Báo cáo khoa học: TỤC ĂN TRẦU Ở VIỆT NAM XƯA VÀ NAY

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

105
lượt xem 17
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong phần I của chuyên khảo này (Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển số 3 (74). 2009), dựa vào kết quả điều tra tại chỗ trong các năm 2002-2004 và 2006-2008 cùng các tài liệu liên quan, tác giả đã trình bày và thảo luận về tục ăn trầu ở Việt Nam từ xưa đến nay. Những số liệu định lượng có được từ đầu thế kỷ XX cho biết diện tích trồng trầu cau đã giảm nhiều nhưng từ khoảng 1960 đến nay, số người ăn trầu có vẻ vẫn ổn định: chừng 10% các bà trên...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo khoa học: TỤC ĂN TRẦU Ở VIỆT NAM XƯA VÀ NAY

10 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 TUÏC AÊN TRAÀU ÔÛ VIEÄT NAM XÖA VAØ NAY (Tieáp theo) Nguyễn Xuân Hiển* Trong phần I của chuyên khảo này (Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển số 3 (74). 2009), dựa vào kết quả điều tra tại chỗ trong các năm 2002-2004 và 2006-2008 cùng các tài liệu liên quan, tác giả đã trình bày và thảo luận về tục ăn trầu ở Việt Nam từ xưa đến nay. Những số liệu định lượng có được từ đầu thế kỷ XX cho biết diện tích trồng trầu cau đã giảm nhiều nhưng từ khoảng 1960 đến nay, số người ăn trầu có vẻ vẫn ổn định: chừng 10% các bà trên 55 tuổi còn tiếp tục ăn trầu... II. Ngheä thuaät teâm traàu Nhöõng ngöôøi aên traàu Vieät Nam, nhaát laø daân mieàn Baéc vaø mieàn Trung coù moät taäp quaùn quyù, khaùc xa hôn hai traêm trieäu ngöôøi aên traàu ôû chaâu AÙ, chaâu Phi vaø caùc ñaûo gaàn chaâu Ñaïi Döông laø chuùng ta teâm traàu tröôùc khi aên.(24) Cau cuõng ñöôïc töôùc boû voû xanh (tröôùc ñaây coøn khía hoa ôû phaàn voû xanh beân ngoaøi mieáng cau) roài boå ñeàu thaønh töøng mieáng. Taäp quaùn naøy ñaõ coù töø laâu. Naêm 1885 A. Landes, luùc ñoù laø “quan coi caùc vieäc veà daân baûn xöù” ôû Nam Kyø, ñaõ nhaän xeùt: “Ñoù laø moät ngheä thuaät lôùn vaø khoâng phaûi ai cuõng coù theå teâm ñöôïc moät mieáng traàu ñuùng nhö yeâu caàu. ÔÛ An Nam [mieàn Baéc vaø mieàn Trung] mieáng traàu coù daùng ñeàu ñaën vaø nhoû hôn nhieàu so vôùi ôû caùc tænh cuûa chuùng ta [mieàn Nam, luùc ñoù ñang laø thuoäc ñòa cuûa Phaùp]. [ÔÛ ñoù] ngöôøi ta cuõng khoâng môøi khaùch caû moät khay ñaày traàu laù vaø cau, hoï chæ môøi vaøi khaåu traàu; nhìn khaåu traàu thaáy ngay hoa tay cuûa con gaùi haøng phoá” (1885: 363). Coù theå do chæ chuùng ta môùi coù traùp traàu vaø côi traàu ñeå baøy traàu môøi khaùch neân töø ñoù phaùt trieån ngheä thuaät teâm traàu! Tröôùc ñaây cuõng nhö hieän nay, khoâng ai aên traàu vaø môøi khaùch aên traàu vôùi traàu, cau, voû vaø voâi nguyeân nhö khi mua ôû chôï. Hoï phaûi teâm traàu, boå cau, caét voû, queät voâi... Linh muïc Borri ñaõ nhaän xeùt töø naêm 1621 ôû Ñaøng Trong: “moãi nhaø [quan quyeàn?] coù vaøi ngöôøi chuyeân laøm beáp, ñi chôï, ñeå sai vaët... vaø caû moät ngöôøi khoâng laøm gì khaùc hôn laø teâm traàu. Phaàn lôùn nhöõng ngöôøi naøy laø phuï nöõ vaø ñöôïc goïi laø baø teâm traàu. Sau khi teâm xong, mieáng traàu ñöôïc xeáp trong traùp traàu” (1631, in laïi 1998: 18). Linh Caùch trang trí voû mieáng cau (Phaùc hoïa cuûa TS Traàn Tieán, 1998) muïc de Rhodes cuõng coù thaáy “nhöõng nhaø giaøu coù ñaày tôù chuyeân teâm traàu” ôû Ñaøng Ngoaøi (1651, in * Neuilly-sur-Seine, Phaùp. Vôùi söï coäng taùc nghieân cöùu trong caùc naêm 2002-2004 cuûa Tieán só M.J. Vlaar (Ñaïi hoïc Utrecht, Haø Lan), TS J.D. Chang (Ñaïi hoïc New York, Hoa Kyø) vaø trong caùc naêm 2006-2008 cuûa GS, TS P.A. Reichart (Ñaïi hoïc Y khoa Berlin, Ñöùc); xin chaân thaønh caùm ôn. Cuõng xin caùm ôn TS Traàn Tieán (Ñaïi hoïc Chicago, Hoa Kyø) veà hai phaùc hoïa maø oâng cho pheùp söû duïng. NXH.
