Xung đột môi trường trong sử dụng tài nguyên nước lưu vực sông chảy đoạn qua tỉnh Lào Cai

Ngô Trà Mai<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 189(13): 107 - 113<br /> <br /> XUNG ĐỘT MÔI TRƯỜNG TRONG SỬ DỤNG TÀI NGUYÊN NƯỚC LƯU<br /> VỰC SÔNG CHẢY ĐOẠN QUA TỈNH LÀO CAI<br /> Ngô Trà Mai*<br /> Viện Vật lý – Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Sử dụng tài nguyên để phát triển kinh tế luôn có những mâu thuẫn và xung đột. Sông Chảy, đoạn<br /> qua tỉnh Lào Cai, có nhiều điều kiện thuận lợi để phát triển du lịch, thủy điện, khai thác khoáng<br /> sản. Sự phát triển của ngành nào ít nhiều cũng có những ảnh hưởng bất lợi đến sự tồn tại của các<br /> ngành khác gọi là tranh chấp và xung đột. Tiếp cận tổng thể và thông qua các phương pháp thu<br /> thập, phân tích, xử lý số liệu nhận dạng được ba xung đột chính: giữa thuỷ điện và thuỷ lợi; tích<br /> nước hồ chứa và khai thác khoáng sản; đắp đập ngăn sông và du lịch sinh thái. Cả ba dạng xung<br /> đột trên đều có nguyên nhân từ phân bố tài nguyên nước không đều theo không gian và thời gian,<br /> quy hoạch không đồng bộ, thiếu tính liên ngành trong quản lý. Để giảm thiểu và tiến tới giải quyết<br /> xung đột bài báo kiến nghị thực hiện một số giải pháp đi từ cơ chế, chính sách đến quy hoạch,<br /> nâng cao trình độ của đội ngũ quản lý, khai thác TNN.<br /> Từ khóa: Tài nguyên nước, xung đột, thủy điện, thủy lợi, du lịch<br /> <br /> MỞ ĐẦU*<br /> Sử dụng tài nguyên để phát triển kinh tế luôn<br /> có những mâu thuẫn và xung đột. Mâu thuẫn<br /> là mức độ thấp, còn xung đột là mức độ cao<br /> có tính nghiêm trọng do quá trình khai thác<br /> tài nguyên không hợp lý, thiếu quy hoạch<br /> tổng thể và không tuân thủ định hướng phát<br /> triển bền vững [1]. Lào Cai là tỉnh miền núi<br /> phía Bắc Việt Nam, có nhiều điều kiện thuận<br /> lợi để phát triển du lịch, thủy điện, khai thác<br /> khoáng sản, trong đó phần lớn đều dựa vào<br /> điều kiện tự nhiên (địa hình, hệ sinh thái, dân<br /> tộc học...).<br /> Sông Chảy bắt nguồn từ Trung quốc và nhập<br /> vào sông Lô ở Phú Thọ. Đoạn chảy qua tỉnh<br /> Lào cai là phần thượng nguồn nên uốn khúc<br /> quanh co và lắm thác ghềnh, đây chính là yếu<br /> tố để xây dựng thủy điện. Sự phát triển của<br /> ngành nào ít nhiều cũng đều ảnh hưởng đến<br /> sự tồn tại của các ngành khác: tranh chấp về<br /> tài nguyên nước (TNN) khi xây dựng thủy<br /> điện làm thiếu nước cấp cho các cánh đồng và<br /> dân cư vùng hạ lưu, làm mất cơ hội khai thác<br /> cát sỏi lòng sông, ảnh hưởng đến phát triển du<br /> lịch sinh thái; khai thác cát sỏi làm giảm năng<br /> suất nuôi trồng và đánh bắt thủy sản, tăng<br /> *<br /> <br /> Email: ngotramaimoitruong@gmail.com<br /> <br /> nguy cơ xói lở đường bờ, mất cơ hội du lịch...<br /> đã và đang là những tranh chấp tồn tại trên<br /> lưu vực sông Chảy. Các mâu thuẫn này cần<br /> được nhận dạng, phân tích nhằm tìm ra<br /> nguyên do để giải quyết, hạn chế xung đột.