Ấn chương Việt Nam - Ấn tín trong lĩnh vực thương mại
thời Nguyễn
Công cuộc cải cách của vua Minh Mệnh ít nhiều đã thúc đẩy sự đi lên của nền kinh tế đất
nước. Nông nghiệp, thủy lợi được chú trọng, việc khai thác mỏ vàng, kim loại, đá quí
phát triển, nghề kim hoàn khôi phục trở lại, hàng năm vàng bạc đá quí và một số mặt
hàng khác được tập trung đến thương cảng Hội An tỏa đi các nước.
Hội An là khu vực lý tưởng của giới thương mại lúc đó, số lượng người Hoa, Nhật Bản ở
Hội An ngày một tăng. Đây được coi là trung tâm cộng đồng Hoa kiều ở Việt Nam và các
nước Đông Nam Á trong thời nhà Nguyễn.
Các cửa hàng mọc lên xung quanh các hội quán, với những cửa hàng kim hoàn, lụa tơ
tằm, vải vóc, đồ sành, sứ, dược phẩm, v.v… bán sỉ và bán lẻ. Để đảm bảo sự tín thực,
chắc chắn và ổn định lâu dài trong công việc làm ăn, mỗi chủ hiệu đều sử dụng ấn tín
riêng. Ấn thường được làm bằng gỗ, bằng xương, bằng ngà và đá đẹp, hình thước kích cỡ
ấn tùy theo sở thích của mỗi người, mặt dấu được khắc chữ Triện hay đơn giản theo lối
Chân thư. Chuyến công tác vào Hội An năm 1989 chúng tôi đã được một thương nhân
người Việt gốc Hoa cho xem các ấn tín của tiền nhân họ và bạn buôn thời đó[285].
Những quả ấn ở đây đều có ngoại hình làm đơn giản kiểu hình tháp bằng đầu và kiểu có
núm cầm, kích cỡ to nhỏ khác nhau. Mặt dấu của mỗi quả ấn cũng hoàn toàn khác nhau,
cái hình chữ nhật, cái hình vuông hoặc hình tròn. Bên trong dấu là những dòng chữ Triện
hoặc Chân thư, kích thước họa tiết của dấu được làm theo ý muốn chủ nhân của chúng.
Trong các loại hình ấn triện, đây là loại ấn có kích thước và hình dấu vào loại nhỏ, nét
khắc chữ Triện rất đẹp và công phu. Đây thường là dấu tên họ của chủ hiệu và tên mặt
hàng, hoặc chỉ khắc tên chủ hiệu không thôi. Đó là đặc trưng nổi bật về tính tự do của ấn
tín tư nhân trong lĩnh vực thương mại thời Nguyễn.
Xin giới thiệu một số hình dấu ấn mà chúng tôi đã in rập được ở Hội An. Hai quả ấn nhỏ,
dấu khắc chữ Triện đóng chữ Ấn và chữ Chương. Dấu thứ nhất có hình vuông kích thước
1,15x1,15cm, bốn chữ Triện khắc vuông vức chia làm hai hàng là 4 chữ Diệp Khải Minh
ấn 葉啓明印. Đây là ấn dấu tên riêng của một thương nhân tên là Diệp Khải Minh. (H.