11 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 laïi 1999: 38). Cho ñeán cuoái nhöõng naêm 1940, raát nhieàu baø thoâng baø phaùn ôû ngoaøi Baéc khoâng bieát thoåi côm laøm beáp nhöng laïi thaïo vieäc boå cau teâm traàu. Taát nhieân nhöõng vò ôû nhöõng baäc danh voïng cao hôn caøng döïa caû vaøo ñaày tôù. Chuaån bò côi traàu cuõng laø bí quyeát maø caùc baø meï quan taâm truyeàn cho con gaùi tröôùc khi veà nhaø choàng. Tröôùc ñaây, trong nhöõng gia ñình gia giaùo, thöôøng goïi laø con nhaø haøng phoá, vieäc ñaàu tieân trong ngaøy cuûa baø chuû vaø caùc coâ gaùi laø ñoác thuùc gia nhaân mua traàu cau, teâm traàu, ñaùnh oáng phoùng(25) vaø lo cho côi traàu luùc naøo cuõng ñaày traàu teâm ñeïp, cau töôi, voû maùt maét, oáng voâi ñaày voâi nhuyeãn, oáng phoùng thôm tho saïch boùng. Trong nhöõng coâng vieäc tyû myû toán coâng toán cuûa ñoù,(26) teâm traàu caàn nhieàu tinh teá vaø kheùo tay, caàn ñaàu tö nhieàu chuù yù vaø taâm tö tình caûm... Nhìn côi traàu vaø nhaát laø nhìn mieáng traàu môùi teâm laø bieát ngay ñöôïc taøi noäi trôï, möùc kheùo tay, tính tình, neáp gia phong, trình ñoä giaùo duïc gia ñình, möùc haøo phoùng, loøng meán khaùch cuûa chuû nhaø. Chuùng toâi nghe noùi ôû laøng Sôn Ñoâng (xaõ Thaønh Loäc, huyeän Haäu Loäc, tænh Thanh Hoùa) coù thi teâm traàu trong hoäi xuaân. Khoâng roõ ñaây laø moät tuïc cuõ hay môùi saùng taïo trong thôøi gian gaàn ñaây vì trong khoaûng naêm baûy naêm nay, nhieàu thoân xaõ, nhaát laø ôû mieàn Baéc hay toå chöùc nhieàu hoäi thi trong dòp laøng vaøo ñaùm nhaèm “phaùt huy voán coå” vaø thu huùt khaùch du lòch; moät soá nhaø vieát saùch baùo cuõng theo ñoù saùng taùc nhieàu caâu giaû ca dao vôùi nhöõng töø vaø yù raát hieän ñaïi ñeå taêng theâm veû coå kính cho baøi vieát cuûa mình khi maø caùc cuïm töø “vaøo ñôøi Huøng Vöông thöù IV” hay “thöù VI” ñaõ quaù quen thuoäc! Nhöng tröôùc khi ñi vaøo ngheä thuaät teâm traàu, chuùng toâi nghó caàn noùi roõ moät vaøi khaùi nieäm. Mieáng traàu (tröôùc ñaây coøn goïi laø khaåu traàu) coù hai nghóa: 1) nghóa roäng, “soá löôïng moùn aên boû vaøo mieäng moät laàn” (Vaên Taân 1967: 663), trong tröôøng hôïp cuûa chuùng ta ñoù laø laù traàu (hay moät nöûa laù cuûa daây traàu khoâng, Piper betle L.), moät phaàn quaû cau (Areca catechu L.),(27) moät mieáng voû laáy töø reã hay thaân caây chay (Artocarpus tonkinensis A. Chev.) vaø moät chuùt voâi toâi (Ca[OH]2). Traàu, cau vaø voâi thì ôû ñaâu cuõng vaäy nhöng voû thì thay ñoåi khaù nhieàu, tuøy theo ñòa phöông vaø hoaøn caûnh kinh teá cuûa ngöôøi aên traàu; coù khi laø voû quaïch (Bauhinia acuminata ?),(28) coù khi laø voû khoaùi (Astranthus cocincinensis) hay voû böôûi khoâ hay mieáng hoät maây, hoät moùc, quaû ñuøng ñình...(29) Moät soá ngöôøi coøn theâm moät nhuùm thuoác laøo hay thuoác laù trong khi nhai. Mieáng traàu theo nghóa roäng naøy laø betel quid, laø la chique de beùtel.(30) 2) nghóa heïp, “moùn aên, thöùc aên” (id, 663), trong tröôøng hôïp cuûa chuùng ta ñoù chæ laø laù traàu khoâng cuoán laïi vôùi ít voâi ôû trong. Ñaây laø betel roll hay le rouleau de beùtel. Ñeå tieän phaân bieät hai nghóa naøy vaø söû duïng moät caùch ngaén goïn, neân chaêng goïi laø mieáng traàu cau vaø mieáng traàu. Mieáng cau laø moät phaàn tö hay moät phaàn saùu cuûa quaû cau; haàu nhö chöa thaáy ai boå [quaû] cau thaønh 3 hay 5 mieáng. Mieáng voû laø moät laùt voû reã ñaõ ñöôïc caïo boû lôùp voû luïa hoàng baùm beân ngoaøi. Teâm traàu cuõng coù hai nghóa: roäng laø taát caû nhöõng ñoäng taùc nhaèm coù moät mieáng traàu theo nghóa roäng, caét laù traàu khoâng, queät voâi, cuoän laïi, boå cau,
12 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 caét voû... (to prepare a betel quid) vaø heïp laø taïo thaønh mieáng traàu theo nghóa heïp (to prepare/to roll a betel [roll]). Neân chaêng daønh töø teâm traàu duøng cho vieäc teâm mieáng traàu coøn vieäc phöùc taïp kia goïi laø teâm traàu boå cau. Khoâng phaûi ngay töø ñaàu mieáng traàu ñaõ coù ñuû boán thaønh phaàn chính nhö ngaøy nay; mieáng voû coù leõ chæ môùi ñöôïc theâm vaøo, nhöng töø bao giôø? chuùng ta caàn tìm theâm thoâng tin.(31) Vieäc xæa thuoác coøn môùi vaø cuõng caàn tìm theâm taøi lieäu lòch söû. Töø goùc ñoä sinh hoùa (biochimique) vaø thöû neám (organoleptique), cau vaø voâi ñaõ ñuû taïo ra höông vò chính khi “aên traàu” vaø laøm cho queát traàu ñoû; laù traàu laøm taêng ñoä thôm quyeán ruõ vaø ñoä cay; caû ba thöù ñoù ñaõ taïo neân höông vò vaø caûm giaùc hoaøn chænh khi aên traàu. Mieáng traàu cau trong caû nöôùc ñeàu coù ba thaønh phaàn vöøa keå. Thaønh phaàn thöù tö (mieáng voû) nhaèm taêng ñoä chaùt vaø thay ñoåi theo ñieàu kieän vaø khaû naêng cuûa ñòa phöông. Ñoù laø theo quan ñieåm veà “gu” (goût) cuûa ngöôøi ngaøy nay (coù theå töø khoaûng theá kyû XIX). Tröôùc ñoù ra sao? Chöa coù caâu traû lôøi.(32) Trong ñôøi soáng haèng ngaøy, mieáng traàu cau vaø vieäc teâm traàu boå cau cuõng muoân hình muoân veû. Ngöôøi bình daân thì “laáy laù traàu khoâng ñeå treân tay, queät ít voâi, theâm ¼ quaû cau, cuoän taát caû laïi vaø ñöa leân mieäng” nhö Ed. Claudius ñaõ quan saùt thaáy taïi mieàn Nam (1976: 221). Nhöõng ngöôøi khaùc thì laøm theo caùch Blaize moâ taû, cuõng ôû mieàn Nam: “tröôùc heát boå quaû cau xanh, ñaõ töôùc voû, thaønh 6 hay 8 mieáng sao cho moãi mieáng cau coù caû voû laãn haït.