Xây dựng hệ thuật ngữ thông tin thư viện, góp phần hoàn thiện ngôn ngữ khoa học tiếng Việt - PGS. TS Vương Toàn

BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2007<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> XÂY<br /> PGS. TS VƯƠNG TOÀN<br /> Viện Thông tin Khoa học Xã hội<br /> <br /> <br /> DỰNG<br /> HỆ 1. Mở đầu<br /> <br /> THUẬT<br /> Sự xuất hiện các công cụ điện tử<br /> trong xã hội thông tin đã dẫn đến những<br /> thay đổi rất cơ bản trong thư viên, lĩnh<br /> NGỮ vực có bề dày lịch sử nhưng vốn chỉ<br /> hoạt động nặng theo truyền thống. Và<br /> THÔNG từ mấy thập niên trở lại đây, nó đã kéo<br /> theo những thay đổi trong cơ cấu tổ<br /> <br /> TIN chức và nội dung đào tạo của ngành<br /> học này.<br /> <br /> THƯ Các kỹ thuật mới cho phép xác<br /> định các nguồn tài nguyên thông tin<br /> <br /> VIỆN, tiềm năng, trong đó nhiều quá trình mới<br /> xuất hiện cho phép tìm kiếm các nguồn<br /> tin điện tử nói chung và các nguồn tin<br /> GÓP trên mạng nói riêng, tạo điều kiện thuận<br /> lợi cho quá trình lưu trữ và tìm kiếm<br /> PHẦN thông tin, và đã mở ra những triển vọng<br /> chưa từng thấy cho hoạt động thông tin<br /> HOÀN - thư viện.<br /> Hiện nay, mạng tài liệu tra cứu<br /> THIỆN trực tuyến xuất hiện với một khối lượng<br /> lớn: từ điển nói chung và từ điển<br /> <br /> NGÔN chuyên ngành bằng nhiều thứ tiếng,<br /> giáo trình đi kèm các tài liệu phân tích<br /> <br /> NGỮ<br /> các dữ liệu khoa học và các tài liệu đa<br /> dạng tập hợp “những vấn đề được quan<br /> tâm nhiều nhất”. Bạn đọc không nhất<br /> KHOA thiết cứ phải bước chân đến thư viện<br /> như trước.<br /> HỌC Trong bài “Nguồn tin và các địa<br /> chỉ về khoa học xã hội trên Internet:<br /> TIẾNG hướng dẫn người sử dụng”1. CRAIG<br /> <br /> <br /> VIỆT 1<br /> Các khoa học xã hội trên thế giới (Chu<br /> Tiến Ánh - Vương Toàn dich). H.,<br /> Nxb ĐHQG Hà Nội, 2007, tr. 443-<br /> 456.<br /> <br /> <br /> 2<br /> BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2007<br /> <br /> <br /> <br /> McKIE nhận xét rằng từ nhiều năm trở thống nhất cho nội dung thuật ngữ bằng<br /> lại đây, chúng ta đã chứng kiến nhiều tiếng Việt. …<br /> thay đổi lớn trong cách tiến hành các Chẳng vậy mà cách đây chưa<br /> công trình nghiên cứu, đến mức mà lâu, “Việt Nam ta có thư viện số hay<br /> “nền kinh tế dựa trên thông tin” phát chưa” đã trở thành chủ đề được bàn<br /> triển hơn cả nền kinh tế công nghiệp đã luận khá hứng thú trong nhóm<br /> có nhiều thành công trước đó. Việc thuvientre@googlegroups.com, sau khi<br /> phát triển rộng rãi các công cụ nghiên tờ Tia sáng cho công bố bài Cấp thiết<br /> cứu điện tử, đặc biệt là World Wide xây dựng thư viện số của Đào Tiến<br /> Web (web) đã tạo ra một số thay đổi Khoa<br /> sau: (http://www.tiasang.com.vn/news?id=1<br /> 1. Thay đổi trong cách phổ biến, 488), theo đó “có một nhu cầu hết sức<br /> lưu trữ, tìm kiếm, trích thông tin thiết thân đối với các nhà khoa học đó<br /> và trong những bài học rút ra từ là cần sớm có một Thư viện số (Digital<br /> những thông tin