<br /> Có những mâu thuẫn lâu dài và khó giải quyết<br /> như mâu thuẫn giữa phát triển kinh tế và bảo<br /> vệ môi trường, nhưng cũng có những mâu<br /> thuẫn có thể giải quyết với sự đồng lòng của<br /> các bên.<br /> Tuy nhiên để xem xét được tất cả các xung<br /> đột môi trường (XĐMT) cần có sự tham gia<br /> của các chuyên gia trên nhiều lĩnh vực, thời<br /> gian nghiên cứu dài và nguồn kinh phí lớn. Vì<br /> vậy, trên cơ sở tổng hợp hệ thống tài liệu đã<br /> có, xử lý dữ liệu, mục tiêu của bài báo tập<br /> trung phân tích XĐTM giữa các ngành kinh tế<br /> có liên quan nhiều đến TNN lưu vực sông<br /> Chảy là: thủy điện, cấp nước tưới tiêu, khai<br /> thác khoáng sản, du lịch và đề xuất một số<br /> biện pháp giảm thiểu, đảm bảo phát triển hài<br /> hòa giữa lợi ích của các bên.<br /> TIẾP CẬN VẤN ĐỀ VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN CỨU<br /> Có nhiều cách tiếp cận đối với việc nhận diện,<br /> phân tích và giảm thiểu XĐMT. Tuy nhiên<br /> quan điểm tiếp cận tổng thể được sử dụng<br /> chính trong nghiên cứu: các XĐMT được<br /> 107<br /> <br /> Ngô Trà Mai<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> xem xét trong các mối quan hệ của các ngành<br /> kinh tế và trong vùng không gian lãnh thổ là<br /> lưu vực sông Chảy đoạn qua tỉnh Lào Cai.<br /> Hệ thống tài liệu sử dụng chủ yếu là các số<br /> liệu thống kê từ Niên giám thống kê của tỉnh<br /> trong 10 năm qua; các quy hoạch phát triển<br /> kinh tế - xã hội, TNN, khai thác khoáng sản<br /> và 17 tình huống XĐMT trong cơ sở dữ liệu<br /> của Chương trình Phát triển Liên Hợp quốc<br /> (UNDP) tại Việt Nam, nhằm xác định các loại<br /> XĐMT [2, 3, 4]. Nhận dạng xung đột dựa<br /> theo Environmental Conflict Resolution<br /> (WRDC, 1992) [5]. Đầu tiên, qua các phương<br /> tiện thông tin đại chúng, các báo cáo môi<br /> trường và tình hình thực tế tại địa phương,<br /> một loạt các XĐMT được xác định [6, 9].<br /> Sau đó, lựa chọn những xung đột nổi bật, đại<br /> diện để phân tích. Thông qua bước này 03<br /> xung đột chính được nhận diện đều liên quan<br /> đến thủy điện là: thủy điện và thủy lợi; tích<br /> nước hồ chứa và khai thác khoáng sản; đắp<br /> đập ngăn sông và du lịch sinh thái.<br /> <br /> 189(13): 107 - 113<br /> <br /> Việc phân tích các xung đột dựa theo<br /> Chandrasekharan D., 1996 [7]. Các xung đột<br /> được phân tích theo các hướng là bản chất,<br /> các nhóm liên quan và đối tượng chịu ảnh<br /> hưởng. Giải quyết xung đột được tham khảo<br /> và đề tài cấp Bộ “Các giải pháp giải quyết<br /> mâu thuẫn trong khai thác, sử dụng nước ở<br /> vùng Tây Nguyên” do Viện Chiến lược phát<br /> triển- Bộ Kế hoạch đầu tư thực hiện giai đoạn<br /> 2015-2017 có điều chỉnh để phù hợp với vùng<br /> nghiên cứu [8].