(33) Trong khi ñoù, queät chuùt voâi leân maët löng laù traàu roài ñaët mieáng cau treân laù traàu, cuoán töø ngoïn laïi, cuoáng laù seõ xieân vaøo giöõa mieáng traàu; theá laø xong” (1995: 278-279). Nhöng “ñaëc bieät” nhaát laø caùch “ngöôøi Haø Noäi” aên traàu theo moâ taû cuûa Huy Ngaân (http://www.sfa-antiques.com/reference/?id=1165&menu=516&t-3): “ngöôøi ta khoâng cho caû cau, traàu vaø reã vaøo cuøng moät luùc maø aên töøng thöù moät. Cau ñöôïc nhai daäp môùi cho traàu vaøo vaø sau cuøng laø reã queät theâm moät ít voâi, khi aên ngöôøi ta thöôøng laáy tay queät ngang mieäng, laâu daàn taïo thaønh neùt moâi caén chæ.” (?!). Theo quan saùt trong moät gia ñình trí thöùc ôû ngay trung taâm Haø Noäi (nay thuoäc khu phoá coå) vaøo nhöõng naêm 1950 thì vieäc teâm traàu cau nhö sau: tröôùc heát choïn moät laù traàu vöøa phaûi (khoâng to quaù), töôi, meàm, maøu xanh hôi ngaû vaøng (traàu baùnh teû). Duøng dao cau saéc caét boû moät chuùt ngoïn laù traàu,(34) sau quay laïi caét vaùt moät ñoaïn cuoáng. Gaäp ñoâi laù traàu laïi theo ñöôøng gaân chính roài caét doïc laù traàu moät reûo heïp (khoâng caét rôøi haún), môû laù traàu ra, gaäp hai reûo ñoù cheùo nhau, vaøo maët löng laù traàu roài duøng chìa voâi queät moät chuùt voâi leân treân hai reûo ñoù vaø phaàn löng laù traàu naèm döôùi hai reûo ñoù. Taøi ngheä laø ôû choã, sao cho vöøa voâi. Nhieàu voâi quaù, traàu seõ maën voâi, aên xoùt mieäng, khoâng ngon, thaäm chí coøn coù theå boûng mieäng. Ít voâi quaù, mieáng traàu bò nhaït voâi, queát traàu khoâng ñoû, coù khi coøn chua mieäng! Khoù coù theå chieàu loøng moïi ngöôøi vì moãi ngöôøi moät sôû thích, moät gu rieâng vì vaäy oáng voâi naèm ngay trong côi traàu seõ giuùp ñieàu chænh löôïng voâi cho vöøa mieäng. Sau khi queät voâi, duøng hai ngoùn tay troû cuoán laù traàu, theo maët löng, töø phía ngoïn xuoáng phía cuoáng. Cuoái cuøng ñaâm ñaàu nhoïn cuûa chìa voâi vaøo ngay giöõa mieáng traàu, taïo thaønh moät loã vöøa ñuû ñeå nheùt cuoáng traàu ñaõ vaùt nhoïn vaøo, mieáng traàu vì vaäy khoâng
13 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 bung ra. Caùi kheùo cuûa ngöôøi teâm laø ôû choã, caét hai reûo beân vöøa ñuû ñeå mieáng traàu khoâng daøi, khoâng ngaén; khi cuoán, aán tay khoâng quaù maïnh, khoâng quaù yeáu, mieáng traàu khoâng loûng, khoâng chaët maø troøn vo hình oáng vaø phaûi cuoán ñeàu tay, mieáng traàu khoâng ñaàu nhoû ñaàu to hoaëc thaønh hình loa keøn. Hôn theá nöõa, phaûi laøm sao ñeå traêm mieáng nhö nhau caû traêm, ñeàu chaèn chaën, khi xeáp vaøo côi traàu troâng cöù nhö haøng quaân daøn ñeàu khi ñi duyeät binh. Caâu ca sau ñaõ ñaëc taû mieáng traàu teâm theo caùch vöøa trình baøy: Trong traéng, ngoaøi xanh, ÔÛ giöõa ñoùng ñanh, Hai ñaàu troáng roãng. Chuùng ta haõy xem baø Nguyeãn Thò Theá, em ruoät nhaø vaên Nhaát Linh Nguyeãn Töôøng Tam, taû traàu cau trong ñaùm cöôùi anh mình vaøo nhöõng naêm 1940, nhaø gaùi ôû phoá Haøng Beø, theo chuùng toâi nhôù beân daõy soá leû: “Ñi ñaàu laø boán maâm cau xanh phuû khaên nhieãu ñieàu ñoû thaém. Boán quaû sôn son trong ñeå cheø roài ñeán hai choùe röôïu hai ngöôøi gaùnh. Sau ñeán hai con lôïn quay coù hai caùi loïng xanh do hai ngöôøi phu caàm... Ñeán cöûa nhaø gaùi, coù hai baø mang traùp traàu ra môøi. Traàu teâm thaät kheùo, vaøng töôi, cuoán troøn nhö ñoaïn tre. Cau, voû caét thaønh hình hoa, treân coù hoa hoàng thaém, maáy boâng ngoïc lan thôm ngaùt, caùnh trong nhö ngoïc, mieáng traàu thaät ñeïp ai khoâng bieát aên cuõng phaûi caàm moät mieáng...” (daãn theo Leâ Vaên Laân, aán baûn ñieän töû, 2009; chöõ in nghieâng laø do chuùng toâi nhaán maïnh). Khoâng phaûi ai cuõng teâm ñöôïc mieáng traàu hình oáng troøn tròa, ñeàu chaèn chaën caû hai ñaàu vaø troâng baét maét (Leâ Vaên Laân goïi laø teâm cuoán soå) vì vaäy coøn thaáy, phaàn lôùn ôû noâng thoân, nhöõng mieáng traàu daïng beït, hình vuoâng hay chöõ nhaät (coù nôi goïi laø teâm hình ngoùi). Traàu teâm daïng beït. Traàu teâm daïng oáng. Boå cau deã hôn nhöng cuõng caàn kheùo leùo, tính toaùn vaø chuùt söùc löïc. Dao cau saéc laø yeáu toá haøng ñaàu ñeå thaønh coâng: Cau giaø dao saéc laïi non, Naï doøng trang ñieåm coøn son hôn nhieàu.(35) Tröôùc tieân caàn choïn quaû cau troøn ñeàu, da (voû) xanh boùng treân buoàng cau hay chí ít cuõng ngaét töø nhaùnh cau. Cau rôøi (quaû cau ñaõ ruïng khoûi buoàng)
14 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 thöôøng nhaït vaø cöùng. Duøng dao töôùc heát voû xanh theo chieàu doïc quaû,(36) sau ñoù quay ngang quaû cau, tieän ngang phaàn ñaàu quaû: caét rôøi moät phaàn nhoû quaû cau nôi cuøi traéng vaø ñöôïc chuõm cau hình noùn. Chuùng toâi nghó ban ñaàu, tieän chuõm cau laø caùch ñieàu tieát ñoä chaùt cuûa mieáng cau. Trong quaû cau, phaàn cuøi traéng(37) hôi ngoøn ngoït, haït cau maøu hoàng naâu thì chaùt. Caét boû moät phaàn cuøi traéng chính laø caùch laøm taêng ñoä chaùt cho mieáng cau, ngöôøi aên traàu seõ thaáy mieáng traàu ñaäm hôn. Neáu tieän non tay, chuõm cau moûng, mieáng cau coù nhieàu cuøi, mieáng traàu nhaït hôn nhö vaäy thích hôïp vôùi nhöõng ngöôøi môùi aên traàu hay nhöõng ngöôøi nghieän khoâng naëng. Nhöõng ngöôøi naøy cuõng coù theå tieän chuõm ôû phaàn haït cau, töùc laø hoï caét boû moät phaàn haït chaùt. Ngöôïc laïi, neáu tieän giaø tay, chuõm cau daøy, hôi öûng hoàng ôû giöõa neân thöôøng goïi laø chuõm loøng ñaøo, taùc duïng ñeäm cuûa cuøi giaûm, mieáng cau coù töông ñoái nhieàu haït hôn, mieáng traàu seõ ñaäm vaø thích hôïp vôùi ngöôøi nghieän traàu. Cau non tieän chuõm loøng ñaøo, Traàu teâm caùnh phöôïng thieáp trao tay chaøng. Tieän chuõm loøng ñaøo laø caùch baøy toû tính roäng raõi vaø tình caûm cuûa