này. ... Library) cho cộng đồng khoa học nước<br /> 2. Thay đổi trong bản chất thông nhà”, mà không giải thích cách tác giả<br /> tin liên quan đến khoa học xã hiểu thế nào là thư viện số . Do vậy, Lê<br /> hội (các thể loại mới, cách sử Thùy Dương cho rằng cuộc tranh luận<br /> dụng mới) và khả năng tiếp cận nên quay trở lại vấn đề căn bản nhất, đó<br /> với các thông tin này dễ dàng là khái niệm Digital Library mà chúng<br /> hơn nhiều. ta vẫn dịch là Thư viện số, trong khi<br /> library không phải lúc nào cũng là thư<br /> 3. Thay đổi trong cách cung cấp viện (hiểu theo nghĩa thư viện là nơi<br /> các dữ liệu của các cơ quan chức chúng ta đang làm việc), do vậy mà<br /> trách cho nhà nghiên cứu … theo anh, digital library cũng có những<br /> 4. Thay đổi trong cách kiểm soát cách hiểu khác nhau. Đúng là cho đến<br /> thông tin của các nhà chức nay, ngành thông tin - thư viện chúng ta<br /> trách… vẫn chưa có một cuốn từ điển thuật ngữ<br /> mà bảng từ xuất phát bằng tiếng Việt,<br /> 5. Thay đổi trong cách trao đổi xác định rõ từng khái niệm được sử<br /> giao tiếp giữa các thành viên dụng - chứ không phải chỉ là sao phỏng<br /> trong một nhóm nghiên cứu. bằng cách “tạm” dịch từ môt thứ tiếng<br /> Dù quan niệm và thực tiễn có thể nước ngoài nào đó, mà ngược lai,<br /> còn khác nhau về nhận thức và cách chúng cần được đối chiếu với các ngoại<br /> làm, nhưng đâu đâu ta cũng thấy nói ngữ phổ biến trên thế giới - để đi tới<br /> đến kết hợp thư viện truyền thống với một cách hiểu thống nhất trong ngành,<br /> thư viện hiện đại, và ứng dụng công trước cuộc hội nhập để phát triển.<br /> nghệ thông tin vào hiện đại hoá thư Do vậy, xây dựng hệ thuật ngữ<br /> viện… cho ngôn ngữ khoa học của ngành<br /> Các nhà chuyên môn nay thường thông tin - thư viện là một trong những<br /> nói đến tin học hoá thư viện, đến xây việc cần được quan tâm, và trong bài<br /> dựng thư viện số, thư viện điện tử, địa này, chúng tôi muốn nhấn mạnh đến<br /> chỉ điện tử, báo/tạp chí điện tử, nhưng những khía cạnh ngôn ngữ học của<br /> các thuật ngữ được dùng dường như chỉ công việc này.<br /> là sao phỏng từ nước ngoài (thường là<br /> tiếng Anh). Còn thiếu những định nghĩa<br /> <br /> 3<br /> BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2007<br /> <br /> <br /> <br /> 2. Ngôn ngữ khoa học Tính chất khoa học của thuật<br /> và việc xây dựng hệ thuật ngữ được thể hiện ở tính chính xác, tính<br /> ngữ thông tin – thư viện hệ thống và tính quốc tế của nó.<br /> <br /> Ngôn ngữ khoa học được phân Tính chính xác của thuật ngữ<br /> biệt với ngôn ngữ chung rõ nhất ở vốn được thể hiện ở cả mặt ngữ nghĩa và<br /> từ vựng, đó là hệ thuật ngữ khoa học, hình thức. Do nó biểu thị đúng cái khái<br /> và ở phong cách ngôn ngữ được sử niệm (đúng hoặc sai) mà chúng gọi tên<br /> dụng trong lập luận khoa học. Bất cứ nên khi nghe, hoặc đọc thuật ngữ đó, ta<br /> ngành khoa học nào cũng cần phải có chỉ hiểu và chỉ có khái niệm khoa học<br /> một tập hợp từ ngữ được xác định một (đúng hay sai) ứng với nó mà thôi. Tính<br /> cách nghiêm