<br /> TÀI NGUYÊN NƯỚC LƯU VỰC SÔNG<br /> CHẢY VÀ VẤN ĐỀ KHAI THÁC SỬ DỤNG<br /> Tài nguyên nước mặt<br /> Sông Chảy là phụ lưu cấp 1 của sông Lô, Đông<br /> Bắc Việt Nam (Hình 1). Dòng chính bắt nguồn<br /> từ đèo Hà Tao, huyện Hoàng Su Phì, tỉnh Hà<br /> Giang, theo hướng Tây Bắc - Đông Nam qua<br /> các tỉnh Hà Giang, Lào Cai, Yên Bái, Phú<br /> Thọ sau đó và đổ vào sông Lô tại Đoan Hùng.<br /> <br /> Hình 1. Lưu vực sông Chảy<br /> <br /> Sông Chảy có diện tích lưu vực là Flv = 6.500 km², trong đó phần diện tích trong nước là 4.580<br /> km² chiếm 70,5% diện tích, phần còn lại thuộc Trung Quốc. Chiều dài sông là L = 319km, đoạn<br /> chảy qua tỉnh Lào Cai dài 124km, lòng sông sâu, hẹp, dốc lớn, nhiều thác ghềnh. Lưu lượng nước<br /> mùa lũ khoảng 1.670m3/s, mùa kiệt khoảng 17,6m3/s. Lưu lượng lớn nhất và nhỏ nhất (Qmax,<br /> Qmin) tại các trạm thủy văn trên sông Chảy được trình bày tại bảng 1.<br /> Bảng 1. Thống kê đặc trưng dòng chảy trạm thủy văn trên sông Chảy [3]<br /> Trạm<br /> Bảo Yên<br /> Cốc Ly<br /> Vĩnh Yên<br /> <br /> 108<br /> <br /> F(km2)<br /> 4300<br /> 3480<br /> 138<br /> <br /> Qmax (m3/s)<br /> 3250<br /> 2700<br /> 374<br /> <br /> Qmin (m3/s)<br /> 18,8<br /> 10,9<br /> 0,96<br /> <br /> Ngô Trà Mai<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Khai thác và sử dụng TNN mặt<br /> Nhu cầu sử dụng nước trên sông Chảy đoạn qua<br /> tỉnh Lào Cai có thể chia thành hai nhóm gồm:<br /> (a) Sử dụng làm tiêu hao lượng nước như tưới<br /> nông nghiệp, cấp nước sinh hoạt và công<br /> nghiệp: Lưu vực chủ yếu tiêu hao nguồn nước<br /> cho tưới, nhu cầu nước sinh hoạt không lớn<br /> do tỷ lệ dân ở đô thị khoảng trên 20% và chỉ<br /> tập trung ở thành phố Lào Cai, sử dụng nước<br /> ngầm là chủ yếu, năng lực cấp khoảng 6070%. Công nghiệp chủ yếu là khai khoáng –<br /> chế biến khoáng sản; nông lâm sản, thực<br /> phẩm; sản xuất phân bón tại 2 KCN là Tằng<br /> Loỏng và Bắc Duyên Hải. Tuy nhiên lượng<br /> nước cấp cho sinh hoạt và công nghiệp không<br /> đáng kể so với tưới nông nghiệp, nên nghiên<br /> cứu này tập chung phân tích vào thủy lợi.<br /> Khai thác và sử dụng nước cho tưới: lưu vực<br /> có chức năng tưới cho khoảng 11.700 ha diện<br /> tích đất nông nghiệp. Khoảng 200 diện tích<br /> đất trồng màu, cây công nghiệp, đất hoang,<br /> đất trồng tạp... chưa có điều kiện cung cấp<br /> nước, phụ thuộc hoàn toàn vào tự nhiên. Tỉnh<br /> Lào Cai không có công ty quản lý khai thác<br /> thủy lợi, toàn bộ các công trình đều giao cho<br /> chính quyền cơ sở đảm nhận, hoạt động theo<br /> QĐ 837, đáp ứng được khoảng 60-70% nhu<br /> cầu tưới. Tuy nhiên, các công trình thuỷ lợi<br /> chưa phát huy hết năng lực do nhiều nguyên<br /> <br /> 189(13): 107 - 113<br /> <br /> nhân, trong đó chủ đạo là do hệ thống kênh<br /> dẫn chưa đầy đủ hoặc xuống cấp, tỷ lệ tổn<br /> thất lớn, chưa có quy trình vận hành hệ thống<br /> dẫn đến lãng phí nước.