ngöôøi boå cau vôùi ngöôøi nhaän cau. Tieän chuõm moûng toen hoeûn, chöùng toû ñoù laø ngöôøi keo kieät, quaù sít sao. Mieáng cau coù tieän chuõm, troâng goïn gaøng, ñeïp, lòch söï (noùi theo thôøi thöôïng, nghieâm chænh) hôn mieáng khoâng tieän. Ngöôøi ngheøo, khoâng coù tieàn mua cau mieáng, phaûi aên traàu vôùi chuõm cau, taát nhieân laø nhaït nhöng coù coøn hôn khoâng. Nhöõng chò em chaïy chôï, taèn tieän chaét boùp ñeå coù ñoàng ra ñoàng vaøo vaø cuõng phaûi aên traàu vôùi chuõm cau: Baùn haøng aên nhöõng chuõm cau, Choàng con naøo bieát cô maàu naøy ñaây? Ngaøy nay, giaù cau cao neân caùc baø aên traàu khoâng tieän chuõm nöõa, hoï boå tö hay boå saùu roài aên caû voû xanh; chæ khi môøi khaùch môùi töôùc voû. Chuùng toâi quan saùt thaáy vaäy caû ôû mieàn Baéc laãn mieàn Nam, caû ôû noâng thoân laãn thaønh thò. Theo ghi cheùp cuûa M.J. Vlaar, cau ñaét nhaát trong caùc thaønh phaàn cuûa mieáng traàu cau, moãi quaû giaù 1.000-1.500 ñoàng, laù traàu giaù 250-400 ñoàng, mieáng voû giaù 50-100 ñoàng. Sau khi tieän chuõm môùi thöïc söï ñeán khaâu boå quaû cau thaønh boán hay saùu mieáng ñeàu nhau ñeå moãi mieáng coù ñuû caû cuøi traéng, haït ñoû naâu vaø moät chuùt maøu traéng ngaø (maøu chính laø caùi maàm cuûa quaû cau). Tình caûm vaø tính tình cuûa con ngöôøi theå hieän roõ ôû khaâu naøy: Yeâu nhau cau saùu boå ba, Gheùt nhau cau saùu boå ra laøm möôøi. Moät soá ngöôøi tin raèng nhìn mieáng cau môùi boå coù theå ñoaùn ñöôïc ñieàm may hay ñieàm gôû trong ngaøy. Leâ Ngoïc Chaán (2002: 52) ñaõ ghi laïi moät caûnh “ñoaùn soá” theo mieáng cau ôû moät quaùn haøng nöôùc gaàn Quoác loä 1 vuøng ngoaïi oâ Hueá vaøo nhöõng naêm 1950: “Cuï Tuù ñöùng leân vôùi tay ñònh nhaët mieáng traàu baøy trong ñóa [treân choõng haøng nöôùc] nhöng muï Laõnh voäi noùi: Xin cuï thö
15 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 cho ñeå nhaø chaùu boå haàu cuï mieáng traàu môùi. Muï xeù laáy moät quaû trong buoàng cau treo treân vaùch roài chìa cho cuï Tuù xem, mieäng noùi lieán thoaéng: Trình cuï, bao giôø nhaø chaùu cuõng choïn cau daùng quaû ñaøo, da moûng trôn, haït naøy thì lôùn vaø meàm phaûi bieát. Chaúng khi naøo nhaø chaùu [mua] laáy cau nhoû quaû, nöôùc da xaäm xæn, aên vaøo chaùt phaûi bieát. Muï töôùc voû thoaên thoaét, tieän chuõm roài boå quaû cau thaønh saùu mieáng ñeàu chaèn chaën. Muï quay ngöôøi, nhoå toeït xuoáng ñaát moät baõi queát traàu toå traûng, ñoû töôi. Muï chìa caû saùu mieáng traàu cho cuï Tuù xem, mieáng naøo nhö mieáng naáy, töôi roùi vôùi moät phaàn haït cau hoàng hoàng vaø moät chuùt maøu traéng tinh khoâi. Muï cao gioïng vui veû noùi: Cuï xem, haït maøu loøng toâm theá naøy aên ñaäm phaûi bieát. Chuyeán naøy cuï leân kinh nhaát ñònh phaûi ñaïi caùt, ñaïi caùt…” Caét voû laø chuyeän deã, chæ caàn caïo nheï, boû lôùp voû luïa maøu hoàng baùm ngoaøi mieáng reã caây chay roài ñöa dao caét vaùt phaàn voû meàm, maøu hoàng hoàng. Mieáng voû lôùn hay beù laø tuøy thuoäc vaøo khaåu vò cuûa ngöôøi aên traàu, muoán chaùt hay muoán ngoït. Ngöôøi kheùo, caét mieáng voû vuoâng vaén, troâng baét maét; khoâng ngang pheø maø cuõng khoâng daøi ngoaüng. Khi ñaõ “teâm” xong töøng thöù, hoï xeáp ngay ngaén vaøo côi traàu: traàu [ñaõ] teâm trong hai ngaên daøi ôû giöõa, cau [ñaõ] boå trong hai ngaên daøi ôû beân, voû trong hai ngaên ngaén. Khi aên, hoï laáy moãi thöù moät mieáng, caàm caû beân tay phaûi roài ñöa leân mieäng nhai. Sau khi nhai daäp mieáng traàu, hoï môùi bieát traàu ñaäm hay nhaït vaø coù caàn theâm voâi laáy töø oáng voâi hay khoâng. Neáu aên traàu thuoác, chính sau khi theâm voâi hoï môùi veâ nhuùm thuoác, duøng ngoùn caùi vaø ngoùn troû di mieáng thuoác suoát haøm treân vaø haøm döôùi roài daét mieáng thuoác vaøo moät beân meùp hay ôû moâi treân roài nhai tieáp. Ngoaøi Baéc caùc baø hay duøng tay vuoát meùp ñeå queát traàu khoûi daây ra aùo quaàn. Trong Nam, khaên raèn ñöôïc caùc baø giaø traàu duøng vaøo vieäc naøy vaø thöôøng trong luùc naøy. Coù bao nhieâu ngöôøi aên traàu thì coù baáy nhieâu caùch aên, khoâng ai gioáng ai nhöng ñaïi theå cuõng na naù nhö nhau: voâi queät treân laù traàu, traàu cau vaø voû ñöôïc nhai cuøng moät luùc. Ta thöôøng nhoå queát traàu vaø nhaû baõ traàu (vì vaäy môùi coù truyeän Traïng Quyønh rình xem baõ traàu cuûa quan huyeän).(38) Nhöng cuõng coù ngöôøi thænh thoaûng nuoát ít queát traàu cho ñaõ theøm: “Caùi mieäng cuûa baø hôi laït laït, coù leõ laø ñaõ tôùi cöõ traàu, neân baø voäi vaøng laáy côi traàu xuoáng teâm, roài ñöa vaøo oáng ngoaùy moät hoài môùi nhuyeãn. Sau ñoù baø röùt moät cuïc thuoác xæa ñoän ôû döôùi moâi, muøi traàu vôùi muøi thuoác cay noàng taïo ra caûm giaùc khoan khoaùi nheï nhaøng, maø baø ñaõ ghieàn noù töø caùi thuôû xa xöa, cho ñeán nhöõng naêm chaïy giaëc cuõng khoâng laøm sao boû ñöôïc. Thænh thoaûng baø cheùp cheùp moät chuùt nöôùc coát traàu voâ cho noù ñaõ. Ñoù môùi ñuùng ñieäu aên traàu, phaûi nhö vaäy noù môùi ngon. Chôù coøn nhaû nöôùc coát, thì coøn chi höông vò’ (Phuøng Nhaân 2006: 86; choã in nghieâng do chuùng toâi nhaán maïnh). Moät caûnh khaùc ôû noâng thoân mieàn Baéc vaøo nhöõng naêm 1940: “Giöõa luùc hai ngöôøi ñang thöôûng thöùc aám traø, Ngaùt böng leân côi traàu. OÂng Tröôûng môøi, Uy nhaët moät mieáng traàu, ngaém nghía mieáng cau boå raát kheùo vaø cuõng ñeå yù ñeán mieáng traàu teâm caùnh phöôïng, chaøng ñoaùn laø do baøn tay kheùo leùo cuûa Ngaùt. Ñoaùn vaäy nhöng chaøng vaãn noùi vöøa nhö khen ngôïi vöøa nhö hoûi ngöôøi teâm traàu laø ai?
