Bản tin Bảo vệ sức khỏe cán bộ: Số 47/2015

Chia sẻ: ViNeji2711 ViNeji2711 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:32

Thêm vào BST

Báo xấu

28
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bản tin Bảo vệ sức khỏe cán bộ: Số 47/2015 trình bày các nội dung chính sau: Sức khỏe tinh thần người cao tuổi, những điều cần biết về bệnh ung thư vú, phụ nữ trung niên với hội chứng tiền mãn kinh, xử lý vết thương khi bị bỏng,... Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bản tin Bảo vệ sức khỏe cán bộ: Số 47/2015

SÖÙC KHOÛE TINH THAÀN NGÖÔØI CAO TUOÅI - CHUYEÄN QUAN TROÏNG KHOÂNG KEÙM TRAÀN THÒ HUEÄ Ngöôøi xöa coù caâu "Laïc giaû tröôøng thoï, öu giaû dò yeåu" nghóa laø tinh thaàn vui veû laïc quan thì seõ soáng laâu hôn ngöôøi hay öu tö lo laéng. Neân giöõ cho cô theå duø coù thaân laõo nhöng taâm baát laõo. Trong boái caûnh, ngöôøi cao tuoåi ngaøy vai troø rieâng. Ñeå ngöôøi cao tuoåi thaáy thoaûi caøng taêng leân hieän nay, vaán ñeà chaêm soùc maùi veà taâm lyù, ngöôøi chaêm soùc khoâng ngöôøi cao tuoåi caàn ñöôïc gia ñình vaø xaõ hoäi nhöõng caàn coù söï chu ñaùo maø caàn theâm moät löu taâm. Ñeå chaêm soùc toát cho ngöôøi cao tuoåi chuùt tinh yù. trong gia ñình, chuùng ta caàn hieåu roõ ñaëc ñieåm Hieåu taâm lyù ngöôøi cao tuoåi theå chaát cuõng nhö tinh thaàn cuûa ngöôøi cao - Tieác nuoái thôøi treû, hoaøi coå: Ñaëc ñieåm tuoåi. Chaêm soùc tinh thaàn ngöôøi cao tuoåi laø noåi baät nhaát cuûa ngöôøi cao tuoåi laø hay tieác vaán ñeà teá nhò, kheùo leùo, phöùc taïp ñeå giöõ cho nuoái thôøi treû, hoaøi coå. Ngöôøi cao tuoåi thöôøng taâm cuûa ngöôøi cao tuoåi luùc naøo cuõng laïc quan nhaéc ñeán quaù khöù nhieàu hôn hieän taïi, töï haøo yeâu ñôøi, giöõ cho söùc khoûe caû taâm laãn theå ñeàu veà kinh nghieäm soáng cuûa mình. Nhieàu ngöôøi toát: "Moät taâm hoàn minh maãn treân cô theå caûm thaáy huït haãng, khoù chòu, caûm giaùc bò khoûe maïnh". maát ñi quyeàn löïc vaø vò theá, vì theá caûm thaáy Nhieàu ngöôøi ñaõ, ñang vaø seõ chaêm soùc mình bò boû rôi, buoàn baõ, chaùn naûn. Do ñoù, cho cha meï, oâng baø hoaëc moät ngöôøi cao tuoåi tính tình ngöôøi cao tuoåi cuõng thay ñoåi, nhieàu trong nhaø cuûa mình. Vì vaäy, chuùng ta neân ngöôøi trôû neân baûo thuû, coá chaáp, baùm laáy caùi hieåu taâm lyù cuûa hoï ñeå coù nhöõng öùng xöû teá cuõ vaø bò gaùnh naëng quaù khöù ñeø neùn. nhò giuùp hoï caûm thaáy ñöôïc toân troïng vaø coù - Muoán ñöôïc chaêm soùc vaø ñeå yù tôùi nhieàu 3
hôn: Do nhöõng thay ñoåi theå lyù, ngöôøi cao tuoåi thaønh coâng cuûa caùc con. Nhöõng ngöôøi cao coù theå maát ñi nhöõng khaû naêng ñaõ coù nhö tuoåi can thieäp hay kieåm soaùt quaù nhieàu vaøo khoâng theå töï laùi xe, khoâng töï naáu aên hay ñôøi soáng con chaùu, thöôøng laø nhöõng ngöôøi chaêm soùc veä sinh cô theå, do ñoù trôû thaønh leä khoâng thoûa hieäp vaø thích nghi ñöôïc vôùi giai thuoäc ngöôøi khaùc. Coù ngöôøi cao tuoåi chaáp ñoaïn môùi naøy cuûa ñôøi soáng. Khi thaáy ngöôøi nhaän vaø öùng phoù thaønh coâng vôùi söï suy giaûm cao tuoåi coù nhöõng söï thay ñoåi lôùn nhö hay cau chöùc naêng, nhöng cuõng coù ngöôøi trôû neân lo coù, gaét goûng, thay ñoåi tính neát trôû thaønh khoù laéng quaù ñoä, luùc naøo cuõng muoán con caùi ôû chòu, hay queân, xuoáng caân, ít nguû, bieáng aên, caïnh ñeå ñöôïc chaêm soùc, hoaëc trôû neân cau coù, neân nghó ñeán nhöõng caên beänh coù theå xaûy ra gaét goûng khi con caùi beâ treã trong vieäc ñaùp cho ngöôøi cao tuoåi veà theå chaát laãn taâm thaàn öùng nhöõng nhu caàu cuûa mình. ñeå kòp thôøi ñöa ñi khaùm baùc syõ, thay vì cho - Söï coâ ñôn: Ngöôøi cao tuoåi raát deã thaáy raèng chæ laø nhöõng thay ñoåi thoâng thöôøng. mình bò boû rôi vaø queân laõng trong boán böùc - Khuûng hoaûng taâm lyù ngöôøi cao tuoåi: töôøng. Söï taùch bieät giöõa caùc sinh hoaït thôøi Sau khi nghæ höu, phaàn lôùn ngöôøi giaø coù caûm coøn treû vaø tuoåi giaø caøng nhieàu thì söï thích giaùc mình khoâng coøn giaù trò, bò laõng queân, nghi caøng khoù. Do ñoù, ngöôøi cao tuoåi coù theå khoâng coøn ñöôïc ngöôøi khaùc toân troïng. Hoï coù thaùi ñoä thaát voïng, trì keùo vaø leä thuoäc vaøo caûm thaáy nhö mình bò maát ñi taát caû: coâng con caùi cuûa mình. Chuùng ta caàn thoâng caûm vieäc, moái quan heä, quyeàn löïc… Trong khi moïi thaùi ñoä naøy ñeå cö xöû moät caùch teá nhò nhaèm ngöôøi xung quanh vaãn baän roän vôùi coâng vieäc traùnh rôi vaøo tröôøng hôïp haát huûi hay ngöôïc thì ngöôøi cao tuoåi “quanh quaån vôùi boán böùc ñaõi ngöôøi cao tuoåi. töôøng”, nhöõng moái quan heä giao tieáp tröôùc - Hay lo aâu hôn tröôùc: Chính vì chaäm kia haàu nhö bò caét ñöùt. Ngoaøi vieäc cô theå laõo chaïp, phaûi leä thuoäc hay nhôø vaû ngöôøi khaùc, hoùa, tinh thaàn cuûa ngöôøi lôùn tuoåi cuõng seõ sa maø ngöôøi cao tuoåi trôû neân lo laéng quaù ñoä. Do suùt theo. Vì theá, ngöôøi cao tuoåi deã rôi vaøo söï lo laéng naøy, nhieàu ngöôøi cao tuoåi thöôøng khuûng hoaûng taâm lyù, thöôøng thaáy coâ ñôn, laëp ñi laëp laïi moät yeâu caàu hay moät caâu hoûi, ñeå hoaøi coå, lo laéng, bi quan, noùng naûy, ña nghi… ñöôïc traán an. Nhöng chính söï laëp ñi laëp laïi naøy Haõy ñeå ngöôøi cao tuoåi coù cô hoäi tieáp xuùc coù theå laøm con chaùu hay ngöôøi gaàn caän trôû nhieàu vôùi xaõ hoäi, nhieàu ñoái töôïng ôû moïi löùa neân böïc doïc vaø cau coù vôùi ngöôøi cao tuoåi. tuoåi khaùc nhau vaø khuyeân hoï daønh thôøi gian - Deã muûi loøng, tuûi thaân: Ngöôøi cao tuoåi taäp luyeän theå duïc theå thao, kieåm tra söùc khoûe thöôøng deã muûi loøng, tuûi thaân khi nhöõng nhu ñònh kyø… Hôn heát haõy quan taâm tôùi ñôøi soáng caàu hay yeâu caàu cuûa mình khoâng ñöôïc caùc tinh thaàn cuûa ngöôøi cao tuoåi, coá gaéng cuøng con ñaùp öùng ñaày ñuû hay nhanh choùng. Nhaát luaän baøn veà nhöõng thay ñoåi xaõ hoäi, veà nhöõng laø vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ töøng daønh phaàn lôùn vaán maø hoï quan taâm, taïo taâm lyù thoaûi maùi thôøi gian cuûa ñôøi mình trong vieäc chaêm soùc, khi ôû cuøng con chaùu. lo laéng cho caùc con vôùi öôùc mô ñöôïc caùc con Ngöôøi cao tuoåi neân töï chaêm soùc tinh ñeàn ñaùp luùc tuoåi giaø. thaàn cho baûn thaân - Khoâng haøi loøng vôùi cuoäc ñôøi mình: Neáu Ngay töø khi baét ñaàu böôùc vaøo giai ñoaïn ngöôøi cao tuoåi coù nhöõng öôùc mô khoâng thöïc naøy, ngöôøi cao tuoåi neân chuaån bò cho mình hieän ñöôïc, khoâng haøi loøng vôùi cuoäc ñôøi mình, taâm lyù cuõng nhö caùc bieän phaùp nhaèm kòp thôøi coù theå coù nhöõng trieäu chöùng cuûa beänh traàm ñieàu chænh ñeå soáng vui, soáng khoûe, soáng coù caûm vaø trôû thaønh moät ngöôøi khoù tính, hay gay ích cuøng con chaùu. gaét vôùi con caùi vaø coù theå ganh tò caû vôùi söï - Chuaån bò taâm lyù: Trong giai ñoaïn sung 4
