¸c, nguån gèc d©n téc hay x·<br /> ®ång ®Òu. Theo «ng, trong khi cã thÓ héi, tµi s¶n, n¬i sinh hay ®Þa vÞ xuÊt<br /> nhãm nµy ®−îc h−ëng lîi th× nhãm kh¸c th©n kh¸c” (5, §iÒu 2 kho¶n 2). Vµ v×<br /> l¹i ph¶i chÞu nh÷ng rñi ro vµ c¸c chi phÝ thÕ, c¸c chÝnh phñ “ph¶i ®¶m b¶o quyÒn<br /> gi¸n tiÕp (11). b×nh ®¼ng gi÷a nam vµ n÷ trong viÖc<br /> h−ëng thô” (5, §iÒu 3). ñy ban Liªn<br /> Thêi gian qua, Liªn Hîp Quèc còng<br /> Hîp Quèc vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi<br /> cã nhiÒu nç lùc nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng<br /> vµ v¨n hãa (UNESC) cho r»ng nh÷ng<br /> t¸c ®éng tiÒm Èn cña tiÕn bé khoa häc<br /> ®iÒu kho¶n “kh«ng ph©n biÖt ®èi xö”<br /> vµ c«ng nghÖ tíi quyÒn vµ phÈm gi¸ cña<br /> nh− vËy yªu cÇu c¸c quèc gia thµnh viªn<br /> con ng−êi, thÓ hiÖn qua viÖc th«ng qua<br /> ph¶i xãa bá c¸c h×nh thøc ph©n biÖt ®èi<br /> mét lo¹t nh÷ng v¨n kiÖn quèc tÕ mµ næi<br /> xö c¶ trªn quy ®Þnh cña ph¸p luËt vµ<br /> bËt trong sè ®ã lµ Tuyªn bè Toµn cÇu vÒ<br /> trªn thùc tiÔn mµ cã ¶nh h−ëng tíi viÖc<br /> QuyÒn Con ng−êi vµ Gen Ng−êi (the<br /> hiÖn thùc hãa c¸c quyÒn ®−îc ghi nhËn<br /> Universal Declaration on the Human<br /> trong C«ng −íc nµy.<br /> Genome and Human Rights) vµ C«ng<br /> −íc vÒ B¶o vÖ QuyÒn Con ng−êi vµ Vµ, ®Ó ®¶m b¶o sù b×nh ®¼ng, c¸c<br /> PhÈm gi¸ Con ng−êi liªn quan tíi viÖc quèc gia cã thÓ ¸p dông c¶ nh÷ng biÖn<br /> øng dông Sinh häc vµ Thuèc ph¸p tiªu cùc nh»m ng¨n chÆn sù ph©n<br /> (Convention for the Protection of biÖt ®èi xö vµ c¸c “hµnh ®éng tÝch cùc”<br /> Human Rights and Dignity of the nh»m bï ®¾p hÖ qu¶ cña sù ph©n biÖt<br /> Human Being with Regard to the ®èi xö tr−íc ®©y (12, tr.47). §ång thêi,<br /> Application of Biology and Medicine). cÇn ¸p dông c¸c biÖn ph¸p phï hîp, cô<br /> Hai v¨n kiÖn nµy cïng víi nh÷ng v¨n thÓ ®èi víi c¸c quyÒn con ng−êi, nh−<br /> kiÖn quèc tÕ vÒ quyÒn con ng−êi ®Æt nÒn viÖc ®¶m b¶o quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a nam<br /> t¶ng ph¸p lý trong viÖc b¶o vÖ phÈm gi¸ vµ n÷ trong lÜnh vùc khoa häc ®ßi hái<br /> con ng−êi trong bèi c¶nh tiÕn bé khoa ph¶i ¸p dông c¸ch tiÕp cËn giíi, viÖc<br /> VÒ quyÒn ®−îc h−ëng thô… 43<br /> <br /> ph¶i ®¶m b¶o c¸c c¬ héi gi¸o dôc b×nh nguyªn t¾c, nh−ng ®Ó c¸c c¸ nh©n vµ<br /> ®¼ng ë tÊt c¶ c¸c cÊp ®µo t¹o nh»m h¹n céng ®ång ®−îc tham gia mét c¸ch chñ<br /> chÕ nh©n tè nam lµ chñ ®¹o trong nhiÒu ®éng l¹i lµ mét vÊn ®Ò phøc t¹p vµ khã<br /> lÜnh vùc khoa häc vµ c«ng nghÖ ë c¸c thùc hiÖn trªn thùc tÕ.