ngặt, dùng để biểu thị các chính xác về ngữ nghĩa loại trừ hiện<br /> sự vật, hiện tượng, hoạt động, đặc tượng đồng nghĩa, song tính một nghĩa<br /> điểm, trong ngành đó. Lớp từ vựng bao của thuật ngữ cần được hiểu là trong<br /> gồm những đơn vị như vậy được gọi là một ngành khoa học, mỗi thuật ngữ chỉ<br /> hệ thuật ngữ của mỗi ngành khoa học. nên có một nghĩa (biểu thị một sự vật<br /> và một khái niệm). Về hình thức, tính<br /> Các nhà ngôn ngữ học xác định chính xác thể hiện ở chỗ: các hình vị<br /> thuật ngữ là ''những từ chuyên môn có hợp thành thuật ngữ phải phù hợp tối đa<br /> nghĩa đặc biệt; những từ cố gắng chỉ có với khái niệm được biểu thị, không có<br /> một nghĩa với tính cách biểu hiện chính những vị trí dư thừa dể gây lầm lẫn dù<br /> xác các khái niệm và tên gọi các sự vật sự hiện diện của hình vị này khiến cho<br /> '' (A. Reformstskij). Thuật ngữ khác từ thuật ngữ có vẻ như phù hợp với các<br /> thông thường ở chỗ nó ''có ý nghĩa biến quy luật chung trong cấu tạo ngôn ngữ<br /> vật trùng hoàn toàn với sự vật, hiện hơn: các hình vị được biến đổi, phát<br /> tượng... có thực trong thực tế đối tượng triển phù hợp với sự phát triển của các<br /> của ngành kỹ thuật và ngành khoa học khái niệm khoa học, kiểu cấu tạo thuật<br /> tương ứng''. và có ý nghĩa biểu niệm là'' ngữ phải phù hợp với '' tính trí tuệ '' của<br /> khái niệm về các sự vật hiện tượng này các thuật ngữ. Do chính xác về mặt<br /> đúng như chúng tồn tại trong tư duy'' hình thức nên ta thấy thuật ngữ thường<br /> (Đỗ Hữu Châu). Một thuật ngữ là do chặt chẽ và ngắn gọn. Về mặt lý thuyết<br /> tính hệ thống của bản thân đối tượng và thì thuật ngữ tối ưu là thuật ngữ chỉ<br /> khái niệm như ''một cái nhãn dán vào biểu thị một khái niệm để thực hiện cái<br /> đối tượng này (cùng với khái niệm về nguyên tắc ''mỗi khái niệm có một<br /> chúng) tạo nên chính nội dung của nó. thuật ngữ và mỗi thuật ngữ chỉ có một<br /> Tính hệ thống về mặt ngữ nghĩa của khái niệm ''.<br /> thuật ngữ là do tính hệ thống của bản<br /> thân đối tượng và khái niệm trong Song do quy luật tiết kiệm của<br /> ngành khoa học và kỹ thuật đó quyết ngôn ngữ, số lượng tên gọi ít hơn số<br /> định2. lượng sự vật được gọi tên nên có những<br /> thuật ngữ biểu thị các sự vật, hiện<br /> tượng, đối tượng khác nhau (về bản<br /> chất hoặc mức độ rộng/hẹp) thuộc các<br /> ngành khoa học khác nhau. Ví dụ ngôn<br /> 2<br /> Xem: Vương Toàn.- Ngôn ngữ ngữ tự nhiên và ngôn ngữ tìm tin, ngôn<br /> khoa học và ngôn ngữ trong thông tin ngữ lập trình, lưu thông hàng hoá và<br /> KHXH. Tc. Thông tin KHXH, 1987. s.1, tr. lưu thông tài liệu, hồn ma và phiếu ma,<br /> 91-97. tài nguyên thiên nhiên và tài nguyên<br /> <br /> 4<br /> BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2007<br /> <br /> <br /> <br /> thông tin, lớp một, hai, ba và tư liệu mình. Chúng tôi đã có dịp3 bàn đến các<br /> cấp một, hai, ba,… dạng tóm tắt văn bản, với nội dung có<br /> Xét ở bình diện phong cách học phần khác biệt – nên không hẳn đã có<br /> thì về nguyên tắc, mọi từ ngữ khoa học sự tương ứng về thụât ngữ giữa các<br /> đều mang màu sắc phong cách khoa ngôn ngữ. Chẳng hạn, tiếng Việt có:<br /> học song, trong thực tế, không phải mọi tóm tắt, giới thiệu sách, điểm sách, lược<br /> thuật ngữ đều có màu sắc khoa học như thuật, bình thuật,..