söùc haõy keát hôïp laøm vieäc vaø giaûi trí, chuaån sinh caùu gaét. bò saün saøng veà söùc khoûe vaø taâm lyù tröôùc khi - Gaén boù vôùi taäp theå: Tuy khoâng coøn ñi böôùc vaøo thôøi kyø “xuoáng doác”. Neân duy trì laøm nhöng ngöôøi cao tuoåi vaãn neân duy trì moät cheá ñoä dinh döôõng hôïp lyù, khoa hoïc vaø gaén boù vôùi taäp theå ñeå giaûm bôùt söï coâ ñôn vaø löu yù giaûm nhöõng thöïc phaåm aûnh höôûng ñeán tìm nhöõng nieàm vui khaùc nhau cho mình. Coù söùc khoûe, taêng cöôøng aên nhieàu rau töôi, quaû theå tieáp tuïc tham gia caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi ôû chín vaø caùc thöùc aên giaøu chaát choáng oâxy ñòa phöông, caâu laïc boä ngöôøi cao tuoåi. hoùa, ñaëc bieät laø taêng cöôøng taäp theå duïc. - Treû hoùa baûn thaân, duy trì loái soáng tích Hôn nöõa, caàn boå sung löôïng söõa phuø hôïp cöïc, moät tinh thaàn khoûe maïnh: Moät cuoäc soáng vôùi cô theå, phoøng choáng loaõng xöông vaø khoûe luoân toàn taïi song song vôùi moät tinh thaàn thieáu chaát dinh döôõng. khoûe maïnh vì suy nghó tích cöïc goùp phaàn taïo - Tham gia thuù chôi tao nhaõ: Veà giaø laø neân chaát löôïng cuoäc soáng. Chính vì theá, thôøi gian caàn ñöôïc nghæ ngôi, höôûng thuï cuoäc ngöôøi cao tuoåi neân taïo cho mình moät cuoäc soáng sau nhieàu naêm coáng hieán cho gia ñình soáng toát vôùi nhöõng suy nghó tích cöïc, luoân vui vaø xaõ hoäi. Thôøi gian raûnh roãi, ngöôøi cao tuoåi veû yeâu ñôøi, yeâu thöông maùi aám gia ñình, coù theå töï tìm cho mình nhöõng thuù chôi tao tham gia caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi vaø luoân caäp nhaõ vöøa ñeå taâm hoàn theâm thö thaùi, vöøa ñeå nhaät kieán thöùc cho mình. Ñaëc bieät, caàn giöõ reøn luyeän söùc khoûe. Ñaây cuõng laø caùch khaùm cho mình moät taâm hoàn phong phuù vôùi taâm lyù phaù theâm khaû naêng cuûa baûn thaân maø tuoåi treû luoân saün saøng khi trôû thaønh ngöôøi cao tuoåi. do coâng vieäc baän roän vaø thôøi gian eo heïp, hoï Ngöôøi cao tuoåi caàn coù moät cuoäc soáng an chöa coù ñieàu kieän ñeå thöïc hieän. Nhöõng thuù nhaøn, tónh laëng vôùi nhöõng suy nghó laønh vui nhö laøm vöôøn, chôi caây caûnh, chôi chim, maïnh, haïn cheá nhöõng lo aâu, caêng thaúng, chaêm beå caù caûnh, nuoâi thuù cöng hay ñi caâu phieàn muoän. Coù nhö theá môùi coù theå soáng vui, caù, ñaùnh côø… soáng khoûe, soáng coù ích vaø duy trì tuoåi thoï Coù nhieàu caùch choïn sao phuø hôïp vôùi khoûe maïnh, khoâng beänh taät. Ngöôøi cao tuoåi nieàm yeâu thích, söùc khoûe vaø ñieàu kieän gia cuõng neân thöôøng xuyeân vaän ñoäng nhö: taäp ñình, ñieàu kieän kinh teá cuûa ngöôøi cao tuoåi. theå duïc, ñi boä ôû nhöõng nôi coù caây xanh, Tìm ñeán caùc thuù chôi tao nhaõ seõ ruùt ngaén thôøi khoâng khí trong laønh, thoaùng maùt, giuùp maùu gian raûnh roãi, traùnh caûm thaáy buoàn chaùn deã löu thoâng moät caùch deã daøng n 5
NHÖÕNG ÑIEÀU CAÀN BIEÁT VEÀ BEÄNH UNG THÖ VUÙ (Kyø II) PGS.TS. BUØI DIEÄU UÛy vieân Hoäi ñoàng chuyeân moân baûo veä söùc khoûe caùn boä mieàn Baéc Giaùm ñoác Beänh vieän K 4. Saøng loïc vaø chaån ñoaùn ñoái vôùi phuï nöõ töø 20 tuoåi trôû leân. Caùc böôùc tieán a. Saøng loïc haønh theo thöù töï ñöôïc moâ taû nhö sau: Saøng loïc laø bieän phaùp doø tìm beänh tröôùc - Böôùc chuaån bò: Caàn côûi boû aùo, nôi tieán khi caùc trieäu chöùng xuaát hieän, khi ñoù beänh haønh töï khaùm vuù ôû buoàng nguû laø toát nhaát thöôøng ôû giai ñoaïn raát sôùm vaø vieäc chöõa trò hoaëc coù theå ôû buoàng taém, coù ñaày ñuû aùnh seõ ñôn giaûn hôn, mang laïi hieäu quaû cao. saùng, coù theå ngoài treân gheá hoaëc ñöùng mieãn Saøng loïc ñoái vôùi ung thö vuù goàm coù: laø thoaûi maùi. * Töï khaùm vuù: Töï khaùm vuù ñeàu ñaën - Böôùc quan saùt: Xuoâi tay, quan saùt xem haèng thaùng coù vai troø raát quan troïng trong coù caùc thay ñoåi ôû vuù: u cuïc, daày leân, loõm da saøng loïc ung thö vuù nhöng ñieàu quan troïng hoaëc thay ñoåi maàu saéc da. laø ngöôøi phuï nöõ phaûi bieát caùch töï khaùm vuù + Ñöa tay ra sau gaùy, sau ñoù quan saùt laïi. vaø nhaän bieát caùc baát thöôøng moät caùch chuaån + Choáng tay leân hoâng laøm cöû ñoäng cô xaùc. Töï khaùm vuù khoâng theå thay theá ñöôïc ngöïc leân xuoáng baèng ñoäng taùc naâng vai leân chuïp vuù vaø khaùm laâm saøng tuyeán vuù. hay haï vai xuoáng. Ñoäng taùc naøy laøm cho caùc Phöông phaùp töï khaùm vuù ñöôïc khuyeán thay ñoåi neáu coù seõ roõ hôn. caùo tieán haønh haèng thaùng sau saïch kinh 5 ngaøy + Naën nheï ñaàu vuù xem coù dòch chaûy ra 6
hay khoâng. khoái u ñeå xem xeùt döôùi kính hieån vi nhaèm ñi - Böôùc sôø naén: ñeán keát luaän ñoù coù phaûi laø khoái u aùc tính hay + Ñöa tay phaûi ra sau gaùy. khoâng. Coù theå xaùc ñònh vò trí sinh thieát qua + Duøng tay traùi sôø naén vuù phaûi, 4 ngoùn thaêm khaùm laâm saøng hoaëc döôùi söï trôï giuùp tay ñaët saùt vaøo nhau thaønh moät maët phaúng, cuûa caùc phöông tieän chaån ñoaùn hình aûnh nhö eùp ñeàu ñaën leân caùc vuøng khaùc nhau cuûa chuïp vuù, sieâu aâm… Coù moät soá hình thöùc sinh tuyeán vuù vaøo thaønh ngöïc theo höôùng voøng thieát sau: xoaùy oác töø ñaàu vuù trôû ra ngoaøi. - Choïc huùt baèng kim nhoû: duøng kim nhoû + Kieåm tra (töøng vuøng cuûa vuù) vaø caû veà choïc vaøo khoái u ñeå laáy ra caùc teá baøo hoaëc phía hoá naùch. dòch töø khoái u. + Laøm töông töï vôùi vuù beân traùi. - Sinh thieát kim: duøng kim lôùn ñeå laáy ra Khi naèm: Naèm ngöûa thoaûi maùi. Ñaët moät moät khoái löôïng toå chöùc u. goái moûng ôû döôùi löng beân traùi, laëp quaù trình - Sinh thieát môû: duøng bieän phaùp phaãu khaùm nhö ôû