<br /> n−íc. Nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng nµy, nhÊt lµ<br /> d. Tr¸ch nhiÖm gi¶i tr×nh vµ hiÖu<br /> b×nh ®¼ng vÒ c¬ héi gi¸o dôc vµ viÖc<br /> qu¶ thùc hiÖn<br /> lµm, ®Òu lµ nh÷ng vÊn ®Ò x· héi c¶n trë<br /> sù tiÕn bé, ph¸t triÓn vµ tiÕp cËn tiÕn bé C¸c quèc gia khi th«ng qua vµ phª<br /> khoa häc vµ c«ng nghÖ cña con ng−êi. chuÈn c¸c v¨n kiÖn quèc tÕ vÒ quyÒn con<br /> ng−êi cã nghÜa vô thùc hiÖn c¸c quyÒn<br /> c. Thóc ®Èy sù tham gia vµ minh<br /> con ng−êi ®−îc ghi nhËn trong c¸c v¨n<br /> b¹ch trong viÖc ra quyÕt ®Þnh<br /> kiÖn ®ã. C¬ chÕ gi¶i tr×nh tr¸ch nhiÖm<br /> D©n chñ lµ mét trong nh÷ng nguyªn thÓ hiÖn d−íi nhiÒu h×nh thøc, bao gåm<br /> t¾c ®−îc ghi nhËn trong ICESCR, c¶ ho¹t ®éng rµ so¸t cña c¬ quan t−<br /> ICCPR vµ nhiÒu v¨n kiÖn quèc tÕ kh¸c ph¸p, thµnh lËp c¸c c¬ quan nh©n<br /> vÒ quyÒn con ng−êi ®Ó ®¶m b¶o quyÒn quyÒn quèc gia hay c¬ quan chuyªn<br /> cña tÊt c¶ c¸c thµnh viªn trong x· héi tr¸ch, c¸c c¬ chÕ hµnh chÝnh kh¸c nh−<br /> ®−îc tham gia thùc chÊt vµo viÖc ra ra b¸o c¸o ®¸nh gi¸ quèc gia, v.v... Tuy<br /> quyÕt ®Þnh vÒ nh÷ng vÊn ®Ò cña ®êi nhiªn, rÊt Ýt quèc gia, thËm chÝ ngay c¶<br /> sèng x· héi. Trong lÜnh vùc khoa häc vµ c¸c quèc gia c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, x©y<br /> c«ng nghÖ, nguyªn t¾c nµy ®Æt ra yªu dùng ®−îc c¬ chÕ hiÖu qu¶ trong viÖc<br /> cÇu r»ng mäi quyÕt ®Þnh liªn quan tíi ®¶m b¶o tr¸ch nhiÖm gi¶i tr×nh vÒ chÝnh<br /> nh÷ng −u tiªn vµ chÝnh s¸ch khoa häc s¸ch khoa häc vµ c«ng nghÖ.<br /> vµ c«ng nghÖ ph¶i ®−îc th«ng qua víi sù<br /> ®ãng gãp cña c¸c nhãm x· héi vµ céng KÕt luËn<br /> ®ång kh¸c nhau trong x· héi, ®Æc biÖt lµ Ph¸p luËt quèc tÕ vÒ quyÒn con<br /> cã c¶ sù tham gia cña ®¹i diÖn nh÷ng ng−êi ghi nhËn quyÒn ®−îc h−ëng thô<br /> nhãm khã kh¨n trong x· héi. NÕu nh÷ng lîi Ých vµ øng dông cña tiÕn bé<br /> kh«ng ®¶m b¶o ®−îc sù tham gia réng khoa häc lµ mét trong nh÷ng quyÒn c¬<br /> r·i nh− thÕ th× chÝnh s¸ch khoa häc vµ b¶n cña con ng−êi, thÓ hiÖn qua hai<br /> c«ng nghÖ sÏ kh«ng ®¹i ®iÖn ®−îc lîi Ých trong sè nh÷ng v¨n kiÖn quèc tÕ cèt lâi<br /> vµ nhu cÇu cña mäi thµnh phÇn vµ c¸c nhÊt vÒ quyÒn con ng−êi lµ UDHR vµ<br /> nhãm trong x· héi (13, tr.117-136). ICESCR. Tuy nhiªn, sù chªnh lÖnh vÒ<br /> B¸o c¸o cña UNESCO, H−íng tíi x· tr×nh ®é ph¸t triÓn, møc sèng gi÷a c¸c<br /> héi tri thøc, kªu gäi sù tham gia mét n−íc vµ c¸c vïng, còng nh− viÖc<br /> c¸ch d©n chñ cã sù tham gia trong lÜnh UNESC ch−a cã mét c«ng bè nµo gi¶i<br /> vùc khoa häc vµ c«ng nghÖ. Trong b¸o thÝch c¬ së ph¸p lý cho quyÒn nµy khiÕn<br /> c¸o nµy, UNESCO ®Ò xuÊt mèi quan hÖ céng ®ång nh©n quyÒn quèc tÕ hÕt søc lo<br /> hay m« h×nh tam gi¸c – giíi khoa häc, ng¹i vÒ viÖc ®¶m b¶o thùc hiÖn cã hiÖu<br /> chÝnh quyÒn vµ ng−êi d©n. Theo ®ã, mèi qu¶ vµ thùc chÊt quyÒn nµy. §©y lµ vÊn<br /> quan hÖ thø bËc theo kiÓu m« h×nh ra ®Ò mµ trong bèi c¶nh hiÖn nay, céng<br /> quyÕt ®Þnh truyÒn thèng sÏ kh«ng cßn ®ång nh©n quyÒn quèc tÕ cho r»ng tr¸ch<br /> n÷a (14, tr.120-122). MÆc dï vËy, d©n nhiÖm thùc hiÖn cam kÕt nghÜa vô quèc<br /> chñ trong viÖc x©y dùng chÝnh s¸ch tÕ cña c¸c quèc gia cÇn ph¶i ®−îc ®Ò cao<br /> khoa häc cã thÓ ®−îc kh¼ng ®Þnh trªn trªn hÕt.<br /> 44 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2011<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o Research in Philosophy and<br /> 1. Richard Pierre Claude. “Scientists’ Technology. Greenwich, Conn And<br /> rights and the human rights to the London: JAI press, 1990.