16 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 - Traàu teâm kheùo quaù! Roõ raøng caùnh phöôïng, phaûi moät baøn tay kheùo leùo môùi teâm ñöôïc mieáng traàu xinh xaén naøy. OÂng Tröôûng Baùch sung söôùng thaáy Uy khen ngöôøi teâm traàu. OÂng noùi moät caùch khoe khoang: - Chaùu nhaø toâi noù teâm traàu ñaáy vaø chaùu cuõng boå cau. ÔÛ thoân queâ chuùng toâi, trong nhöõng gia ñình neàn neáp, con gaùi phaûi bieát ñuû moïi vieäc. ...Mieäng nhai traàu, Uy theo oâng Tröôûng ra vöôøn. Mieáng traàu thaät kheùo teâm, vöøa voâi, vöøa voû vaø mieáng cau cuõng thaät vöøa. Uy nhai boûm beûm nhoå ra nöôùc queát ñoû töôi. Chaøng ngaãm nghó: traàu thaém phaûi chaêng baùo tröôùc moät ñieàu gì toát ñeïp” (Toan AÙnh 1992: 23).(39) Treân ñaây laø caùch teâm traàu ñeå aên. Coù theå coi ñoù laø caùch teâm truyeàn thoáng, coå ñieån. Traàu cau cuùng, thöôøng khoâng teâm; chæ ñaët quaû cau nguyeân treân laù traàu, khoâng coù caû voû vaø voâi. Traàu teâm caùnh phöôïng chæ thaáy Vuõ Ngoïc Phan vieát trong truyeän [giaû - pseudo] daân gian Taám Caùm, xuaát baûn sau naêm 1954. Chuùng toâi chöa nhìn thaáy loaïi traàu naøy trong nhöõng naêm tröôùc naêm 1990. Phan Keá Bính (1915), Ñaøo Duy Anh (1938), Nguyeãn Vaên Huyeân (1944), Nhaát Thanh Vuõ Vaên Khieáu (1968), Toan AÙnh (id) ñeàu khoâng noùi ñeán traàu caùnh phöôïng.(40) Nhöng töø khi ñaát nöôùc môû cöûa, traàu cau ñi maïnh vaøo caùc nghi leã vaên hoùa vaø taâm linh thì traàu caùnh phöôïng cuõng nôû roä. Môû ñaàu moät buoåi trình dieãn quan hoï hay cheøo cho khaùch du lòch, nhaát laø ngöôøi nöôùc ngoaøi, theá naøo cuõng coù tieát muïc “Môøi traàu” vaø roài khaùn giaû ñöôïc dieãn vieân ñeán taän maáy haøng gheá ñaàu trao taëng moãi ngöôøi moät mieáng traàu caùnh phöôïng. Hoï nhaän traàu cuõng vôùi yù thöùc Mieáng traàu laø ñaàu caâu chuyeän [ñaàu buoåi bieåu dieãn, laàn tieáp xuùc] nhöng chæ ñeå ngaém chöù khoâng ñeå aên. Phaàn lôùn nhöõng mieáng traàu caùnh phöôïng loaïi naøy ñeàu bò boû heùo khoâ nhöng caùch teâm traàu ngheä thuaät thì laïi phaùt trieån, khoâng chæ ôû thaønh thò maø coøn ôû caû noâng thoân, coù theå noùi “ñeán hang cuøng ngoõ heûm”. Moãi nôi moät veû vôùi nhieàu teân goïi ñaày aán töôïng nhö traàu caùnh phöôïng chuùa, caùnh phöôïng muùa, caùnh phöôïng bay, traàu phi long, traàu caùnh kieám... Khoù coù theå noùi mieáng traàu caùnh phöôïng naøo ñeïp nhaát, moãi mieáng moät veû möôøi phaân veïn möôøi! Chuùng toâi ñaõ thaáy (thaùng 9 naêm 2007) ôû chôï Naêm Caên moät baø haøng traàu khoaûng saùu chuïc tuoåi gaøi hai maûnh laù traàu töôi vaøo moät mieáng cau khoâ vaø goïi ñoù laø traàu caùnh phöôïng; baø khoâng cho pheùp chuùng toâi ghi hình taùc phaåm cuûa mình. Baø haøng traàu cau naøo cuõng bieát khaùi nieäm traàu caùnh phöôïng nhöng ít ngöôøi aên traàu bieát khaùi nieäm ñoù; coù baø khoaûng treân naêm möôi tuoåi ôû Thuaän Thaønh, Baéc Ninh coøn noùi, baø bieát traàu caùnh phöôïng laø nhôø ñaõ hoïc vaên ôû tröôøng phoå thoâng. Cuoái cuøng, traàu caùnh phöôïng laø moät mieáng traàu theo nghóa roäng (betel quid), chöù khoâng theo nghóa heïp (betel roll). Teâm traàu laø moät ngheä thuaät, moät phaàn cuûa ngoân ngöõ traàu cau (le language du betel) cuûa chuùng ta. Ngheä thuaät naøy ñaõ thaêng hoa trong thôøi gian gaàn ñaây vôùi nhöõng veû ñeïp môùi. Duø sao, ñoù cuõng laø moät phaàn cuûa tuïc
17 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 Traàu caùnh phöôïng ôû Haø Noäi naêm 1998 döôùi maét TS Traàn Tieán. Traàu caùnh phöôïng ôû Phan Rang. Ñóa traàu cau cuùng Giao × thöøa (tranh khaéc goã, ñaàu theá kyû XX). Traàu caùnh phöôïng Ø ôû Hueá. Traàu caùnh phöôïng ôû Haø Noäi. Traàu caùnh phöôïng ôû Traàu caùnh phöôïng ôû Traàu caùnh phöôïng ôû Caùi Raêng, Caàn Thô. Phuïng Hieäp, Haäu Giang. Löông Sôn, Hoøa Bình.