buoàng taém. Chuyeån goái, laøm laïi thuaät ñeå laáy ra 1 maûnh toå chöùc u (sinh thieát cho beân phaûi. laáy maûnh u) hoaëc toaøn boä u (sinh thieát laáy * Khaùm laâm saøng tuyeán vuù: Baùc syõ seõ troïn u). khaùm ôû 2 tö theá ñöùng vaø naèm ñeå phaùt hieän Neáu tìm thaáy teá baøo ung thö, coù theå traû caùc baát thöôøng cuûa tuyeán vuù bao goàm: söï lôøi theâm ñoù laø loaïi ung thö gì, thöôøng gaëp laø thay ñoåi hình daïng vaø kích thöôùc cuûa 2 beân ung thö xuaát phaùt töø nhöõng teá baøo oáng tuyeán, vuù, söï thay ñoåi veà da vuù, nuùm vuù, tieát dòch ít gaëp hôn laø ung thö xuaát phaùt töø nhöõng teá ñaàu vuù, söï xuaát hieän caùc khoái u baát thöôøng baøo thuøy tuyeán. cuõng nhö caùc haïch baïch huyeát ôû vuøng xung * Caùc xeùt nghieäm khaùc: Baùc syõ coù theå quanh tuyeán vuù. chæ ñònh caùc xeùt nghieäm ñeå ñaùnh giaù tình * Chuïp vuù: Neân aùp duïng ñoái vôùi phuï nöõ traïng toaøn thaân vaø xeùt nghieäm thuï theå noäi ñoä tuoåi treân 40, töø 1 ñeán 2 naêm 1 laàn vaø tieát cuûa khoái u. thöôøng xuyeân hôn ñoái vôùi phuï nöõ coù nguy cô 5. Caùc giai ñoaïn cuûa ung thö vuù cao. Chuïp vuù coù theå phaùt hieän nhöõng khoái u * Giai ñoaïn 0: coøn goïi laø ung thö taïi nhoû chöa sôø thaáy hoaëc phaùt hieän nhöõng ñieåm choã, chöa xaâm laán, coù 2 loaïi: canxi hoaù, coù theå laø nhöõng bieåu hieän cuûa ung - Ung thö bieåu moâ theå thuøy taïi choã: ñeà thö vuù. Treân cô sôû phim chuïp vuù, ngöôøi baùc caäp ñeán söï baát thöôøng cuûa caùc teá baøo thuøy syõ coù theå chæ ñònh theâm nhöõng xeùt nghieäm tuyeán. Coù nguy cô phaùt trieån thaønh ung thö khaùc neáu caàn thieát. xaâm laán. b. Chaån ñoaùn - Ung thö bieåu moâ theå oáng taïi choã: laø * Khaùm laâm saøng: Baùc syõ seõ nhaän ñònh söï baát thöôøng cuûa caùc teá baøo oáng tuyeán vuù, veà tính chaát cuûa khoái nhö kích thöôùc, maät ñoä, caùc teá baøo naøy chæ giôùi haïn taïi choã nhöng hình daïng, tính chaát xaâm laán vaø ñoä di ñoäng cuõng coù khaû naêng phaùt trieån thaønh ung thö cuûa khoái u cuõng nhö ñaùnh giaù tình traïng haïch xaâm laán. naùch vaø toaøn traïng cuûa ngöôøi beänh. * Giai ñoaïn I: laø giai ñoaïn sôùm cuûa ung * Chuïp vuù chaån ñoaùn: Hoã trôï cho vieäc thö xaâm laán. Ñöôïc xeáp vaøo giai ñoaïn naøy phaân tích kyõ löôõng hôn so vôùi chuïp vuù saøng laø caùc tröôøng hôïp khoái u chöa lôùn hôn 2cm loïc thoâng qua nhöõng kyõ thuaät ñaëc bieät hoaëc vaø caùc teá baøo u chöa phaùt trieån ra ngoaøi nhieàu goùc chuïp chi tieát hôn. tuyeán vuù. * Sinh thieát: Laáy moâ hoaëc teá baøo cuûa * Giai ñoaïn II: xeáp vaøo giai ñoaïn naøy 7
goàm 1 trong 3 tröôøng hôïp sau - Caùc bieän phaùp toaøn thaân: goàm coù ñieàu - Khoái u khoâng lôùn hôn 2cm nhöng teá trò hoaù chaát, noäi tieát vaø sinh hoïc. baøo u ñaõ phaùt trieån ra ñeán haïch naùch. Trong ñoù, phaãu thuaät, tia xaï vaø hoaù chaát - Khoái u töø 2 ñeán 5cm vaø teá baøo u ñaõ laø 3 phöông phaùp cô baûn. phaùt trieån ra ñeán haïch naùch. b. Theo doõi sau ñieàu trò: Coâng vieäc naøy - Khoái u lôùn hôn 5cm nhöng teá baøo u giuùp ñaùnh giaù söï hoài phuïc cuûa ngöôøi beänh, chöa phaùt trieån ra ñeán haïch naùch. söï xuaát hieän vaø möùc ñoä cuûa caùc taùc duïng phuï * Giai ñoaïn III: coøn goïi laø ung thö lan cuûa ñieàu trò vaø phaùt hieän sôùm söï trôû laïi cuûa roäng taïi choã. beänh neáu coù. Vieäc ñaùnh giaù keát quaû ñieàu trò - Giai ñoaïn IIIA: goàm khoái u vuù nhoû cuõng chuû yeáu döïa vaøo nhöõng thoâng tin thu hôn 5cm nhöng teá baøo u ñaõ phaùt trieån ñeán ñöôïc qua quaù trình theo doõi sau ñieàu trò. haïch naùch laøm cho caùc haïch naøy dính vaøo Thoâng thöôøng trong 3 naêm ñaàu sau ñieàu trò nhau hoaëc dính vaøo caùc toå chöùc laân caän; u cöù 3 thaùng ngöôøi beänh seõ ñeán khaùm laïi 1 vuù treân 5cm vaø ñaõ di caên haïch naùch. laàn, 2 naêm tieáp theo laø 6 thaùng/laàn vaø sau - Giai ñoaïn IIIB: laø caùc tröôøng hôïp khoái ñoù laø 1 naêm/laàn n u ñaõ lan ñeán thaønh ngöïc hoaëc ra da, hoaëc ung thö ñaõ di caên ñeán caùc haïch vuù trong. * Giai ñoaïn IV: laø khi ung thö ñaõ di caên xa ñeán caùc cô quan khaùc cuûa cô theå nhö gan, phoåi, xöông… 6. Ñieàu trò vaø chaêm soùc Khi ñöôïc chaån ñoaùn laø ung thö vuù, ngöôøi beänh thöôøng lo sôï, maát bình tónh vaø boái roái, beân caïnh ñoù keá hoaïch ñieàu trò laïi phöùc taïp, vì vaäy khi trao ñoåi vôùi baùc syõ veà keá hoaïch ñieàu trò neân coù phöông tieän ñeå ghi laïi nhöõng yù kieán cuûa baùc syõ hoaëc coù ngöôøi thaân ñi cuøng. a. Caùc bieän phaùp ñieàu trò Ung thö vuù laø moät caên beänh phöùc taïp ñoøi hoûi phaûi phoái hôïp nhieàu bieän phaùp ñieàu trò khaùc nhau maø moãi bieän phaùp coù moät vai troø rieâng bieät. Caùc bieän phaùp ñieàu trò ung thö vuù ñöôïc chia thaønh 2 nhoùm: - Caùc bieän phaùp taïi choã, taïi vuøng: goàm coù phaãu thuaät vaø tia xaï. 8
Böôùc sang tuoåi 50, thoâng thöôøng phuï Nguyeân nhaân vaø phaân bieät caùc nhoùm nöõ heát tuoåi sinh ñeû, böôùc vaøo thôøi kyø maõn trieäu chöùng kinh. Taát nhieân, vieäc maõn kinh sôùm hay Nguyeân nhaân daãn ñeán tình traïng naøy muoän coøn phuï thuoäc nhieàu yeáu toá nhö yeáu laø do hoaït ñoäng buoàng tröùng baét ñaàu suy toá di truyeàn, yeáu toá tinh thaàn, theå chaát, yeáu giaûm vaø coù söï maát caân baèng caùc noäi tieát toá toá dinh döôõng, sinh ñeû, hoaøn caûnh sinh hoaït nöõ khi böôùc vaøo giai ñoaïn tieàn maõn kinh, lao ñoäng. Tuy nhieân tröôùc ñoù, giai ñoaïn tieàn maõn kinh. Tuøy thuoäc vaøo töøng ngöôøi maø caùc maõn kinh ôû chò em phuï nöõ cuõng laø ñieàu trieäu chöùng cuûa thôøi kyø naøy coù theå xuaát ñaùng quan taâm, ñaây laø giai ñoaïn töï nhieân hieän vôùi möùc ñoä naëng nheï khaùc nhau. Theo maø ai laø phuï nöõ ñeàu phaûi traûi qua. thoáng keâ, cöù 5 phuï nöõ ôû thôøi kyø tieàn maõn Tieàn maõn kinh thöôøng xuaát hieän khi kinh thì coù 1 ngöôøi bò xaùo troän taâm, sinh lyù chò em ñeán tuoåi 40 ñeán 50. Thôøi kyø tieàn khoâng theå chòu ñöïng noåi. Do ñoù, vieäc tìm ra maõn kinh coù theá ngaén töø 5 ñeán 7 thaùng, coù giaûi phaùp thích hôïp ñeå ngaên chaën tình traïng theå daøi 1 ñeán 2 naêm vaø cuõng coù ngöôøi keùo naøy laø raát caàn thieát, giuùp phuï nöõ traûi qua daøi hôn 10 naêm. Nhieàu coâng trình nghieân thôøi kyø naøy moät caùch nheï nhaøng, ñaûm baûo cöùu ñaõ chöùng minh, beänh naëng nheï coù lieân söùc khoûe cuõng nhö chaát löôïng cuoäc soáng. quan ñeán traïng thaùi thaàn kinh, tinh thaàn, Caùc trieäu chöùng cuûa tieàn maõn kinh taâm lyù cuûa ngöôøi phuï nöõ. ñöôïc chia thaønh 3 nhoùm chính: Hoäi chöùng PHUÏ NÖÕ TRUNG NIEÂN VÔÙI HOÄI CHÖÙNG TIEÀN MAÕN KINH BS. LEÂ XUAÂN THUÛY 9