<br /> (b) Sử dụng không tiêu hao nước như thủy<br /> điện, giao thông thủy, khai thác cát – sỏi:<br /> Theo Bộ Công thương, sông Chảy đoạn qua<br /> tỉnh Lào Cai được quy hoạch các thủy điện sau:<br /> Khi 5 nhà máy thủy điện trên sông Chảy đi<br /> vào hoạt động có mối quan hệ chặt chẽ với<br /> nhau về chế độ vận hành điều tiết hồ chứa<br /> phát điện, tích nước vào mùa kiệt và xả nước<br /> vào mùa lũ.<br /> Khai thác khoáng sản: Lào Cai là một tỉnh có<br /> tiềm năng khoáng sản lớn nhất cả nước, đặc<br /> biệt cát – sỏi làm vật liệu xây dựng, phân bố<br /> chủ đạo trong lòng sông và tại các bãi bồi ven<br /> sông Hồng – sông Chảy (Hình 3). Tại Quyết<br /> định số 3788/QĐ-UBND ngày 31/10/2016<br /> của UBND tỉnh Lào Cai phê duyệt quy<br /> hoạch phát triển vật liệu xây dựng tỉnh Lào<br /> Cai thể hiện các vị trí khai thác cát trên sông<br /> Chảy với tổng công suất 100.000m3 trong<br /> giai đoạn 2016 – 2020. Trên địa bàn ven<br /> sông Chảy đã hình thành một số cơ sở khai<br /> thác cát cung cấp sản xuất vật liệu xây dựng,<br /> ví dụ: điểm mỏ do Công ty Cổ phần Đức<br /> Duy, Doanh nghiệp Thuận Ngân và một số các<br /> doanh nghiệp khác.<br /> <br /> Hình 2. Sơ đồ bậc thang thủy điện trên sông Chảy đoạn qua tỉnh Lào Cai<br /> <br /> 109<br /> <br /> Ngô Trà Mai<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 189(13): 107 - 113<br /> <br /> Dọc theo bờ sông Chảy, là các địa danh du lịch như: hang Tiên, thác nước Tà Lâm; Miếu Cây<br /> gạo, đền Trung Đô; những cánh rừng gỗ nghiến, trai cổ thụ. Đồng thời trên hai bờ sông còn có<br /> các bản làng, thôn xóm với những ngôi nhà sàn của đồng bào dân tộc Mông, Dao, Giáy. Chợ<br /> Bắc Hà, chợ Cốc Ly, là những khu chợ từ lâu đã làm nên bản sắc của các dân tộc ở Lào Cai.<br /> Đây là những địa danh đều có thể du lịch bằng đường sông tạo nên những nét riêng cho du lịch<br /> của tỉnh.<br /> <br /> Hình 3. Khu vực có hoạt động công nghiệp và khai thác khoáng sản trên địa bàn tỉnh Lào Cai [2]<br /> <br /> XĐMT TRONG SỬ DỤNG TNN MẶT LƯU<br /> VỰC SÔNG CHẢY<br /> Những XĐMT chủ yếu<br /> TNN mặt trên lưu vực sông Chảy đang chịu<br /> những áp lực do phát triển kinh tế, xã hội, gia<br /> tăng dân số, làm phát sinh mâu thuẫn trong sử<br /> dụng và bảo vệ TNN. Kết quả nghiên cứu v<br /> cho thấy những mâu thuẫn chính gồm:<br /> - Xung đột trong sử dụng nước giữa thuỷ điện<br /> và thuỷ lợi: Do quá trình tích nước phát điện<br /> tại hồ chứa, làm hạ thấp mực nước, gây khó<br /> khăn cho hoạt động của các trạm bơm lân<br /> cận. Đặc biệt tích nước vào mùa khô sẽ gây<br /> hạ thấp mực nước, dẫn đến các công trình như<br /> cống, trạm bơm không hoạt động được, đồng<br /> nghĩa với việc thiếu nước tưới, gây chết hoa<br /> màu- cây lương thực... vùng hạ du. Một số<br /> xung đột này tại Lào Cai đã được đề cập trên<br /> các trang báo mạng: Thi công thủy điện Nậm<br /> Toóng phá hỏng công trình thủy lợi và cấp<br /> nước sạch của người dân; Thủy điện chồng<br /> lên nhau, xé toạc dòng Tà Lơi, cho thấy xung<br /> đột này đã, đang tồn tại [9].