18 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 aên traàu, moät voán vaên hoùa voâ cuøng quyù, caàn traân troïng gìn giöõ tröôùc söï xoùi moøn cuûa thôøi gian, cuûa quaù trình hieän ñaïi hoùa... NXH CHUÙ THÍCH (24) ÔÛ Thaùi Lan, Campuchia vaø Laøo ñoâi khi ngöôøi ta cuõng cuoán caû laù traàu thaønh hình loa keøn nhöng chæ ñeå cuùng. Khi aên traàu haèng ngaøy, hoï gaäp voäi laù traàu vaø ñöa vaøo mieäng, gioáng nhö phaàn lôùn caùc baø giaø traàu mieàn Nam. (25) Töø nhoå ñöôïc coi laø thoâ tuïc, baát lòch söï neân oáng nhoå ñöôïc nhöõng ngöôøi töû teá goïi laø oáng phoùng. Cuï Vöông coå ngoaïn (Vöông Hoàng Seån, 1902-1996) hieåu leõ treân neân trong phaàn lôùn caùc baøi vieát, cuï chæ duøng töø oáng phoùng (xin xem Tuyeån taäp Vöông Hoàng Seån, Nxb Vaên hoïc, 2002). (26) Ta coù caâu Nhòn thuoác taäu traâu, nhòn traàu taäu ruoäng ! (27) Ngöôøi Radeù ôû Taây Nguyeân coù khi duøng quaû caây döøa nöôùc (Nipa fruticans) thay cau ñeå aên traàu (Maûtre 1909: 138). (28) Daân ta coù caâu Coù traàu maø chaúng coù cau, Coù aên reã quaïch vôùi nhau thì vaøo; ôû ñaây reã quaïch thay caû cho cau nhöng theo quan saùt cuûa chuùng toâi, reã naøy chæ thay cho voû. (29) Ngoâ Thò Kim Doan cho bieát, “caây ñuøng ñình moïc thaønh buïi ôû laøng Beán Caù, xaõ Taân Bình, huyeän Vónh Cöûu, tænh Ñoàng Nai, quaû duøng ñeå aên traàu” (2004: 270). (30) Trong tröôøng hôïp naøy, töø traàu trong tieáng Vieät cuõng nhö töø betel trong tieáng Anh (hay nhöõng töø töông ñöông trong caùc tieáng khaùc) coù nghóa bao quaùt, ñaïi dieän cho caû caùc thaønh phaàn khaùc cuûa mieáng traàu. Ngöôøi Vieät, ngöôøi Laøo cuõng nhö ngöôøi Thaùi Lan ñeàu duøng nhö vaäy. Nhöng oâng baïn giaø P.A. Reichart laïi khaêng khaêng dòch laø betel-areca quid vaø ñeà nghò IARC (International Agency for Research on Cancer) ôû Lyon ñöa vaøo baùo caùo chính thöùc. (31) Töø thôøi Lónh Nam chích quaùi lieät truyeän, cho laø töø theá kyû XV, truyeän coå tích Traàu cau chæ noùi ñeán traàu, cau vaø voâi. (32) Naêm 1902 M.L.A. Bonifacy coâng boá moät truyeän coå tích söu taàm trong vuøng ngöôøi Maùn ôû Baéc Kyø veà caùc thaønh phaàn cuûa mieáng traàu; truyeän keå: “Moät hoâm nhaø vua ñoøi aên moät moùn aên coù ñuû naêm vò nhöng ngöôøi chæ ñöa cho ñaàu beáp coù ba xu. Anh beáp phaûi ñeán vaán keá nôi hoaøng töû treû vaø oâng hoaøng baûo, haõy daâng nhaø vua moät khaåu traàu. Thöïc vaäy, khi aên traàu ta thaáy ñuû vò cuûa traàu, cau, voâi, voû vaø caû thuoác laøo. Ñuùng laø naêm vò maø giaù laïi reû reà” (1902: 278). (33) Ñuùng ra ngoaøi phaàn haït cau maøu hoàng saãm coøn caû moät phaàn (haït) maøu nhoû xíu, traéng ngaø. (34) Vieäc caét boû ngoïn laù traàu khi teâm coù nguoàn goác töø moät truyeän coå tích maø chuùng toâi seõ trình baøy ôû phaàn Nhöõng truyeän coå tích lieân quan ñeán traàu cau. Ngaøy nay khoâng ai ngaét ngoïn khi teâm traàu. Chang vaø Vlaar ñaõ hoûi lyù do, 90% khoâng bieát tuïc naøy (nhaát laø ôû mieàn Nam vaø ôû noâng thoân mieàn Baéc), moät vaøi ngöôøi bieát nhöng hoï tieác ngoïn ñoù. Moät baø 70 tuoåi (naêm 2003) ôû chôï Ñoàng Xuaân (Haø Noäi) cöôøi ngaát vôùi haøm raêng ñen coøn nguyeân veïn roài vöøa nhai traàu vöøa traû lôøi, “toâi aên traàu töø naêm 13 [tuoåi], ñeán nay chöa thaáy ai cheát vì aên caû ngoïn! Ngaøy nay, ngöôøi khoân cuûa khoù maø coâ”. (35) Caâu taùm coøn coù dò baûn laø: Naï doøng trang ñieåm, trai tô theo lieàn. (36) Thôøi xöa nhaø Nho coù theå duøng moùng tay töôùc voû mieáng cau (xin xem Chu Thieân 1990: 325). (37) Coøn goïi laø phaàn môõ, voû môõ, phaàn traéng, phaàn meàm… Xin xem theâm: Vietnamese Betel- chewing Terminology, tr.133-141 trong Betel-chewing Customs in Vietnam - from Practice to Ritual. Second, Revised Edition. New York, Sun Publishers, Inc., 2009.
19 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 (38) Cuï Vöông coå ngoaïn coù nhaän xeùt veà caùch aên traàu cuûa ngöôøi Chaø leát: hoï... “thì ngoài aên traàu, moãi laàn aên moät hôi möôøi maáy laù traàu chôù khoâng nhö ta, moät mieáng laø moät laù...Chaø... aên laù naøy qua laù kia, vaø nuoát coát traàu raùo troïi” (in laïi, 2002: 260, 709). (39) Truyeän tình giöõa Uy vaø Ngaùt ñeàu dieãn ra vôùi nhieàu ñieàm toát laønh nhöng chæ sau hai naêm Ngaùt ñaõ phaûi rôøi nhaø choàng veà queâ, veà nhaø cha meï ñeû vì naïn meï choàng naøng daâu, vì Uy chôi bôøi roài vaøo moät saùng muøa thu ñeïp trôøi Ngaùt ñaõ bò cheát ñuoái trong ao nhaø ñang ñöôïm höông sen ngaøo ngaït. (40) Nhaát Thanh Vuõ Vaên Khieáu coù daãn caâu ca Teâm traàu caùnh queá ñöa choàng ñi thi (1968; in laïi 1992: 152). Chuùng toâi nghó ñeán caùnh queá nhö chaát theâm vaøo cho thôm mieáng traàu chöù khoâng phaûi laø moät caùch teâm traàu. Ca dao cuõng coù caâu: Traàu naøy traàu queá traàu hoài, Traàu loan traàu phöôïng traàu toâi traàu mình... TAØI LIEÄU THAM KHAÛO Ñaïi Nam nhaát thoáng chí. Taäp I - Taäp V. Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1969-71. * Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö (dòch theo baûn khaéc in naêm Chính Hoøa thöù 18, 1697), taäp 1. Haø * Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1983. Phaùc thaûo chaân dung vaên hoùa Vieät Nam. Haø Noäi, Nxb Chính trò Quoác gia, 2000. * Vaên hoùa Vieät Nam-toång hôïp, 1989-1995 (Memento). Haø Noäi, Ban Vaên hoùa Vaên ngheä * Trung öông, 1995. Blaize, Cl. Villages du Sud-Vietnam. Paris, L’Harmattan, 1995. 1. Bonifacy, A.L.M. Contes populaires des Mans du Tonkin. Bulletin de l’EÙcole française 2. d’Extreâme-Orient, 1902, vol.2, No.3, p.273. Borri, Cr. Xöù Ñaøng Trong naêm 1621. Hoàng Nhueä Nguyeãn Khaéc Xuyeân vaø Nguyeãn Nghi 3. dòch vaø chuù thích. TP Hoà Chí Minh, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1998. 4. Chaigneau, J.B. Le meùmoire sur la Cochinchine de J.-B. Chaigneau. Publieù et annoteù par A. Salles. Bulletin des Amis du Vieux Hueâ, 10eø anneùe, No.2, Avril-Juin 1923. Chu Thaùi Sôn (chuû bieân). Ngöôøi Co. TP Hoà Chí Minh, Nxb Treû, 2005. 5. Chu Thieân. Nhaø nho. Long Xuyeân, Nxb Toång hôïp An Giang, 1990. 6. Claudius, Ed. Als die Fische die Sterne schluckten. Märchen und Legenden aus Vietnam, 7. Laos und Kambodscha. Halle (Saale), Mitteldeutscher Verlag, 1976. Derbeøs. “EÙtude sur les industries de terres cuites en Cochinchine”. Excursions et 8. Reconnaissances, 1882, vol. IV, No 12, pp.552-619. Durand, R. P. “Les Chaøm-Bani.” BEFEO, 1903, vol.3, No1, pp.54-62. 9. Dieân Khaùnh. AÊn traàu. Laøng Vaên, 1999, No 6, pp.75-79. 10. Ñaøo Duy Anh. Vieät Nam vaên hoùa söû cöông. Paris, Nxb Ñoâng Nam AÙ, 1985. 11. Ñoã Taát Lôïi. Nhöõng caây thuoác vaø vò thuoác Vieät Nam. Haø Noäi, Nxb Y hoïc, 2001. 12. Gilbert, H. “Culture du beùtel (Piper betle de Linneù) caây daàu-khoâng des Annamites 13. dans la province de Thanh-Hoùa (Annam)”. Bulletin EÙconomique, 1911, Nouvelle Seùrie, No. 89, pp.382-91. 14. Gorman, Ch.F. “Excavations at Spirit Cave, North Thailand-Some Interim Interpretations.” Asian Perspectives, 1970, vol.13, pp.79-107. Gourou, P. Les Paysans du Delta tonkinois-EÙtude de geùographie humaine. Paris - The 15. Hague: Mouton, 1965. Haø Chaâu. “Tuïc aên traàu vaø sinh hoaït tinh thaàn cuûa ngöôøi Vieät”. Taïp chí Daân toäc hoïc, 1974, 16. Soá 2, tr. 7-19.