maõn kinh höõu cô (loaõng xöông, roái loaïn tim gian kinh nguyeät thaát thöôøng, coù theå daøi hôn maïch, suy giaûm sinh lyù nhö giaûm ham hoaëc ngaén hôn, töø raát ít ñeán doài daøo. Neáu muoán, khoâ aâm ñaïo...); Hoäi chöùng taâm lyù (deã tieàn maõn kinh dieãn ra sôùm thì ñoù laø moät söï bò kích thích, taâm traïng chaùn naûn, hieäu suaát thay ñoåi chu kyø kinh nguyeät daøi hôn 7 ngaøy. thaáp vaø thieáu taäp trung); Hoäi chöùng maõn - Côn boác hoûa (caûm giaùc noùng böøng kinh thöïc vaät (noùng böøng maët hay coøn goïi maët): Khi noàng ñoä estrogen suy giaûm, caùc laø “boác hoûa”, ñoå moà hoâi, maát nguû, choùng maïch maùu coù theå bò giaõn ra nhanh choùng maët, nhöùc ñaàu, hoài hoäp, lo aâu). vaø laø m cho nhieä t ñoä da taê n g leâ n . Hieä n Caùc trieäu chöùng cô baûn thöôøng gaëp töôïng naøy coù theå gaây caûm giaùc noùng böøng ÔÛ giai ñoaïn tieàn maõn kinh, moãi ngöôøi lan töø ngöïc leân vai, coå vaø leân ñaàu. Moà hoâi coù nhöõng daáu hieäu, trieäu chöùng thay ñoåi thoaù t ra nhieà u roà i khoâ ñi seõ laø m da maá t khaùc nhau, khoâng ai gioáng ai. Daáu hieäu phoå nhieà u nhieä t löôï n g, khieá n caû m thaá y ôù n bieán nhaát ôû haàu heát caùc chò em ñoù laø söï thay laïnh, meät moûi vaø ueå oaûi. Maët coù theå troâng ñoåi veà chu kyø kinh nguyeät cuõng nhö tính gioá n g nhö luù c xuù c ñoä n g, xuaá t hieä n caù c chaát. Caùc chò em thaáy voøng kinh töï nhieân ñieåm daõn maïch treân da ngöïc, coå vaø caùnh thöa hôn, coù theå 1,5 thaùng, 2,5 thaùng, thaäm tay. Côn boác hoûa coù theå keùo daøi töø 30 giaây chí leân tôùi 3 thaùng vaø löôïng kinh nguyeät ít ñeán 30 phuùt, thöôøng gaëp nhaát khoaûng 2-3 daàn. Beân caïnh daáu hieäu phoå bieán ñoù thì phuù t . Taà n suaá t xaû y ra côn boá c hoû a thay cuõng coù theå nhaän bieát ñöôïc giai ñoaïn tieàn ñoå i tuø y ngöôø i , coù theå moã i giôø moä t côn maõn kinh qua moät soá bieåu hieän gaây ra söï hoaëc chæ thænh thoaûng môùi xuaát hieän. Côn khoù chòu vaø aûnh höôûng tôùi ñôøi soáng nhö: boác hoûa coù theå xuaát hieän baát kyø luùc naøo, - Thay ñoåi ôû laøn da vaø maùi toùc: Da khoâ caû ngaø y laã n ñeâ m , coù theå trong moä t vaø i hôn, giaûm tính ñaøn hoài, deã bò nhaên, ñaëc bieät naê m , nhöng cuõ n g coù ngöôø i khoâ n g heà coù laø vuøng quanh maét, coù theå xuaát hieän nhöõng trieäu chöùng naøy. ñoám ñoài moài, naùm, taøn nhang, saïm maøu. - Thay ñoåi tính khí: Taêng nhaïy caûm Toùc maát daàn saéc toá vaø chuyeån sang hoaëc deã bò maát caân baèng tröôùc nhöõng bieán hoa raâm. coá xuùc caûm. Tröôùc ñaây ngöôøi ta nghó raèng - Chöùc naêng tình duïc suy giaûm: Coù caùc trieäu chöùng naøy laø do söï bieán ñoåi noäi hieän töôïng giaûm söï ham muoán tình duïc tieát toá. trong chuyeän chaên goái do nieân maïc aâm ñaïo - Roái loaïn giaác nguû vaø ñoå moà hoâi troäm khoâ, teo, deã bò toån thöông hoaëc chaûy maùu. ban ñeâm: Ñoå moà hoâi troäm ban ñeâm laø moät - Caùc bieán ñoåi cuûa aâm ñaïo: Khi noàng trieäu chöùng ñi keøm thöôøng gaëp cuûa côn boác ñoä estrogen trong maùu suy giaûm, moâ loùt hoûa. Ban ñeâm thöôøng bò thöùc giaác, toaùt maët trong aâm ñaïo vaø nieäu ñaïo (daãn nöôùc nhieàu moà hoâi vaø caûm thaáy ôùn laïnh. Sau ñoù tieåu töø baøng quang ra ngoaøi) trôû neân khoâ, khoù nguû saâu trôû laïi. Khoaûng 1/4 phuï nöõ tuoåi moûng vaø keùm ñaøn hoài hôn. Cuøng vôùi giaûm trung nieân bò roái loaïn giaác nguû. Maát nguû chaát nhaày boâi trôn aâm ñaïo, seõ bò caûm giaùc coøn aûnh höôûng ñeán tính khí vaø tình traïng boûng raùt thöôøng xuyeân cuõng nhö deã bò söùc khoûe chung. nhieãm truøng nieäu ñaïo vaø aâm ñaïo. Nhöõng - Thay ñoåi beà ngoaøi: Sau maõn kinh, môõ bieán ñoåi naøy coù theå gaây khoù chòu trong quan thöôøng taäp trung nhieàu ôû hoâng, ñuøi, khu truù heä tình duïc. treân vuøng eo vaø buïng. Boä ngöïc maát ñi söï - Roái loaïn kinh nguyeät: Khi böôùc vaøo ñaày ñaën, toùc trôû neân moûng hôn vaø xuaát hieän giai ñoaïn tieàn maõn kinh ñoù laø khoaûng thôøi nhieàu neáp nhaên da. 10
Töï xoa boùp ñieàu trò hoäi chöùng tieàn 1 phuùt. Vò trí huyeät: sôø bôø tröôùc xöông oáng maõn kinh chaân (maøo chaøy) töø döôùi coå chaân ngöôïc Y hoïc coå truyeàn coù nhieàu lieäu phaùp leân, ñeán gaàn khôùp goái ngoùn tay bò maéc laïi ñieàu trò khaùc nhau, trong ñoù phaûi keå ñeán caùc ôû ñaâu thì ñoù laø loài cuû tröôùc xöông chaøy, töø thao taùc töï xoa boùp. ñaây ño ngang ra ngoaøi 1 khoaùt ngoùn tay laø 1. Day aán huyeät Thaùi döông: Duøng 2 vò trí cuûa huyeät, aán coù caûm giaùc teâ lan ngoùn troû hoaëc ngoùn giöõa day aán huyeät Thaùi xuoáng baøn chaân. döông trong 1 phuùt sao cho ñaït ñöôïc caûm 8. Day aán huyeät Tam aâm giao: Duøng giaùc caêng töùc laø ñöôïc. Vò trí huyeät Thaùi ngoùn tay caùi day aán huyeät Tam aâ m giao döông: ôû choã loõm phía sau ngoaøi ñuoâi maét trong 1 phuùt. Vò trí huyeät: ôû treân maét caù 1 taác, aán vaøo coù caûm giaùc eâ töùc. chaân trong 3 taác , ngay trong bôø trong 2. Day aán huyeät AÁn ñöôøng: Duøng ngoùn xöông chaøy. tay giöõa day aán huyeät AÁn ñöôøng trong 1 9. Xaùt löng: Duøng 2 baøn tay xaùt phía phuùt. Vò trí huyeät: ôû ñieåm giöõa cuûa ñöôøng sau thaét löng doïc theo 2 khoái cô caïnh coät noái 2 ñaàu loâng maøy, thaúng soáng muõi leân. soáng, xaùt töø treân xuoáng döôùi vaø ngöôïc laïi 3. Day aán huyeät Phong trì: Ñaët 2 ngoùn trong 1 phuùt sao cho vuøng löng noùng leân tay vaøo 2 huyeät, 4 ngoùn kia oâm chaët laáy laø ñöôïc. ñaàu, duøng löïc day aán töø 1 ñeán 2 phuùt sao Ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû nhö mong muoán, cho coù caûm giaùc töùc noùng phía sau ñaàu laø caàn tieán haønh quy trình treân ñeàu ñaën, kieân ñöôïc. Vò trí huyeät: ôû choã loõm döôùi xöông trì moãi ngaøy töø 1 ñeán 