(tạp chí Thông tin<br /> nhau. Màu sắc này được thể hiện rõ khoa học xã hội luôn có mục Giới thiệu<br /> ràng ở các thuật ngữ có phạm vi hẹp, ở sách nhập về Thư viện...) ; tiếng Pháp<br /> đây là riêng trong khoa thông tin - thư có résumé, lecture (de livre); compte-<br /> viện như: dịch vụ (cung cấp thông tin), rendu (tạp chí Bulletin de la Société de<br /> phân cấp theo cấu trúc và phân cấp la Linguistique de Paris ra mỗi năm 2<br /> theo ký hiệu, v.v ...Người ngoài chuyên số thì số thứ 2 luôn dảnh điểm lại các<br /> ngành có thể hiểu không hoàn toàn công trình ngôn ngữ học trên thế giới<br /> chính xác các khái niệm như: thư viện mà Toà soạn tiếp cận được), annotation<br /> ảo, kiểm soát thư tịch, phân tích chủ đề, (trong các bulletin signalétique),... ;<br /> khổ mẫu chuẩn, trường đảo, v.v... , tiếng Anh có: summary, abstract, book<br /> nhất là khi chúng được sử dụng phổ review,…(tạp chí Vietnam Social<br /> biến ở dạng tắt, như: ISBD, ISBN, Science luôn có mục Book review);<br /> ISDS, ISSN,...Vì đây là những thuật tiếng Nga có referat (Viện Thông tin<br /> ngữ biểu thị các khái niệm khoa học KHXH Nga có bộ referativnyi jurnal)<br /> được xác định nên không thể sử dụng thường được dịch sang tiếng Việt là<br /> chúng tuỳ tiện, mà phải có sự cân nhắc, lược thuật, obzor thường dịch là tổng<br /> chọn thuật ngữ một cách thích hợp. thuật hoặc tổng quan…<br /> <br /> Đôi khi, sự phân biệt cũng chỉ Người làm công tác khoa học<br /> mang tính tương đối, ví như cách phân không được phép lầm lẫn thuật ngữ với<br /> loại thành thư viện chuyên (đa) ngành / từ thông thường đồng âm. Trong văn<br /> thư viên công cộng (mà theo chúng tôi, bản khoa học, sự lầm lẫn chỉ xảy ra khi<br /> nên gọi là thư viện đại chúng) vì chẳng không nắm chắc khái niệm nên không<br /> lẽ thư viên chuyên ngành thì không còn phân biệt từ thông thường với thuật ngữ<br /> là thư viện công cộng (Cf. Public có màu sắc phong cách khoa học không<br /> library / Specialized and multi-sectoral thực rõ ràng. Đối với những thuật ngữ<br /> libraries), dù xưa kia thư viện luôn có phạm vi sử dụng được mở rộng, do<br /> được coi như là các thiết chế công cộng ngành khoa học đó trực tiếp gắn với<br /> thì nay có thể được “tư nhân hóa”, hoặc sinh hoạt hằng ngày của mọi thành viên<br /> được phép lấy các dịch vụ mà họ cung trong xã hội thì màu sắc khoa học của<br /> cấp làm một trong những nguồn thu chúng có phần mờ đi, nên khi dùng<br /> nhập. Do vây, ta càng thấy rất cần phải chúng trong văn bản khoa học càng<br /> có những định nghĩa tiếng Việt để xác phải thận trọng vì sự lầm lẫn tai hại rất<br /> định cho rõ khái niệm.<br /> Đôi khi ngay trong cùng một 3<br /> Vương Toàn.- Thử đề xuất quy trình tự<br /> ngành khoa học, ở các nước khác nhau, động tóm tắt văn bản khoa học.