<br /> benefit of science”, pages 247-278, in 11. Ian Barrour. Ethic in an Age of<br /> “Core Obligations: Building a Technology. San Francisco: Harper<br /> Framework for Economic, Social and Collins Publishers, 1993.<br /> Cultural Rights” of Audrey R. 12. Philip Alston. The International<br /> Chapman and Sage Russell (ed.). Covenant on Economic, Social and<br /> Antwerp; Oxford: Intersentia, 2002. Cultural Rights, in Manual on<br /> 2. American Declaration of the Rights Human Rights Reporting, U.N. Doc.<br /> and Duties of Man, 1948. HR/PUB/91/1, 1991.<br /> http://training.itcilo.it/ils/CD_Use 13. Philip Kitcher. Science, Truth and<br /> _Int_Law_web/Additional/Library/ Democracy. Oxford and New York:<br /> English/Regional_instruments/Ame Oxford University Press, 2001.<br /> ricanDeclaration-1948.pdf 14. UNESCO. Toward Knowledge<br /> 3. http://unicode.org/udhr/d/udhr_vi Societies. Paris: UNESCO<br /> e.html Publishing, 2005.<br /> 4. Johannes Morsink. Universal 15. Juma Calestous, Cheong-Yee Lee.<br /> Declaration of Human Rights: 2005. “Innovation: Applying<br /> Origins, Drafting and Intent. Knowledge in Development: UN<br /> Philadelphia: University of Millennium Project. Task Force on<br /> Pennsylvania, 1999. Science, Technology and Innovation,<br /> 5. The International Covenant on London, UNDP, 12/2/2009.<br /> Economic, Social and Cultural 16. World Bank. World Development<br /> Rights, 1966. Report 2008: Agriculture for<br /> http://www2.ohchr.org/english/law Development. Washington DC.:<br /> /cescr.htm International Bank for<br /> 6. Hans Morten Haugen. Human Rights Reconstruction and<br /> and technology–a conflictual Development/World Bank, 2007.<br /> relationship? Assessing private 17. The American Declaration of the<br /> research and the right to adequate food. Rights and Duties of Man, 1948.<br /> Journal of Human Rights, Volume 7, 18. The Universal Declaration of<br /> Issue 3, 2008, pages 224-244. Human Rights, 1948.<br /> 7. UNDP. Human development report 19. The International Covenant on<br /> 2001: Making new technologies work Economic, Social and Cultural<br /> for human development. Oxford: Rights, 1966.<br /> Oxford university press, 2001. 20. The International Covenant on Civil<br /> 8. Ng©n hµng ThÕ giíi (WB). B¸o c¸o and Political Rights, 1966.<br /> ph¸t triÓn thÕ giíi 2008. H.: 2007. 21. American Sociological Association<br /> 9. ñy ban vÒ c¸c quyÒn kinh tÕ, x· héi Council. Statement on the Causes of<br /> vµ v¨n hãa 2000: B×nh luËn chung sè Gender Differences in Science and<br /> 14, môc 12. Math Career Achievement, at<br /> 10. Albert Borgmann. “Communities of www.asanet.org/cs/root/.../asa_cou<br /> celebration: technology and public nsil_statement_on_causes_of<br /> life”, in Frederick Ferre (ed.). (20/7/2010)<br />