2 laàn vaøo saùng sôùm chaåm, beân ngoaøi khoái cô noåi sau coå, aán coù hoaëc buoåi toái tröôùc khi ñi nguû. Löu yù, trong caûm giaùc töùc naëng, moãi beân 1 huyeät. khi laøm ñaàu oùc phaûi heát söùc thoaûi maùi vaø 4. Day aán huyeät Noäi quan: Duøng ngoùn yeân tónh. caùi hoaëc ngoùn troû day aán 2 huyeät Noäi quan Ngoaøi ra, chuù yù ñeán cheá ñoä aên: kieâng trong 1 phuùt. Vò trí huyeät: töø giöõa laèn chæ coå môõ, ñöôøng, aên nhieàu rau, caùc tay ño leân 2 taác, ôû giöõa 2 gaân cô tay loaïi ñaäu, ñaëc bieät cheá ñoä aên lôùn vaø beù. côm gaïo löùt, 5. Day aán huyeät Thaàn muoái meø ñen moân: Duøng ngoùn caùi day aán thöïc söï coù lôïi huyeät Thaàn moân trong 1 ñeå goùp phaàn phuùt. Vò trí huyeät: ôû phaàn ngaên chaën cuoái laèn chæ coå tay phía ngoùn beänh phaùt uùt, thaáy moät xöông nhoû nhö trieån. Löu yù, haït ñaäu, huyeät naèm ngay choã tinh thaàn thanh loõm xöông naøy. thaûn, vui töôi 6. Xoa buïng döôùi: Duøng côûi môû, sinh 1 baøn tay xoa buïng döôùi theo hoaït ñieàu ñoä laø chieàu kim ñoàng hoà vôùi moät nhöõng ñieàu löïc vöøa phaûi trong 1 phuùt. kieän caàn thieát 7. Day huyeät Tuùc ñeå giaûm nheï tam lyù: Duøng ngoùn caùi beänh n hoaëc ngoùn giöõa day aán huyeät Tuùc tam lyù trong 11
XÖÛ LYÙ VEÁT THÖÔNG KHI BÒ BOÛNG KHAÛI QUANG Neáu khoâng may bò boûng, vieäc ñaàu tieân giaät hoaëc seùt ñaùnh caàn laøm laø sô cöùu ñuùng caùch. Nhieàu tröôøng - Boûng do caùc tia vaät lyù: laø boûng do caùc hôïp coù nhöõng bieán chöùng ñaùng tieác xaûy ra loaïi tia: tia hoàng ngoaïi, töû ngoaïi; tia X (tia chæ vì chöõa boûng theo kinh nghieäm daân gian. rônghen); tia phoùng xaï (gama, beâta). Loaïi Vaäy khi bò boûng, chuùng ta caàn phaûi laøm gì? boûng naøy thöôøng hieám gaëp trong cuoäc soáng 4 nhoùm nguyeân nhaân gaây boûng: haøng ngaøy. - Boûng nhieät ñoä: boûng nhieät ñoä chia laøm Khi bò boûng, da laø boä phaän ñaàu tieân bò 2 daïng laø boûng khoâ vaø boûng öôùt: taùc ñoäng. Da ngöôøi voán moûng vaø nhaïy caûm + Boûng khoâ: do caùc nguyeân nhaân nhö neân raát deã bò toån thöông. Neáu thôøi gian tieáp boûng löûa, boûng boâ xe maùy, boûng kim loaïi, xuùc vôùi chaát gaây boûng laâu, dieän tích tieáp xuùc boûng tia löûa ñieän. lôùn thì toån thöông coù theå aûnh höôûng qua lôùp + Boûng öôùt: bao goàm caùc nguyeân nhaân da, tôùi lôùp cô, xöông, maïch maùu… nhö boûng nöôùc soâi, boûng daàu môõ, boûng hôi Boûng ñöôïc chia laøm 3 caáp ñoä nöôùc, boûng noùng do thöùc aên. - Caáp ñoä 1: möùc toån thöông lôùp ngoaøi - Boûng hoùa chaát: coù 2 loaïi hoùa chaát laø cuøng cuûa da, vuøng da bò ñoû, ñau raùt, sau moät axít vaø bazô: vaøi hoâm seõ khoûi vaø thöôøng khoâng ñeå laïi seïo. + Boûng do axít: laø loaïi boûng hay gaëp Caáp ñoä 2: xuaát hieän nhöõng noát phoûng goàm moät soá loaïi axít sau: axít sunfuric nhö bong boùng nöôùc, beân trong moïng nöôùc. (H2SO4), axít nitric (HNO3), axít clohydric Caáp ñoä naøy ñöôïc chia laøm 2 möùc: möùc 1, (HCL)… boûng vôùi dieän tích nhoû chæ laø nhöõng bong + Boûng do bazô: caùc loaïi bazô ñaëc boùng nöôùc neáu ñieàu trò ñuùng caùch seõ khoâng maïnh gaây boûng: NaOH, KOH, Ca(OH)2. Voâi bò nhieãm truøng vaø khoâng ñeå laïi seïo; möùc 2, ñang toâi laø moät loaïi boûng vöøa do söùc nhieät, boûng naëng hôn, deã coù bieán chöùng nhö: beänh vöøa do ñoä bazô. nhaân bò choaùng, nhieãm truøng maùu, neáu - Boûng ñieän: boûng do luoàng ñieän daãn nhieãm truøng keùo daøi seõ daãn ñeán suy nhöôïc truyeàn qua cô theå. Boûng do tia löûa ñieän laø toaøn thaân, ñeå laïi seïo. moät boûng nhieät. Boûng ñieän thöôøng do bò ñieän Caáp ñoä 3: veát boûng aên saâu vaøo trong, coù 12
theå gaây nguy hieåm ñeán tính maïng, phaûi ñöa ñöa ñeán cô sôû y teá. ñi caáp cöùu kòp thôøi. Nhöõng ñieàu khoâng neân laøm khi Nhöõng ñieàu caàn laøm khi bò boûng bò boûng Khi bò boûng, duø laø boûng naëng hay nheï Khi gaëp caùc tröôøng hôïp bò boûng, tuyeät thì vieäc sô cöùu raát caàn thieát. Nhieàu tröôøng ñoái khoâng ngaâm veát boûng baèng nöôùc ñaù, ñaù hôïp do xöû lyù sai neân ñaõ ñeå laïi nhöõng haäu quaû laïnh. Vuøng da bò boûng quaù laïnh seõ khieán thaân ñaùng tieác. Moät nguyeân taéc chung trong sô nhieät haï, gaây ra hieän töôïng co maïch maùu, co cöùu boûng ban ñaàu laø caàn xaû ngay nöôùc laïnh cô, khieán tình traïng boûng trôû neân naëng neà vaøo veát boûng caøng sôùm caøng toát trong 15 - hôn. Ñaây laø sai laàm phoå bieán maø nhieàu ngöôøi 20 phuùt ñeå laøm giaûm nhieät ñoä beà maët cuûa da, maéc phaûi khi sô cöùu ngöôøi bò boûng. coù taùc duïng giaûm ñoä saâu cuûa boûng. Chuù yù, Khi bò boûng khoâng neân boâi môõ traên, daàu chæ duøng nöôùc laïnh bình thöôøng nhö nöôùc caù. Thöïc teá, môõ traên, daàu caù coù nhieàu haøm maùy, nöôùc gieáng, khoâng duøng nöôùc ñaù. Sau löôïng vitamin A coù taùc duïng kích thích söï taùi ñoù, ñaép choã boûng baèng gaïc hoaëc khaên boâng taïo teá baøo bieåu moâ neân duøng ñeå chöõa boûng thaám nöôùc laïnh ñeå bôùt ñau. Tieáp ñeán, tuøy cuõng toát. Tuy nhieân phaûi laø thöù môõ traên ñuû tình traïng veát boûng maø coù theå mua thuoác trò tieâu chuaån chaát löôïng. Nhieàu nhaø ñeå môõ traên boûng boâi taïi nhaø hoaëc ñeán cô sôû y teá. Neáu löu töø naêm naøy sang naêm khaùc, laïi baûo quaûn taïi choã bò boûng coù xuaát hieän caùc boùng nöôùc khoâng toát neân coù theå bò bieán chaát do vi sinh thì khoâng töï yù choïc vôõ chuùng. vaät taán coâng. Boâi loaïi môõ traên naøy vaøo veát Ngoaøi nguyeân taéc chung, vôùi moãi boûng khoâng khaùc gì cung caáp theâm oå vi nguyeân nhaân gaây boûng seõ coù caùc caùch sô cöùu khuaån coù haïi vaøo veát boûng. Cuõng khoâng neân khaùc nhau. Khi bò boûng ñieän, caàn ngay laäp duøng daàu caù ñeå boâi. Muøi tanh toûa ra töø daàu töùc ngaét nguoàn ñieän hoaëc tìm caùch taùch naïn caù seõ thu huùt ruoài, muoãi ñeán. nhaân ra khoûi nguoàn ñieän. Neáu thaáy tim Khi bò boûng, boâi nöôùc maém, xaø phoøng, ngöøng ñaäp caàn hoâ haáp aán ngöïc taïi choã roài vaét nöôùc cuû chuoái, cuû raùy leân veát thöông… môùi ñöa ñi caáp cöùu. Khi bò boûng do hoùa chaát, ñeàu laø caùc caùch phaûn khoa hoïc coù theå gaây caàn laäp töùc côûi boû quaàn aùo, röûa veát boûng lieân nhieãm truøng