<br /> các trường phái, thậm chí các tác giả "Bản tin Thư viện - Công nghệ<br /> khác nhau sử dụng những hệ thuật ngữ thông tin". Trường ĐH Khoa học<br /> riêng để thể hiện rõ hơn quan điểm của Tư nhiên TP Hồ Chí Minh, 3/2007,<br /> tr. 14-17.<br /> <br /> <br /> 5<br /> BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2007<br /> <br /> <br /> <br /> dễ xảy ra do không hiểu chính xác khái tin (nghe hoặc đọc) hiểu sai hoặc lẫn<br /> niệm mà chúng biểu thị, nhất là ở lộn từ khái niệm này sang khái niệm<br /> trường hợp thuật ngữ có diện mạo ngữ khác. Sự phù hợp giữa hình thức thuật<br /> âm không xa lạ với diện mạo ngữ âm từ ngữ và nội dung khái niệm là điều tất<br /> Việt thông thường (Ví dụ: mở trong kho yếu cần thiết trong lập luận khoa học<br /> mở, thư viện mở,… khác trong kinh tế nhưng chớ nên hiểu điều này một cách<br /> mở, đại học mở,… máy móc, xem nó như một chân lý<br /> Ai cũng hiểu không phải thư tuyệt đối, bởi vì cần phải thừa nhận<br /> viện hiện đại chỉ cần có máy tính nối rằng có một số trường hợp, hình thức<br /> mạng, một vài CSDL được gọi là tích ký hiệu ngôn ngữ không hoàn toàn phù<br /> hợp nhưng mới chỉ gồm những dữ liệu hợp với nội dung khái niệm đúng như<br /> được tích (từ nhiều nguồn) mà chưa chân lý khách quan tuyệt đối.<br /> hợp (vì chẳng hạn như các biểu ghi cho Lại có trường hợp, lúc đầu có sự<br /> những tài liệu giống nhau, được tích phù hợp, nhưng về sau, do con người<br /> vào những đợt khác nhau, vẫn nằm ở hiểu biết thêm, nội dung khái niệm<br /> những vị trí khác nhau). Bên cạnh đó là được thay đổi song hình thức ký hiệu<br /> một số CSDL được xây dựng bằng cách ngôn ngữ thì vẫn thế. Và cũng không<br /> rút trích những tài liệu về một chủ đề phải không có trường hợp mặt chủ quan<br /> nào đó, từ (những) CSDL có sẵn, rồi bổ của con người không thật phù hợp với<br /> sung thêm và cập nhật tư liệu…Và dù mặt khách quan nội dung ý nghĩa của<br /> đã được nghiệm thu cẩn thận, song có thuật ngữ vì ''trong ký hiệu ngôn ngữ có<br /> lẽ do cảm thấy loại CSDL như vậy mặt quy ước của xã hội, quy ước giữa<br /> không đáp ứng được cho các nhà người này với người khác” (Lưu Văn<br /> nghiên cứu bao nhiêu, hoặc còn lúng Lăng ).<br /> túng về về khâu “phí dịch vụ hợp lý”, Thuật ngữ phải chứa đựng nội<br /> nên CSDL làm ra vẫn tạm để dung thuần lí trí, không xen yếu tố chủ<br /> đấy,…không được cập nhật thường quan, cảm tính, do vậy nó tuyệt nhiên<br /> xuyên nên không khỏi lạc hậu theo thời không mang sắc thái biểu cảm, là cái<br /> gian. biểu thị sự đánh giá chủ quan.<br /> Cần hết sức tránh sử dụng tuỳ Khoa thông tin – thư viện cũng<br /> tiện thuật ngữ trong lập luận khoa học, gặp những vấn đề này, bởi vì nó có thể<br /> tiến tới chuẩn hoá và thống nhất thuật sử dụng các từ hàng ngày rồi gán cho<br /> ngữ khoa học trên mọi mặt (ngay cả chúng các nghĩa hàm chỉ và các định<br /> cách phiên âm, chuyển tự) là rất cần nghĩa chuyên ngành, những nghĩa này<br /> thiết. Tình trạng còn những khác biệt đôi khi lại khác nhau giữa các ngành<br /> hiện nay (thậm chí thiếu nhất quán ở học. Đó là chưa kể do khoa học phát<br /> ngay một tác giả) không phải không triển, ngôn ngữ được dùng để truyền<br /> gây trở ngại cho việc hiểu thuật ngữ đạt thông tin chuyên ngành cũng luôn<br /> một cách chính xác. được bổ sung và có khi thay đổi.