<br /> 110<br /> <br /> - Xung đột giữa tích nước hồ chứa thủy điện<br /> và khai thác khoáng sản: Trong quá trình xây<br /> dựng hồ chứa thủy điện, hoạt động tích nước<br /> lòng hồ làm mất đi cơ hội khai thác khoáng<br /> sản. Nếu không kịp khai thác hoặc tận thu<br /> trước khi xây dựng các nhà máy thủy điện,<br /> toàn bộ vật liệu này sẽ bị nhận chìm. Một số<br /> mỏ khoáng sản được cấp phép nhưng chưa<br /> hết thời hạn khai thác phải tạm dừng để phục<br /> vụ phát triển thủy điện đã gây ra tranh chấp,<br /> không đồng thuận trong quá trình bồi thường<br /> giải phóng mặt bằng. Tổn thất về kinh tế xảy<br /> ra đối với tất cả các bên. XĐMT ảnh hưởng<br /> đến mối quan hệ giữa các nhóm cộng đồng<br /> dân cư, gây căng thẳng và làm xấu đi mối<br /> quan hệ giữa các doanh nghiệp.<br /> - Xung đột trong việc đắp đập ngăn sông làm<br /> mất đi cơ hội du lịch sinh thái cảnh quan vùng<br /> sông Chảy: Giai đoạn chưa có hoạt động thủy<br /> điện (trước năm 2010), trung bình mỗi năm<br /> có khoảng 8000-9000 du khách lựa chọn<br /> tham quan bằng đường thủy, chủ yếu theo 02<br /> tuyến Bảo Nhai - Trung Đô, Cốc Ly - Bảo<br /> Nhai và ngược lại. Tuy nhiên từ khi Thủy<br /> <br /> Ngô Trà Mai<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> điện Bắc Hà, Vĩnh Hà chặn dòng, lượng<br /> khách đặt tuyến này giảm đáng kể, một phần<br /> do hạ thấp mực nước tàu thuyền đi lại khó<br /> khăn, một phần do lo ngại về an toàn khi có<br /> hoạt động xả lũ. Các đơn vị kinh doanh vận<br /> tải du lịch đang ngày càng thu hẹp dần, một<br /> số bị xóa xổ gây ra những mâu thuẫn giữa 02<br /> ngành kinh tế cùng sử dụng TNN.<br /> Cơ hội trải nghiệm vùng sông nước, hít thở<br /> bầu không khí trong lành, thưởng ngoạn<br /> phong cảnh bình yên của vùng cao sẽ được<br /> thay thế bằng các tuyến du lịch đường bộ<br /> cũng làm giảm đi tính đa dạng trong du lịch.<br /> Đồng thời, hoạt động giải phóng mặt bằng,<br /> phát quang thực vật để xây dựng thủy điện<br /> cũng làm giảm đáng kể diện tích đất rừng,<br /> cảnh quan khu vực bị thay đổi từ dạng tự<br /> nhiên sang nhân sinh là một yếu tố bất lợi đối<br /> với du lịch của tỉnh vốn dựa chủ yếu vào tài<br /> nguyên rừng.<br /> Ngoài các xung đột chính nêu ở trên một số<br /> các mâu thuẫn khác cũng tồn tại trong quá<br /> trình sử dụng TNN lưu vực sông Chảy, tuy<br /> nhiên ở mức độ không lớn: giữa thủy điện và<br /> thủy điện, các thủy điện bậc thang trên không<br /> tuân thủ quy trình vận hành liên hồ chứa, gây<br /> thiếu nước cho thủy điện bậc thang dưới; quá<br /> trình khai thác khoáng sản làm nhiễm bẩn<br /> nguồn nước gây tốn kém cho chi phí xử lý<br /> nước cấp, giảm năng suất và chất lượng hoa<br /> màu – cây nông nghiệp được tưới; giải phóng<br /> mặt bằng để xây dựng công trình thủy điện<br /> gây mâu thuẫn với người dân bản địa khi<br /> chiếm đất rừng, mất đất canh tác, giảm sinh<br /> kế của người dân bản địa....