veát boûng khieán cho vieäc ñieàu trò tuïc baèng nöôùc laïnh ñeå laøm loaõng noàng ñoä caøng khoù khaên, toán keùm hôn. cuûa hoùa chaát. Neáu boûng do axít thì neân röûa Khi bò boûng khoâng neân duøng kem ñaùnh veát thöông baèng nöôùc coù pha bicarbonat. raêng. Nhieàu ngöôøi khi bò boûng boâi kem ñaùnh Neáu boûng do chaát kieàm thì röûa baèng nöôùc coù raêng leân veát thöông vôùi quan nieäm kem ñaùnh pha giaám hoaëc chanh. Trong tröôøng hôïp raêng seõ laøm dòu veát thöông. Thöïc chaát kem boûng maét do baát cöù 1 loaïi hoùa chaát naøo, chæ ñaùnh raêng coù chaát kieàm nheï, khi boâi leân veát ñöôïc röûa maét baèng nöôùc saïch, ngaâm maét boûng seõ laøm taêng ñau ñôùn. Kem ñaùnh raêng trong nöôùc khoaûng 20 phuùt, duøng vaûi moûng chæ ñöôïc söû duïng trong tröôøng hôïp boûng axít. baêng maét laïi vaø ñöa ñeán beänh vieän. Neáu Ñaàu tieân phaûi laøm loaõng noàng ñoä axít treân boûng do löûa thì khi thaáy quaàn aùo naïn nhaân da baèng caùch ngaâm ngay vaøo nöôùc. Sau ñoù, ñang chaùy caàn haét nöôùc hoaëc laáy chaên truøm trung hoaø axít coøn dö treân da baèng caùch xoa vaøo ngöôøi naïn nhaân ñeå daäp löûa. Neáu möùc ñoä nheï xaø phoøng hoaëc kem ñaùnh raêng cho suûi boûng traàm troïng, tuyeät ñoái khoâng ñöôïc côûi boït vaø ngaám saâu vaøo da roài röûa saïch. quaàn aùo ñaõ dính vaøo veát boûng ñeå traùnh bò loät Khoâng neân choïc vôõ caùc boïng nöôùc boûng da gaây theâm ñau ñôùn. Neân laáy baêng, vaûi saïch ñeå traùnh vi khuaån thaâm nhaäp khieán veát che vuøng bò boûng ñeå traùnh nhieãm truøng roài thöông nhieãm truøng naëng hôn n 13
VIEÂM MUÕI DÒ ÖÙNG - LAØM SAO TRAÙNH Traùnh tieáp xuùc vôùi caùc taùc nhaân gaây dò öùng vaø naâng cao söùc ñeà khaùng laø caùch toát nhaát phoøng beänh vieâm muõi dò öùng. PHÖÔNG THU Vieâm muõi dò öùng laø nhöõng phaûn öùng muøa, vieâm muõi dò öùng do thôøi tieát, vieâm quaù möùc cuûa cô theå xaûy ra khi hít phaûi taùc muõi dò öùng quanh naêm, vieâm muõi dò öùng nhaân laï trong khoâng khí nhö khoùi buïi, phaán ngheà nghieäp. hoa, loâng ñoäng vaät hoaëc do thay ñoåi thôøi tieát, - Vieâm muõi dò öùng theo muøa: thöôøng nhieät ñoä, ñoä aåm… Vieâm muõi dò öùng hoaøn toaøn vaøo muøa xuaân, muøa heø hoaëc caû vaøo muøa thu phuï thuoäc vaøo cô ñòa cuûa moãi ngöôøi, coù khi (tuøy theo vuøng) do phaán hoa vaø caùc baøo töû cuøng moät taùc nhaân kích thích, coù ngöôøi bò trong gioù, coù theå xuaát phaùt töø: coû, caây, naám vieâm muõi nhöng coù ngöôøi hoaøn toaøn khoâng moác, laù caây khoâ... bò, möùc ñoä naëng nheï cuõng khaùc nhau. Vieâm - Vieâm muõi dò öùng do thôøi tieát: xaûy ra muõi dò öùng tuy khoâng aûnh höôûng nghieâm khi thôøi tieát thay ñoåi ñoät ngoät, khi chuyeån troïng ñeán tính maïng nhöng laïi gaây ra raát muøa, möa baõo, gioù muøa ñoâng baéc. nhieàu phieàn toaùi, laøm giaûm chaát löôïng cuoäc - Vieâm muõi dò öùng quanh naêm: xaûy ra soáng cuûa ngöôøi beänh. quanh naêm, gaây ra bôûi nhöõng taùc nhaân trong Beänh vieâm muõ i dò öù n g ñöôï c chia nhaø nhö buïi nhaø, loâng vuõ, phaán hoa, naám thaønh caùc loaïi sau: vieâm muõi dò öùng theo moác, coân truøng, khoùi thuoác laù, thuoác laøo, caùc 14
loaïi hoùa chaát, caùc loaïi myõ phaåm, caùc loaïi soáng. Loaïi tröø baèng caùch giöõ nhaø cöûa luoân sôn, voâi, ve… thoaùng maùt, saïch seõ; giaët giuõ ga traûi giöôøng, - Vieâm muõi do ngheà nghieäp: gaây ra do chaên, goái… thöôøng xuyeân; haïn cheá toái ña vieäc coâng vieäc phaûi thöôøng xuyeân tieáp xuùc khoùi nuoâi suùc vaät trong nhaø. Khi buoäc phaûi tieáp buïi oâ nhieãm hay caùc hoùa chaát coù theå daây xuùc vôùi caùc taùc nhaân gaây dò öùng neân ñeo dò öùng. khaåu trang hoaëc caùc phöông tieän baûo hoä lao Ngoaøi ra, vieâm muõi dò öùng cuõng phuï ñoäng. Caàn nghæ ngôi, sinh hoaït ñieàu ñoä vaø thuoäc vaøo tình traïng söùc khoûe cuûa moãi ngöôøi. taêng cöôøng heä mieãn dòch (aên nhieàu rau quaû, Khi söùc khoûe suy giaûm, nhieãm truøng ñöôøng boå sung vitamin khi caàn thieát, uoáng nhieàu hoâ haáp treân, chöùc naêng gan yeáu, leäch vaùch nöôùc…) ñeå taêng cöôøng söùc ñeà khaùng cho cô ngaên, polype muõi… cuõng deã bò vieâm muõi dò theå. Veä sinh raêng mieäng haèng ngaøy, ñaùnh öùng. Hieám hôn laø do dò öùng vôùi thöùc aên nhö raêng sau khi aên, tröôùc vaø sau khi nguû daäy. toâm, cua. Veä sinh muõi thöôøng xuyeân baèng nöôùc aám Ngöùa muõi, haét hôi laø trieäu chöùng ñieån hoaëc nöôùc muoái sinh lyù; traùnh hít phaûi luoàng hình cuûa vieâm muõi dò öùng. Nhöõng côn haét hôi khoâng khí laïnh, khoâ moät caùch ñoät ngoät hoaëc mang tính ñoät ngoät, nhieàu laàn, haét hôi lieân ñeå muõi tieáp xuùc vôùi luoàng gioù maùy laïnh, ñieàu tuïc, keùo daøi nhieàu phuùt vaø thöôøng xuyeân taùi hoøa vì coù theå laøm toån thöông, laøm khoâ nieâm phaùt. Vôùi ngöôøi vieâm muõi dò öùng thôøi tieát seõ maïc muõi xoang. Giöõ aám cô theå khi nhieät ñoä haét hôi nhieàu khi gaëp laïnh, coù theå vaøo buoåi thay ñoåi hoaëc khi chuyeån muøa, nhaát laø veà saùng hoaëc khi thôøi tieát thay ñoåi. Chaûy nöôùc saùng hoaëc muøa laïnh… muõi thöôøng ñi keøm vôùi haét hôi hoaëc sau haét Trong tröôøng hôïp khoâng theå kieåm soaùt hôi; xuaát hieän ôû caû 2 beân muõi, dòch maøu ñöôïc caùc taùc nhaân gaây dò öùng, tuøy thuoäc vaøo trong suoát, khoâng coù muøi. Ñoàng thôøi, do chaûy möùc ñoä naëng, nheï cuûa beänh maø thaày thuoác nhieàu nöôùc muõi vaø söï phuø neà cuûa nieâm maïc keâ ñôn vaø lieàu löôïng cho phuø hôïp nhaèm laøm cho ngaït muõi, coù khi ngaït töøng beân, coù kieåm soaùt toát caùc trieäu chöùng cuûa vieâm muõi khi ngaït caû hai beân muõi khieán ngöôøi beänh dò öùng. Tröôøng hôïp thaát baïi trong vieäc kieåm phaûi thôû baèng mieäng. Ñieàu naøy daãn ñeán soaùt moâi tröôøng vaø ñieàu trò baèng thuoác, ngöôøi beänh coù caûm giaùc ñau nhöùc ñaàu, meät khoâng dung naïp thuoác hoaëc nhieàu cô quan moûi, ueå oaûi, giaûm khaû naêng lao ñoäng chaân cuøng bò taùc ñoäng cuûa phaûn öùng dò öùng, thaày tay, trí naõo. Moät soá tröôøng hôïp ñau ôû vuøng thuoác seõ chæ ñònh ñieàu trò baèng giaûi maãn caûm muõi, vuøng xoang maët vaø keøm theo caû roái ñaëc hieäu cho beänh nhaân. Ñaây laø phöông loaïn vaän maïch vuøng maët. Vieâm