20 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 17. Hickey, G.C. Village in Vietnam. New Haven, Yale University Press, 1964. 18. Huard, P. “Tuïc nhuoäm raêng ñen ôû Ñoâng AÙ vaø Ñoâng Döông”. Indochine, 1943, No.134 (baûn dòch tieáng Vieät cuûa Löu Ñình Tuaân, thaùng 3 naêm 2003. AÁn baûn ñieän töû, www.sfa- antiques.com/reference/). 19. Landes, A. “Contes et leùgendes annamites: Histoire de con Taám et de con Caùm”. Excursions et Reconnaissances, 1885, vol. IX, No. 22, p. 363. 20. Langlet, Ph. “Moät soá suy nghó veà lòch söû ñòa baï ôû Vieät Nam tröôùc ñaây”, trong Caùc nhaø Vieät Nam hoïc nöôùc ngoaøi vieát veà Vieät Nam, taäp 2. Haø Noäi, Nxb Theá giôùi, 2002. 21. Leâ Ngoïc Chaán. “Nhôù queâ xöa”. Vieân Giaùc, 2002, Soá 4, tr. 52. 22. Leâ Nhieàu. “Tuïc aên traàu”. Trong Söu taäp daân toäc hoïc 1979. Haø Noäi, Vieän Daân toäc hoïc, 1980. tr.100. 23. Leâ Quyù Ñoân. Phuû bieân taïp luïc. Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1977. 24. Leâ Quyù Ñoân. Vaân ñaøi loaïi ngöõ. Saøi Goøn, Nxb Mieàn Nam, 1973. 25. Leâ Vaên Lan. “Ñôøi soáng vaên hoùa”, trong Thôøi ñaïi Huøng Vöông. Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1976. 26. Leâ Vaên Laân. Traàu cau Hueá. AÁn baûn ñieän töû. 27. Maõ Giang Laân, Nguyeãn Ñình Böu. Haùt ví ñoàng baèng Haø Baéc. Baéc Giang, Ty Vaên hoùa Haø Baéc xuaát baûn, 1976. 28. Madrolle, Ch. “Le Tonkin ancient”. Bulletin de l’Ecole française d’Extreâme-Orient, 1937, vol. 37, No.1, pp. 263-332. 29. Maître, H. Les reùgions moï du Sud indochinois: Le plateau du Darlac. Paris: Librairie Plon, 1909. 30. Maspero, H. “EÙtudes d’histoire d’Annam”. IV. Le Royaume de Vaên Lang. BEFEO, 1918, vol.18, No. 3, pp.1-10. 31. Masson, A. Haø Noäi - Giai ñoaïn 1873-1888. Löu Ñình Tuaân dòch. Haûi Phoøng, Nxb Haûi Phoøng, 2003. 32. Ngoâ Thò Kim Doan. Vaên hoùa laøng xaõ Vieät Nam. Haø Noäi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin - Coâng ty vaên hoùa Baûo Thaéng, 2004. 33. Nguyeãn Ñöùc. “Neáp soáng, thaân phaän caùc cung phi trong Töû caám thaønh”. Trong Ñôøi soáng trong hoaøng cung trieàu Nguyeãn [Gia Long], in laàn thöù 3. Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, 2001. 34. Nguyeãn Laân Cöôøng. Nghieân cöùu veà ñaëc ñieåm hình thaùi, chuûng toäc vaø beänh lyù raêng ngöôøi coå thuoäc thôøi ñaïi kim khí ôû mieàn Baéc Vieät Nam. Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 2003. 35. Nguyeãn Ngoïc Chöông. Traàu cau Vieät ñieän thö. TP Hoà Chí Minh, Nxb Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1997. 36. Nguyeãn Thò Baûo Ngoïc. Tình traïng nieâm maïc mieäng, raêng vaø nha chu ôû ngöôøi nhai traàu taïi xaõ Baø Ñieåm, huyeän Hoùc Moân, Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Tieåu luaän toát nghieäp baùc só raêng haøm maët, Khoa Raêng Haøm Maët, Ñaïi hoïc Y Döôïc TP Hoà Chí Minh, 2006. 37. Nguyeãn Thò Hoàng et al. “Thoùi quen aên traàu vaø nguy cô tieàn ung thö/ung thö nieâm maïc mieäng ôû ngöôøi Vieät Nam”. Taïp chí Y hoïc TP Hoà Chí Minh, soá ñaëc bieät hoäi nghò khoa hoïc, 1997, tr.164-173. 38. Nguyeãn Vaên Huyeân. La civilisation ancienne du Vietnam. Hanoi, Theá giôùi Editions, 1994. 39. Nguyeãn Vaên Toá. “Nöôùc Nam ta veà ñôøi Tieàn Leâ (theo tôø taáu cuûa söù Taøu)”. Tri Taân, 17 June 1941, No. 3. 40. Nguyeãn Xuaân Hieån. “Betel-Chewing in Vietnam - Its Past and Current Importance”. Anthropos, 2006, vol.101, No.1, pp. 499-518.