<br /> Nhìn chung, tính chính xác đòi Tuy phải đối mặt với các vấn đề<br /> hỏi thuật ngữ phải thể hiện đúng nhất tài chính và phải lựa chọn tài liệu bổ<br /> nội dung khoa học một cách rõ ràng. sung nhưng các thư viện truyền thống<br /> Trong hoạt động thông tin - thư viện, vẫn tiếp tục giữ vai trò là nguồn cung<br /> việc sử dụng thuật ngữ một cách chính cấp thông tin rất phong phú cho nghiên<br /> xác tuyệt đối sẽ không làm người nhận cứu. Có điều là tài nguyên thông tin cần<br /> <br /> <br /> 6<br /> BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2007<br /> <br /> <br /> <br /> bổ sung không còn chỉ là ấn phẩm trên là một việc làm hoàn toàn có ý thức:<br /> giấy như trước. Không gian sử dụng để trong khi bảo đảm tính chính xác của<br /> công bố nay đã thay đổi. Tác phẩm xuất các hình vị hợp thành, kiểu cấu tạo<br /> bản cá nhân trên mạng cũng dần dần thuật ngữ phải phù hợp với vị trí, quan<br /> được thừa nhận; danh mục điện tử có hệ các khái niệm mà chúng biểu thị<br /> vai trò như phiếu đục lỗ trước đây. Vì trong tương quan với các khái niệm<br /> thế, thư viện có thể không có tài liệu khác. Ví dụ, trong công tác phân loại<br /> nguồn (không phải lưu trữ). Cơ sở dữ có: ấn định chỉ số phân loại, chọn số<br /> liệu thường xuyên được lưu trong thư phân loại, thiết lập số phân loại, môn<br /> viện dưới dạng tập hợp đĩa CD-ROM loại,…<br /> được xem là một trong những nguồn tài Ngôn ngữ học chỉ ra các dấu<br /> liệu điện tử. Với các cách bảo quản hiệu đặc thù sau đây của hệ thuật ngữ<br /> hiện đại, ngân hàng dữ liệu chia sẻ các khoa học xã hội: 1) hiện tượng đồng<br /> tập hợp dữ liệu có thể cho phép người nghĩa, hiện tượng đồng âm, hiện tượng<br /> đọc truy cập thẳng đến ấn bản điện tử. đa nghĩa của các thuật ngữ; 2) có những<br /> Mỗi ngành khoa học cho ta hiểu yếu tố đánh giá trong chữ nghĩa và cấu<br /> biết bản chất các sự vật hiện tượng vốn trúc hình thức của các thuật ngữ; 3) có<br /> tồn tại trong thực tế khách quan dưới khá nhiều thuật ngữ tưởng chừng có<br /> dạng những hệ thống có quan hệ chịu căn cứ.<br /> những tác động có quy luật nhất định. Trong khoa học, dù là trình bày<br /> Do vậy trong ngôn ngữ nào cũng vậy, luận điểm của bản thân hay phản ánh<br /> việc xây dựng thuật ngữ khoa học đều quan điểm của người khác, trước hết<br /> cố gắng muốn phản ánh tính hệ thống phải xác định cho tốt thuật ngữ định sử<br /> về ngữ nghĩa giữa chúng, vì đó là (hoặc dụng. Nếu thấy cần thiết, tác giả hoặc<br /> phản ánh) tính hệ thống của sự vật, hiện dịch giả cần chỉ rõ ý nghĩa của từng<br /> tượng, đối tượng của khoa học. Do đó, thuật ngữ cần sử dụng và trong trường<br /> người ta nói đến các hệ thuật ngữ. hợp có thể, cũng chỉ ra tương ứng giữa<br /> Khi nói đến tính hệ thống của chúng với các thuật ngữ đã dùng (ở các<br /> thuật ngữ, ta buộc phải lưu ý đến sự tác giả khác hay trong nguyên ngữ)<br /> tương ứng giữa những hệ thống khái thuận tiện cho việc tra cứu khi cần.