muõi dò öùng phaùp duy nhaát ñieàu trò taän goác caên nguyeân neáu keùo daøi vaø lieân tuïc coù theå daãn ñeán vieâm gaây dò öùng nhöng caàn tìm ñöôïc nguyeân nhaân hoïng - vieâm thanh quaûn, vieâm tai giöõa, vieâm gaây dò öùng. Giaûi maãn caûm ñaëc hieäu töùc laø xoang caáp tính hoaëc maïn tính, hen suyeãn, ñöa nguyeân nhaân gaây dò öùng vaøo cô theå vôùi polyp muõi - xoang... lieàu nhoû vaø taêng daàn ñeå taïo khaùng theå bao Vieâm muõi dò öùng laø beänh khoù ñieàu trò vaây thay ñoåi caùch ñaùp öùng cuûa cô theå vôùi yeáu khoûi hoaøn toaøn. Traùnh tieáp xuùc vôùi caùc taùc toá dò nguyeân vôùi lieàu dò nguyeân taêng daàn, nhaân gaây dò öùng vaø naâng cao söùc ñeà khaùng caùch quaõng. Chæ ñònh ñieàu trò phaãu thuaät laø caùch toát nhaát phoøng beänh vieâm muõi dò trong tröôøng hôïp vieâm muõi dò öùng coù polyp, öùng. Phaán hoa, buïi nhaø, naám moác, loâng vaät thoaùi hoùa cuoáng muõi, leäch vaùch ngaên, gai nuoâi... laø nhöõng taùc nhaân gaây dò öùng caàn vaùch ngaên n ñöôïc traùnh xa vaø loaïi tröø ra khoûi moâi tröôøng 15
Ñau ñaàu aâm æ, choùng maët, buoàn noân, boàn choàn, nguû chaäp chôøn hoaëc maát nguû, nhanh queân, meät moûi, hay caùu gaét voâ côù... laø trieäu chöùng cuûa beänh thieåu naêng tuaàn hoaøn naõo. Caùc trieäu chöùng cuûa DAÁU HIEÄU beänh luùc ñaàu thöôøng xuaát hieän thoaùng qua, sau tieán THIEÅU NAÊNG trieån, hay taùi phaùt. TUAÀN HOAØN NAÕO THANH HAØ 16
Thieåu naêng tuaàn hoaøn naõo (hay coøn vong ñoät ngoät. Do ñoù, khi coù caùc trieäu goïi roái loaïn tuaàn hoaøn naõo) laø do löôïng maùu chöùng beänh neân ñeán caùc cô sôû y teá khaùm leân naõo giaûm, laøm giaûm söï cung caáp oxy vaø sôùm nhaèm tìm ra nguyeân nhaân gaây thieåu caùc chaát dinh döôõng nuoâi naõo khieán cho teá naêng tuaàn hoaøn naõo ñeå ñieàu trò taän goác, baøo thaàn kinh naõo thieáu naêng löôïng ñeå hoaït traùnh xaûy ra caùc bieán chöùng nguy hieåm. ñoäng, töø ñoù aûnh höôûng tôùi caùc hoaït ñoäng Caàn coù cheá ñoä dinh döôõng hôïp lyù nhö aên chöùc naêng cuûa naõo. Thieåu naêng tuaàn hoaøn nhieàu rau, quaû, caù (moãi tuaàn neân aên vaøi ba naõo thöôøng gaëp ôû ngöôøi trung nieân vaø cao böõa caù), haïn cheá aên nhieàu thòt, khoâng neân tuoåi, ñaëc bieät ôû nhöõng ngöôøi lao ñoäng trí oùc. aên môõ ñoäng vaät ñeå ñeà phoøng maéc caùc Hieän nay, vôùi voâ soá yeáu toá baát lôïi cho söùc chöùng beänh thöøa caân, beùo phì, taêng môõ khoûe cuûa cuoäc soáng hieän ñaïi nhö: oâ nhieãm maùu gaây xô xöõa ñoäng maïch. Taêng cöôøng moâi tröôøng, loái soáng maát caân baèng, tình cheá ñoä aên uoáng giaøu vitamin C, folic, keõm… traïng caêng thaúng thaàn kinh, cheá ñoä aên uoáng nhaèm ngaên ngöøa thieáu maùu. Khoâng neân khoâng khoa hoïc… Beänh cuõng coù theå xaûy ra hoaëc haïn cheá ñeán möùc toái ña uoáng röôïu, ôû ngöôøi treû tuoåi tuy soá löôïng ít. bia vaø khoâng neân huùt thuoác laù. Thöôøng Thieåu naêng tuaàn hoaøn naõo coù nhieàu xuyeân taäp luyeän theå duïc vöøa söùc nhö ñi boä, nguyeân nhaân, thöôøng gaëp laø xô vöõa ñoäng chôi boùng baøn, caàu loâng, côø töôùng...; khoâng maïch, laõo hoùa ñoäng maïch, beänh tim maïch taém nöôùc laïnh khi vöøa ñi ngoaøi trôøi naéng (suy tim, hôû van tim, roái loaïn huyeát aùp…), noùng veà; muøa laïnh neân maëc aùo aám, naèm thoaùi hoùa ñoát soáng coå cheøn eùp vaøo ñoäng nguû traùnh gioù luøa, nhaát laø nöûa ñeâm vaø gaàn maïch ñoát soáng, do dò daïng ñoäng maïch baåm saùng thöùc giaác caàn naèm tónh döôõng moät luùc sinh, do cuïc maùu ñoâng, do caùc cheøn eùp töø môùi ngoài daäy… Ngöôøi maéc beänh thieåu naêng beân ngoaøi hoaëc do caùc beänh thaàn kinh (u tuaàn hoaøn naõo caàn phaûi ñöôïc theo doõi naõo, u tieåu naõo, u daây thaàn kinh soá 8). Ñau huyeát aùp vaø tình traïng thieáu maùu thöôøng ñaàu aâm æ khaép caû vuøng ñaàu laø trieäu chöùng xuyeân ñeå coù phöông aùn ñieàu trò nguyeân hay gaëp ñoàng thôøi cuõng laø trieäu chöùng xuaát nhaân gaây beänh n hieän sôùm nhaát cuûa beänh thieåu naêng tuaàn hoaøn naõo. Ñau sau gaùy, vuøng chaåm, ñoâi khi ñau aâm æ hoaëc töøng côn lan leân nöûa beân ñaàu. Choùng maët keøm theo buoàn noân, noân, sôï aùnh saùng, sôï tieáng oàn; coù khi caûm thaáy hoa maét, toái saàm maët laïi, nhaát laø khi chuyeån tö theá naèm sang tö theá ñöùng ñoät ngoät. Ñaëc bieät laø roái loaïn veà giaác nguû (nguû chaäp chôøn hoaëc maát nguû); trong ngöôøi luoân caûm thaáy boàn choàn, choùng queân, meät moûi, hay caùu gaét voâ cô... Caùc trieäu chöùng cuûa beänh luùc ñaàu thöôøng xuaát hieän thoaùng qua, sau tieán trieån, hay taùi phaùt. Thieåu naêng tuaàn hoaøn naõo coù theå dieãn tieán laâu ngaøy vaø gaây bieán chöùng naëng neà khieán beänh nhaân ñoät quî, nhoài maùu naõo, xuaát huyeát naõo gaây lieät nöûa ngöôøi hoaëc töû 1517
NAÁU CHÍN THÖÏC PHAÅM - KHOÂNG PHAÛI LUÙC NAØO CUÕNG TOÁT BÌNH AN Theo caùc chuyeân gia dinh döôõng, aên trình naáu chín seõ laøm giaûm löôïng sul- chín, uoáng soâi laø ñieàu neân laøm. Thöïc phaåm foraphane. Tuy nhieân, caùc chuyeân gia dinh phaûi ñöôïc naáu chín ñeå ñaûm baûo söùc khoûe. döôõng khuyeân raèng neân traàn qua nöôùc soâi Tuy nhieân, treân thöïc teá coù moät soá thöïc phaåm, tröôùc khi söû duïng laø toát nhaát. aên soáng seõ mang laïi toái ña chaát dinh döôõng Cuû caûi ñöôøng: Cuû caûi ñöôøng hôn haún khi naáu chín. Caùc thöïc phaåm naøy chöùa nhieàu chaát xô, vitamin C, kali, magan, khi aên soáng seõ baûo veä noàng ñoä enzyme thieát vitamin B giuùp taêng cöôøng mieãn dòch, taêng yeáu vaø haáp thuï ñöôïc toái ña chaát dinh döôõng. söùc chòu ñöïng, choáng vieâm, giaûm huyeát aùp Ñaëc bieät, aên soáng moät soá loaïi rau coøn coù theå thaäm chí ngaên ngöøa beänh ung thö. Neáu naáu giuùp giaûm löôïng môõ dö thöøa. Döôùi ñaây laø chín cuû caûi seõ maát ñi 25% chaát folate - hôïp nhöõng loaïi thöïc phaåm baïn khoâng neân naáu chaát giuùp naõo boä khoûe maïnh ngaên ngöøa nguy chín hoaëc cheá bieán khi aên. cô dò taät baåm sinh trong quaù trình phaùt trieån Xuùp lô xanh: Xuùp lô xanh cuûa thai nhi. ñöôïc cho laø moät trong soá nhöõng thöïc phaåm Boâng caûi xanh: Khoâng chæ coù lôïi cho söùc khoûe nhaát bôûi noù coù chöùa sul- giaøu vitamin C, canxi, kali, protein maø noù foraphane - moät hôïp chaát coù khaû naêng coøn chöùa hôïp chaát sulforaphane - choáng laïi choáng laïi ung thö, giaûm nguy cô vieâm loeùt teá baøo ung thö, haï huyeát aùp, caûi thieän söùc daï daøy, ung thö daï daøy. Caùc nghieân cöùu chæ khoûe tim maïch, cung caáp chaát choáng oxy hoùa ra raèng, xuùp lô soáng cung caáp nhieàu chaát giuùp choáng laõo hoùa vaø taêng cöôøng mieãn dòch. dinh döôõng coù lôïi hôn xuùp lô chín. Bôûi quaù 18 16