<br /> Những nguyên nhân chính gây ra XĐMT<br /> Có nhiều nguyên nhân gây ra các mâu thuẫn khi<br /> sử dụng TNN sông Chảy, nhưng có thể tóm gọn<br /> lại trong 5 nguyên nhân chính sau đây:<br /> - Quy hoạch chưa đồng bộ: Năm 2014 UBND<br /> tỉnh Lào Cai đã ra quyết định số 169/QĐUBND phê duyệt Quy hoạch TNN dựa trên<br /> cơ sở các quy hoạch ngành: thủy lợi, thủy<br /> điện, khai thác khoáng sản và phát triển kinh<br /> tế xã hội [3]. Mặc dù đã có sự phân chia<br /> <br /> 189(13): 107 - 113<br /> <br /> nguồn TNN nhưng có thể thấy rõ Lào Cai vẫn<br /> chủ trương ưu tiên công nghiệp nặng và chưa<br /> có quản lý tổng hợp theo từng lưu vực sông,<br /> đặc biệt là 2 con sông chính là sông Hồng và<br /> sông Chảy. Quản lý TTN được phân chia theo<br /> địa giới hành chính cũng gây nhiều khó khăn,<br /> đồng thời lưu vực sông Chảy đến nay chưa có<br /> “chiến lược phát triển và quy hoạch tổng thể”<br /> hay Ban quản lý lưu vực sông (như một số<br /> sông Đồng Nai, sông Cầu, Nhuệ - Đáy...) nên<br /> đã tạo ra nhiều khó khăn cho các nhà quản lý<br /> khi giải quyết các vấn đề đầu tư và bảo vệ<br /> môi trường.<br /> - Sự phân bố về TNN không đồng đều giữa<br /> các mùa trong năm, giữa các khu vực, gây<br /> XĐMT trong sử dụng. Xây dựng hồ chứa, bể<br /> điều tiết để tích nước trong mùa khô, xả lũ<br /> trong mùa mưa là nguyên nhân chính của hầu<br /> hết các mâu thuẫn giữa thượng nguồn và hạ<br /> nguồn. Sự phân bố dân cư ở các tỉnh miền núi<br /> trong đó có Lào Cai vẫn thuận theo tự nhiên,<br /> kéo theo sự phân bố đất đai canh tác, các<br /> công trình hạ tầng chưa hợp lý cũng làm cho<br /> các mâu thuẫn bộc lộ ngày càng rõ nét hơn.<br /> - Chưa có quy trình vận hành liên hồ chứa<br /> cho tất các các công trình thủy điện trên lưu<br /> vực sông Chảy. Các quy trình vận hành chủ<br /> yếu được xây dựng trên cơ sở các quy định và<br /> hướng dẫn của các cơ quan quản lý để được<br /> phép đưa công trình vào vận hành, vì vậy dẫn<br /> đến các xung đột giữa lợi ích về năng lượng<br /> và các ngành kinh tế khác.<br /> - Lào Cai là một tỉnh miền núi, điều kiện kinh<br /> tế - xã hội, dân tộc học, nhận thức còn nhiều<br /> khó khăn. Năng lực của đội ngũ những người<br /> làm quy hoạch, vận hành khai thác thủy lợi,<br /> thủy điện thấp, không được đào tạo bài bản<br /> hay cập nhật kiến thức chuyên ngành đặc biệt<br /> là các kiến thức về quản lý tổng hợp TNN và<br /> bảo vệ môi trường nước theo lưu vực sông.<br /> Đây là những cản trở trong giảm thiểu các<br /> xung đột.<br /> - Sự chồng chéo trong quản lý, không có cơ<br /> quan đầu mối về quản lý TNN, dẫn đến mỗi<br /> đơn vị Bộ, ngành lại phê duyệt các quyết định<br /> 111<br /> <br />