<br /> niệm khác nhau, dùng những hệ thống Cũng chính do sự phát triển nên<br /> ký hiệu, thuật ngữ khác nhau. Sự tồn tại cho đến nay, tên gọi của ngành thư viện<br /> của những hệ thuật ngữ cho từng ngành học (tiếng Pháp: bibliothéconomie;<br /> khoa học, cho từng dòng nghiên cứu và tiếng Anh: library science) cần được bổ<br /> cho từng tác giả là một hiện tượng sung nhưng nay vẫn còn chưa thống<br /> khách quan. Phần nào nó đảm bảo cho nhất là khoa học thông tin - thư viện<br /> văn bản khoa học thêm chính xác. Đặc hay theo thứ tự ngược lại4, hoặc là<br /> biệt là hệ thuật ngữ cũng thể hiện cách Thông tin - thư viện học, tức là khoa<br /> nhìn độc đáo của ngành học, của dòng<br /> suy nghĩ riêng biệt.<br /> 4<br /> Khi xây dựng hay chuyển dịch Một trong những cuốn sách mới xuất bản<br /> một văn bản khoa học từ ngôn ngữ này gần đây có tựa đề : Tra cứu thông<br /> sang ngôn ngữ khác cần triệt để khai tin trong hoạt động thư viện thông<br /> thác tính hệ thống về ngữ nghĩa của tin / Trần Thị Bích Hằng, Cao<br /> kiểu tạo từ. Do vây, cách tạo thuật ngữ Minh Kiểm: H., ĐHVH, 2004,<br /> 312tr.<br /> <br /> <br /> 7<br /> BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2007<br /> <br /> <br /> <br /> học thư viện và thông tin, tương ứng Tâm lý học và Tạp chí KHXH Việt<br /> với library and information science Nam. Tên Phòng Thông tin – Thư viện<br /> trong tiếng Anh và science de la được dùng ở Viện NC Châu Phi và<br /> bibliothèque et de l’information trong Trung Đông là một trong những đơn vị<br /> tiếng Pháp. Tuy có quan hệ mật thiết mới được thành lập gần đây. Cf. Phòng<br /> với nhau, thông tin học được hiểu là Thông tin – Thư viện (Viện Hải dương<br /> khoa học về thông tin (và thư viện), có học, Nha Trang)<br /> khi được phân biệt với tin học, tương Tổ chức Quốc tế Pháp ngữ là<br /> ứng với informatics, thuộc lý thuyết về Agence intergouvernementale de la<br /> thông tin, phục vụ thuần tuý cho công Francophonie, nay là Organisation<br /> nghệ thông tin,... intergouvernementale de la<br /> Tương tự như vậy, tuy nay giới Francophonie (OIF) có Centre<br /> chuyên môn có thể khai thác từ Mạng international francophone de<br /> Thông tin - Thư viện Việt Nam, nhưng Documentation et d'information (Cifdi),<br /> tên các cơ quan hay bộ phận trước đây Bộ Ngoại giao Pháp có Centres de<br /> quen gọi là thư viện thì nay, do được Ressources et Documents, ở Nga có<br /> hiện đại hoá và nhất là đã vượt xa Otdelenije Bibliotekovedeniia có tên<br /> khuôn khổ hoạt động của một thư viện tiếng Anh là Library Science<br /> truyền thống, người ta ghép nó với tư Department (thuộc International<br /> liệu và/hoặc thông tin như : Trung tâm Informatization`Academy)<br /> Thông tin, Tư liệu Khoa học Công nghệ Thư viện đại học cũng không<br /> Quốc gia, về sau vắn tắt hơn thành tránh khỏi ảnh hưởng này : nơi vẫn giữ<br /> Trung tâm Thông tin Khoa học và tên Thư viện (Đại học Khoa học Tự<br /> Công nghệ Quốc gia (trong đó có Thư nhiên TP Hồ Chí