Nghieân cöùu chæ ra, nhöõng ngöôøi aên boâng caûi Caø tím: Loaïi caø naøy cöïc kyø oài xanh töôi coù haøm löôïng sulforaphane cao daøo selenium, giuùp choáng laïi quaù trình oxy hôn khi aên chuùng ôû daïng chín. hoùa, duy trì hoaït ñoäng bình thöôøng cuûa caùc Haønh taây: Haønh taây chöùa teá baøo noäi boä, naâng cao khaû naêng mieãn allicin phytonutrient - giuùp kieàm cheá côn ñoùi, dòch vaø choáng laïi caùc beänh khaùc nhau cho ngaên ngöøa ung thö, taêng cöôøng söùc khoûe tim cô theå con ngöôøi. maïch, giaûm huyeát aùp cao. Chaát dinh döôõng Döøa: Uoáng nöôùc döøa ñeå boå sung seõ ñaït toái ña neáu nhö aên soáng, hôn haún vieäc nöôùc cho cô theå, thòt döøa chöùa chaát beùo laønh thaùi nhoû roài naáu chín. maïnh taêng cöôøng boå sung cho naõo vaø tim. Toûi: Ñaây laø thöïc phaåm haàu nhö Qua cheá bieán thaønh baùnh keïo, döøa khoâ… ñaõ luoân ñöôïc naáu chín. Tuy nhieân, gioáng nhö khieán cho giaù trò dinh döôõng bò giaûm. haønh taây, toûi chöùa allicin phytonutrient neân Döa chuoät: Coù chöùa hoãn hôïp caàn tieâu thuï chuùng döôùi daïng thoâ hôn laø vitamin C, vitamin B vaø caùc chaát khoaùng naáu chín. saûn. Caùc chaát dinh döôõng coù trong lôùp voû ÔÙt chuoâng ñoû: ÔÙt chuoâng ñoû cuõng raát doài daøo. Vì vaäy, baïn neân aên döa laø moät chaát choáng oxy hoùa maïnh meõ vaø laø chuoät töôi soáng caøng nhieàu caøng toát. Tuy nguoàn cung caáp tuyeät vôøi B6, vitamin E vaø nhieân, ñeå loaïi boû thuoác tröø saâu töø döa chuoät, magie. Neân naáu löûa nhoû ñeå aên ôùt chuoâng ôû neân ngaâm trong nöôùc muoái töø 15 ñeán 20 phuùt daïng taùi chín, neáu ñun naáu ôû nhieät ñoä cao seõ vaø sau ñoù röûa baèng nöôùc saïch. Ngoaøi ra, caùc khieán löôïng vitamin bò phaù huûy. moùn rau troän vôùi nöôùc soát neân ñöôïc aên ngay Caûi xoaên: Vôùi haøm löôïng vita- laäp töùc sau khi cheá bieán, neáu khoâng caùc min A, C vaø folate cao, söû duïng laù caû i vitamin chöùa trong noù coù theå bò phaù huûy. xoaên giuùp laøn da khoûe maïnh, toát cho maùu Tuy vaäy, nhöõng beänh nhaân bò loeùt tieâu vaø heä thoáng mieãn dòch. Naáu chín rau caûi hoùa khoâng neân aên caùc loaïi xoaên seõ laøm maát ñi 1/3 löôïng vitamin C. rau chöa naáu chín, caùc sôïi Neáu muoán naáu chín, neân söû duïng caøng ít thoâ coù theå kích thích nöôùc caøng toát vaø naáu trong thôøi gian ngaén caùc vuøng ñeå duy trì dinh döôõng. trong daï daøy Caàn taây: Coù chöùa chaát xô, kali, vaø ruoät n ñöôøng vitamin B2. Vaøo muøa heø, baïn raát deã bò taùo boùn vaø nhieät taán coâng. Haáp thu ñuû löôïng dinh döôõng töø caàn taây giuùp baïn “thö giaõn” ruoät vaø ñieàu chænh söï caân baèng natri vaø kali. Trong khi ñoù, vitamin B2 giuùp ngaên ngöøa meät moûi vaø loeùt mieäng. Baép caûi: Coù chöùa haøm löôïng chaát xô vaø vitamin A cao. Thöôøng xuyeân aên baép caûi vaøo muøa heø coù theå baûo veä maét vaø laøm ñeïp laøn da. Tuy nhieân, khoâng neân tröõ baép caûi trong moät thôøi gian daøi vì laøm maát caùc chaát dinh döôõng. 1719
MOÄT SOÁ ÑIEÀU ngon moãi ñeâm”, khuyeán caùo: AÙnh saùng xanh phaùt ra bôûi KHOÂNG NEÂN LAØM maùy tính, ñieän thoaïi thoâng minh, maùy tính baûng vaø tivi TRÖÔÙC KHI ÑI NGUÛ ÑEÅ COÙ ngaên chaën vieäc saûn xuaát melatonin giuùp cô theå trôû neân GIAÁC NGUÛ NGON buoàn nguû. Tuy nhieân, neáu khoâng muoán töø ÑÖÙC TUAÁN boû thoùi quen söû duïng maùy Moät ñeâm ngon giaác thaät söï voâ ñoïc saùch cuøng quan troïng vôùi taâm hoaëc ñieän traïng vaø naêng löôïng cuûa thoaïi thoâng baïn trong ngaøy hoâm minh, haõy coá sau. Neáu thöôøng giöõ thieát bò caùch xuyeân khoâng coù xa maét ít nhaát khoaûng ñöôïc moät giaác 0,4m vaø giaûm ñoä saùng nguû “ñuû chaát cuûa maøn hình ñeå haïn cheá nguy cô lieân quan löôïng” chaéc chaén cuûa aùnh saùng tôùi giaác nguû. baïn seõ gaëp 2. Kieåm tra email coâng vieäc phaûi nhöõng Beân caïnh thöïc teá laø moät vaán ñeà söùc thieát bò ñieän töû khoûe toång phaùt ra theå veà laâu aùnh saùng daøi. Caùc nhaø aûnh höôûng khoâng nhoû tôùi giaác nguû, nhöõng khoa hoïc cho raèng, khi bò maát nguû hoaëc thieát bò ñieän töû thoâng minh cuõng aån chöùa gaëp caùc raéc roái veà giaác nguû thöôøng laø do bôûi nhieàu nguy haïi khaùc. Noù seõ keùo baïn tôùi coâng chính haønh ñoäng maø hoï ñang laøm, khieán kích vieäc khi giôø ñi nguû ñaõ tôùi gaàn nhö vieäc kieåm thích thaàn kinh vaø khoù ñi vaøo giaác nguû moät tra hoøm thö ñieän töû. Tröø khi baïn ñang chôø caùch deã daøng. Döôùi ñaây laø moät soá ñieàu baïn ñôïi moät email cuï theå, neáu khoâng haõy “laùnh neân traùnh vaøo buoåi toái, ñaëc bieät neáu baïn ñang xa” taát caû nhöõng thieát bò coù theå keùo baïn tôùi maéc phaûi chöùng maát nguû. coâng vieäc. Vieäc kieåm tra thö ñieän töû quaù 1. Söû duïng maùy ñoïc saùch hoaëc ñieän muoän nhieàu khaû naêng khieán baïn lo laéng hoaëc thoaïi thoâng minh kích ñoäng, hoaëc khieán baïn phaûi theo ñuoåi Moät soá nghieân cöùu gôïi yù raèng, vieäc söû nhöõng suy nghó “naëng neà” cho phaàn coâng duïng caùc thieát bò ñieän töû nhö maùy ñoïc saùch vieäc vaøo saùng sôùm mai. Trong moät nghieân (e-reader) hoaëc ñieän thoaïi thoâng minh cöùu cuûa bang Michigan (Hoa Kyø) naêm 2014, (smartphone), hay thaäm chí xem tivi tröôùc haàu heát nhöõng ngöôøi söû duïng ñieän thoaïi khi ñi nguû coù theå laøm baïn khoù nguû hoaëc giaùn thoâng minh cho muïc ñích coâng vieäc sau 21h ñoaïn giaác nguû. Lôøi khuyeân toát nhaát cuûa caùc ñeàu caûm thaáy meät moûi vaø khoâng taäp trung chuyeân gia laø haõy traùnh baát kyø coâng ngheä vaøo ngaøy hoâm sau. phaùt saùng naøo ít nhaát moät giôø tröôùc khi ñi 3. Söû duïng ñoà uoáng chöùa caffeine nguû. Robert Rosenberg, taùc giaû cuûa “Nguû Moät soá ñoà uoáng chöùa caffeine nhö caø 20 18