21 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 41. Nguyeãn Xuaân Hieån. Betel-chewing Customs in Vietnam - from Practice to Ritual. Second, Revised Edition. New York, Sun Publishers, Inc., 2009. 42. Nguyeãn Xuaân Hieån. Vietnamese Lime-pots in their Evolutionary Perspective. Revised Edition. New York, Sun Publishers, Inc. (in press). 43. Nguyeãn Xuaân Hieån, P.A. Reichart. “Betel-chewing in mainland Southeast Asia”. International Institute for Asian Studies Newletter, 2008, No. 47, pp. 26-27. 44. Nguyeãn Xuaân Kính. “Ngheä nhaân daân gian”. Trong Baûo toàn vaø phaùt huy di saûn vaên hoùa phi vaät theå ôû Vieät Nam. Haø Noäi, Vieän Vaên hoùa Thoâng tin, 2005. 45. Nhaát Thanh Vuõ Vaên Khieáu. Ñaát leà queâ thoùi-Phong tuïc Vieät Nam. TP Hoà Chí Minh, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1992. 46. Oxenham, M.F. et al. “Identification of Areca catechu (Betel Nut) Resdues on the Dentitions of Bronze Age of Nui Nap, North Vietnam”. Journal of Archaeological Science, 2002, No. 29, pp. 909-915. 47. Phaïm Coân Sôn. Cau traàu ñaàu chuyeän. Sadec, Nxb Ñoàng Thaùp, 1995. 48. Phaïm Hoaøng Anh et al. “Taàn suaát tieâu thuï caùc nhoùm thöïc phaåm, thoùi quen huùt thuoác, nhai traàu treân ngöôøi Haø Noäi”. Taïp chí Y hoïc TP Hoà Chí Minh, soá ñaëc bieät chuyeân ñeà ung thö, 1997, soá 9, tr. 37-43. 49. Phan Keá Bính. Vieät Nam phong tuïc. TP Hoà Chí Minh, Nxb TP Hoà Chí Minh, 1992. 50. Phan Huy Chuù. Reùcit sommaire d’un voyage de mer (1833): Un eùmissaire vietnamien aø Batavia. Paris, Association Archipel, 1994. 51. (de) Rhodes, A. Histoire du Royaume du Tonkin. Introduction et notes par Duteil, J.-P. Paris, EÙditions Kimeù, 1999. 52. (de) Rochon A.M. Ñaøng Trong thôøi chuùa Nguyeãn. Nguyeãn Duy Chính dòch. Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, 2008, Soá 6. (71), tr. 51-61. 53. Phuøng Nhaân. “Tieáng moõ trong ñeâm”. Laøng Vaên, 2006, Taäp 23, Soá 265, tr. 86. 54. Reichart, P.A., H.P. Philipsen. Betel and Miang: Vanishing Thai Habits, Second Edition. Bangkok, White Lotus Press, 2005. 55. Reichart, P.A., Nguyeãn Xuaân Hieån. “Betel Quid Chewing, Oral Cancer and Other Oral Mucosal Diseases in Vietnam - a Review”. Journal of Oral Pathology and Medicine, 2008, No.37, pp. 423-428. 56. Rooney, D.F. Betel-chewing Traditions in South-East Asia. Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1993. 57. Sôn Nam. Vaên minh mieät vöôøn. TP Hoà Chí Minh, Nxb Vaên hoùa, 1992. 58. Tam Lang. “Moät ngaøy ôû xöù Chaøm”. Tri Taân, 3 June 1941, Soá 1. 59. Thierry, S. Le Beùtel: I. Inde et Asie du Sud-Est. Paris, Museùe Nationale d’Histoire Naturelle, 1969. 60. Toan AÙnh. Phong tuïc Vieät Nam - töø baûn thaân ñeán gia ñình. [s.l.], [s.e.], [s.d.]. 61. Toan AÙnh. Thoân cuõ. Toronto, Nxb Queâ höông, 1992. 62. Traàn Ngoïc Theâm. Tìm veà baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam. In laàn thöù tö, coù söûa chöõa vaø boå sung. TP Hoà Chí Minh, Nxb Toång hôïp TP Hoà Chí Minh, 2004. 63. Traàn Quoác Vöôïng. “Trieát lyù traàu cau”. Trong Trong coõi. California: [s.e.], 1993. tr.66-68. 64. Traàn Quoác Vöôïng. “Trieát lyù traàu cau”. Trong Vaên hoùa Vieät Nam - tìm toøi vaø suy ngaãm. Haø Noäi, Nxb Vaên hoïc, 2003. tr. 291- 95. 65. [Traàn Theá Phaùp, Vuõ Quyønh, Kieàu Phuù]. Lónh Nam chích quaùi lieät truyeän. Baûn A 33 ñeà naêm 1695. Haø Noäi, Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm (Thö vieän).
22 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (76). 2009 66. Traàn Vaên Giaùp. Saùch “Lónh Nam trích quaùi”. Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, 1968, Soá 115, tr. 52-57. 67. Tcheou Ta-kouan. “Meùmoires sur les traditions au Chen-la”. BEFEO, 1902, Vol.2, No.2, pp.123-84. 68. Trònh Hoaøi Ñöùc. Histoire et description de la Basse-Cochinchine. Traduites par L.-G.G. Aubaret. Westmead, Gregg International Publishers, 1969. 69. Töø Taâm. “Coâng chuùa laáy choàng”. Trong Ñôøi soáng trong hoaøng cung trieàu Nguyeãn [Gia Long], in laàn thöù 3. Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, 2001. 70. Vaên Taân (chuû bieân). Töø ñieån tieáng Vieät. Haø Noäi, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi, 1967. 71. Vuõ Ngoïc Anh. La Chique du beùtel en Indochine. Theøse pour le Doctorat en Meùdecine. Universiteù de Paris, 1928. 72. Vuõ Ngoïc Phan. “Söï tích traàu cau”. Trong Truyeän coå daân gian Vieät Nam. Haø Noäi, Nxb Giaùo duïc, 1975. 73. Vuõ Quyønh - Kieàu Phuù. Lónh Nam chích quaùi - Truyeän coå daân gian Vieät Nam söu taäp töø theá kyû XV. Ñinh Gia Khaùnh - Nguyeãn Ngoïc San phieân dòch, chuù thích vaø giôùi thieäu. Haø Noäi, Nxb Vaên hoùa - Vieän Vaên hoïc, 1960. 74. Vöông Hoàng Seån. Tuyeån taäp Vöông Hoàng Seån. Nguyeãn Q. Thaéng söu taàm, tuyeån choïn, giôùi thieäu. Haø Noäi, Nxb Vaên hoïc, 2002. 75. Yann, L. Croquis tonkinois - Reùcits publieùs dans l’Avenir du Tonkin aø Hanoi en 1889. Illustrations de Leùofanti, G. et Voignier. Hanoi, Imprimerie typo-lithographique Schneider, F.H., 1889. TOÙM TAÉT Döïa vaøo keát quaû ñieàu tra taïi choã trong caùc naêm 2002-2004 vaø 2006-2008 cuøng caùc taøi lieäu lieân quan, taùc giaû ñaõ trình baøy vaø thaûo luaän veà tuïc aên traàu ôû Vieät Nam töø thôøi ñaïi Kim khí tôùi naêm 2008. Nhöõng soá lieäu ñònh löôïng coù ñöôïc töø ñaàu theá kyû XX cho bieát dieän tích troàng traàu cau ñaõ giaûm nhieàu nhöng töø nhöõng naêm 1960 ñeán nay soá ngöôøi aên traàu coù veû vaãn oån ñònh: chöøng 10% nhöõng baø giaø treân 55 tuoåi coøn tieáp tuïc aên traàu. Teâm traàu laø moät ñaëc thuø cuûa tuïc aên traàu Vieät Nam vaø ngay töø 1885 moät ngöôøi Phaùp, A. Landes ñaõ goïi ñoù laø moät ngheä thuaät lôùn. Taùc giaû cho raèng coù caùch teâm traàu truyeàn thoáng, coå ñieån vaø caùch teâm traàu hieän ñaïi (traàu caùnh phöôïng vôùi nhieàu bieán theå). Chæ ngöôøi Vieät môùi teâm traàu moät caùch caån thaän vaø kheùo leùo. ABSTRACT THE BETEL-CHEWING CUSTOMS OF VIETNAM IN ITS PAST AND PRESENT Based upon on-the-spot surveys during two periods (2002-2004 and 2006-2008) and on literature review, the author sketches an image of the customs of betel-chewing from the Metal Age up to present-days. Quantitative data from the beginning of the XXth century confirm a sharp decline of national areca and betel acreage but data from the 1960s show a seemingly stable of betel chewers’ contigent (about 10%) that consists of women from 55 up. The betel quid and betel roll preparation is a characteristic of our customs and from 1885, A. Landes, a French official in Cochinchine has called it a grand art. The author makes a clear distinction between the classic quid and roll preparation and the modern preparation art, of which comes out the famous betel quid in Phoenix Wing form and its numerous sub-forms. Vietnamese betel chewers are unique people who pay much attention to the clever preparation of the betel quid and its components.