Minh), nơi đổi thành<br /> viện Khoa học Kỹ thuật trước đây) Trung tâm Thông tin -Thư viện (Đại<br /> Thậm chí chỉ gọi là Trung tâm thông tin học Quốc gia Hà Nội, Đại học KHXH<br /> như: Trung tâm Thông tin Thanh niên & NV, Đại học QG TP HCM) ; hai chữ<br /> Việt Nam. Lại có trường hợp tuy gọi là Thư viện được hiểu có trong Trung tâm<br /> Viện Thông tin…nhưng trong đó có thư Thông tin - Học liệu = Learning and<br /> viện, mà không phải nhà nghiên cứu Information Resource Centers (Đà<br /> nào cũng biết, chẳng hạn, trong Viện Nẵng) mà trước đây đây gọi là Trung<br /> Thông tin KHXH có Thư viện KHXH. tâm Thông tin - Tư liệu, có tên tiếng<br /> Không hẳn do công việc khác Pháp là Cenre de l’Information et de la<br /> nhau về cơ bản, ở Viện KHXH Việt Documentation. Có nơi còn gọi hẳn<br /> Nam (theo Danh bạ điện thoại. Hà Nội, thành Trung tâm Học liệu = Learning<br /> 4-2006), tên Phòng Thư viện được Resource Center (ĐH Thái Nguyên,<br /> dùng ở phần lớn các Viện NC chuyên Cần Thơ) …<br /> ngành/vùng, mà Trưởng phòng là người Các cơ sở đào tạo cũng « trăm<br /> quản lý. Riêng ở Viện Kinh tế Việt hoa đua nở » khi tìm một tên gọi chính<br /> Nam, người quản lý Phòng Thư viện thức thích hợp: nơi thì gọi là Khoa Thư<br /> được gọi là Giám đốc. Tên Phòng Tư viện – Thông tin, nơi đặt theo thứ tự<br /> liệu - Thư viện được dùng ở Viện Văn ngược lại: Khoa Thư viện, Trường Cao<br /> học và Viện Khảo cổ học là những đơn đẳng Văn hóa (TP HCM). Khoa Thư<br /> vị có truyền thống hơn nửa thế kỷ. Tên viện Thông tin Trường Cao đẳng Sư<br /> Phòng Thông tin – Tư liệu - Thư viện phạm, nay là Đại học Sài Gòn (TP<br /> được dùng ở Viện Xã hội học, Viện<br /> <br /> 8<br /> BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2007<br /> <br /> <br /> <br /> HCM). Khoa Thư viện -Thông tin học, Việc ngày càng nhiều yếu tố<br /> ở các Trường Đại học Văn hóa Hà Nội, quốc tế trong thành phần của các ngôn<br /> Đại học KHXH & NV, Đại học QG TP ngữ tạo điều kiện thuận lợi cho công<br /> HCM … Trong khi đó, ta gặp Library việc truyền bá, phổ biến và trao đổi<br /> and Information Science College (ở thông tin khoa học trên quy mô toàn thế<br /> Mỹ, Thuỵ Điển, ...), Division of giới.<br /> Information Services (ở Griffith Để có tính quốc tế, đơn vị từ<br /> University, Australia), École de vựng được dùng làm thuật ngữ phải<br /> bibliothéconomie et des sciences de mang hai trong bốn yếu tố trong đây.<br /> l’information ((EBSI) :trong Université<br /> de Montréal, Canada), École de 1. Giống nhau về ý nghĩa,<br /> bibliothécomie et de sciences de 2. Giống nhau về âm hưởng,<br /> l'information en Europe, École de<br /> bibliothéconomie, archivistique et 3. Giống nhau về chữ viết,<br /> documentation à l’Institut Supérieur de 4. Giống nhau về cấu trúc,<br /> Documentation (Université de Tunis),... Chẳng hạn, cũng do yêu cầu<br /> Trong lập luận khoa học cũng chính xác, một số thuật ngữ thông tin –<br /> như truyền đạt thông tin khoa học cần thư viện mang hình thức từ vay mượn,<br /> thấy hết sự phức tạp và rắc rối có thể ngoại lai như catalô (