214)
Ấn dấu thứ hai có hình vuông, kích thước 1x1cm, bốn chữ Triện khắc vuông vức rất đẹp
xếp hai hàng là bốn chữ Diệp Truyền Anh chương 葉傳英章. Đây cũng là ấn dấu của
một tư thương gọi là Diệp Truyền Anh. (H. 215)
Các cửa hàng lớn họ thường dùng mấy loại ấn dấu khác nhau. Ngoài ấn tên riêng còn có
ấn lớn tên bản hiệu và ấn hóa đơn riêng. Những ấn dấu này thường khắc theo thể Chân
thư và có kích thước lớn hơn dấu tên riêng rất nhiều. Điều đặc biệt ở đây là loại dấu này
ít làm đường viền vòng ngoài mặt dấu, do đó khi áp lên giấy sẽ cho một, hai hoặc ba
dòng chữ Hán bình thường. Nếu không tự tay cầm ấn đóng trên văn bản, mà chỉ xem dấu
chữ Chân trên giấy như những dòng chữ Hán in, thì có lẽ chúng tôi cũng chưa dám khẳng
định đây là những hình dấu trong lĩnh vực thương mại. Tất cả ấn loại này đều được làm
bằng gỗ, có núm cầm, theo thể hình chữ nhật hoặc gần chữ nhật. Như dấu Diệp Đồng
Xuân 葉同春 có kích thước 2,5x7,5cm. Ba chữ Hán xếp theo hàng dọc, kiểu Chân thư
chữ lớn rất rõ ràng, đây là dấu hiệu cửa hàng gọi là Diệp Đồng Xuân. (H. 216)
Có khi hai loại ấn dấu của một cửa hàng (một dấu tên hiệu và một dấu hóa đơn) có cùng
một hình thức, kích cỡ, kiểu chữ và cách bố cục văn tự ở dấu. Trên dòng chữ dấu khắc
hai chữ Chân Hội An 會安 xếp ngang, cỡ nhỏ bằng nửa chữ của dòng dấu, như dấu Hội
An Diệp Đồng Nguyên hiệu thư đông 會安葉同源號書東 có kích thước 1,2x7,2cm. Đây
là dấu cho hiệu sách Diệp Đồng Nguyên ở Hội An. (H. 217)
Và dấu Hội An Diệp Đồng Nguyên phát hóa đơn 會安葉同源發貨單. Đây là dấu hóa
đơn của hiệu Diệp Đồng Nguyên trên (H. 218)
Cửa hàng kim hoàn và dược phẩm của người Hoa ở Hội An lại sử dụng ấn dấu có hình
thể khác biệt. Khi đóng dấu trên giấy sẽ thành 3 dòng chữ Hán: dòng giữa chữ lớn gấp
đôi chữ của hai dòng bên. Như dấu của cửa hiệu kim hoàn gốc người tỉnh Quảng Đông có
kích thước 3x5cm, chữ khắc ở dấu theo thể Chân thư. Năm dòng chữ ở giữa là Quảng
Đông di xương âm 廣東怡昌陰, bốn chữ dòng bên trái là Bản hiệu đại thụ 本校大售,
bốn chữ dòng bên phải là Thập túc kim diệp 十足金葉. (H. 219)
Đây là ấn dấu của cửa hàng kim hoàn vào loại lớn lúc bây giờ, tên hiệu gắn liền với địa
danh quê hương của họ. Điều này cũng nói lên được sự tín thực, đảm bảo trong việc buôn
bán làm ăn, nhất lại là đối với loại hàng là vàng, bạc phải sử dụng loại cân tiểu ly. Việc
khẳng định loại vàng lá đủ mười tuổi (thập túc kim diệp) trong hình dấu, nó có giá trị hơn
nhiều về lòng tin so với chiếc cân tiểu ly của bản tiệm đối với khách hàng đến mua và
bán. Ngày nay các tiệm kim hoàn của ta vẫn sử dụng ấn riêng trên vàng bạc và hóa đơn,
nhưng là chữ Quốc ngữ và số La Mã.
Con dấu chữ Chân duy nhất có đường viền mà chúng tôi in rập được ở Hội An là ấn dấu
của cửa hàng bông vải xưa. Ấn bằng gỗ có núm ấn ngắn, mặt dấu có kích thước
2,5x3,9cm, chữ trong dấu theo thể Chân thư. Phía trên là hai chữ Hội An 會安 viết
ngang, dưới là ba dòng chữ Hán xếp theo hàng dọc. Hai chữ Miên xương 綿昌 ở giữa
viết lớn gấp đôi các chữ khác, là tên bản hiệu, bốn chữ bên trái là Phát hóa đồ chương
發貨圖章, bốn chữ bên phải là Chi thủ bất chuẩn 支取不准. (H. 220)
Chữ “Chương” cũng như chữ “ấn” 印, ở đây chỉ loại ấn dấu của cửa hiệu bán hàng này,
và dòng chữ trên như là một khẩu hiệu không chỉ đối với những người mua hàng mà đối
với những thành viên của bản hiệu bán hàng nữa.