Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐẶNG ĐỨC SIÊU, VỊ THƯỢNG THƯ BỘ LỄ ĐẦU TIÊN CỦA NHÀ NGUYỄN "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:8

Thêm vào BST

Báo xấu

74
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Năm nay vừa tròn 260 năm ngày sinh và 200 năm ngày mất của Đặng Đức Siêu (1750-1810), để hướng về tổ tông và tưởng nhớ vị Thượng thư Bộ Lễ đầu tiên của triều Nguyễn, chúng tôi mạn phép viết đôi dòng về thân thế và sự nghiệp của ngài. 1. Sự nghiệp Lần theo gia phả họ Đặng Đức tại làng Nguyệt Biều, xã Thủy Biều, thành phố Huế và tra cứu Đại Nam thực lục, Đại Nam liệt truyện chúng ta có nhiều tư liệu về sự nghiệp của Đặng Đức Siêu. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐẶNG ĐỨC SIÊU, VỊ THƯỢNG THƯ BỘ LỄ ĐẦU TIÊN CỦA NHÀ NGUYỄN "

66 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 ÑAÁT NÖÔÙC - NHAÂN VAÄT ÑAËNG ÑÖÙC SIEÂU, VÒ THÖÔÏNG THÖ BOÄ LEÃ ÑAÀU TIEÂN CUÛA NHAØ NGUYEÃN Đặng Đức Diệu Hạnh, Vĩnh Cao* Naêm nay vöøa troøn 260 naêm ngaøy sinh vaø 200 naêm ngaøy maát cuûa Ñaëng Ñöùc Sieâu (1750-1810), ñeå höôùng veà toå toâng vaø töôûng nhôù vò Thöôïng thö Boä Leã ñaàu tieân cuûa trieàu Nguyeãn, chuùng toâi maïn pheùp vieát ñoâi doøng veà thaân theá vaø söï nghieäp cuûa ngaøi. 1. Söï nghieäp Laàn theo gia phaû hoï Ñaëng Ñöùc taïi laøng Nguyeät Bieàu, xaõ Thuûy Bieàu, thaønh phoá Hueá vaø tra cöùu Ñaïi Nam thöïc luïc, Ñaïi Nam lieät truyeän chuùng ta coù nhieàu tö lieäu veà söï nghieäp cuûa Ñaëng Ñöùc Sieâu. Ñaëng Ñöùc Sieâu 鄧德超 voán teân laø Chieâu 鄧德昭, sau vì traùnh duøng boä Nhaät,(1) neân môùi ñoåi thaønh Sieâu. OÂng sinh ra trong moät gia ñình nhaø Nho vaø laøm thuoác ôû huyeän Boàng Sôn, tænh Bình Ñònh. Töø nhoû, oâng ñaõ theo cha ra Hueá. OÂng ñoã cöû nhaân vaø ñöôïc boå laøm quan ôû Haøn Laâm Vieän döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn (1766-1777), naêm oâng môùi 16 tuoåi. Naêm 1774, chuùa Trònh taán coâng Phuù Xuaân, Ñaëng Ñöùc Sieâu veà ôû aån, môû lôùp daïy hoïc ôû Xöôùc Duõ (Long Hoà, Hueá). Thôøi gian ñoù oâng vieát nhieàu thô vaên theå hieän khí tieát cuûa mình. Traàn Nguyeãn Nhöng - moät vò quan cuûa chuùa Trònh, khi ñoïc nhöõng aùng thô vaên cuûa oâng, raát caûm phuïc vaø quyù troïng ñaõ môøi oâng, nhöng oâng khoâng ñeán. Luùc Nguyeãn Hueä chieám giöõ Phuù Xuaân, bieát oâng laø danh só lieàn sai ngöôøi ñeán trieäu kieán, muoán boå cho oâng laøm quan, Ñaëng Ñöùc Sieâu giöõ nghóa vôùi nhaø Nguyeãn khoâng ñaàu quaân, vieän côù bò oám. Nguyeãn Hueä sai ngöôøi ñi baét, oâng troán veà Bình Ñònh. Cha con Nguyeãn Nhaïc nhieàu laàn tìm gaëp nhöng oâng cuõng khoâng trình dieän. Vua Gia Long (luùc ñoù laø Nguyeãn Vöông) ñoùng quaân ôû Gia Ñònh, nghe danh tieáng Ñaëng Ñöùc Sieâu, cho ngöôøi tìm oâng, nhöng tình hình luùc ñoù ñi laïi khoù khaên, maõi naêm 1798, oâng môùi vaøo Nam gaëp vua Gia Long ñöôïc. OÂng daâng leân vua Gia Long keá saùch Bình Taây phöông löôïc 平西方略. Vua Gia Long khen ngôïi nghe theo vaø noùi raèng: “Ta mong ngöôi töø laâu, ngöôi ñeán sao muoän theá”.(2) Vua Gia Long giao cho Ñaëng Ñöùc Sieâu chöùc Giaùm quaân, oâng khoâng daùm nhaän vaø xin giöõ chöùc Haøn Laâm nhö töøng giöõ döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn. Vua cho raèng chöùc Haøn Laâm phaåm traät thaáp keùm, khoâng theå laøm vieäc ñöôïc, roài giao cho oâng chöùc tham möu ôû Trung doanh ñeå baøn tính vieäc quaân. Töø ñoù, Ñaëng Ñöùc Sieâu heát loøng vôùi vua Gia Long. Naêm 1799, oâng cuøng vua Gia Long ñi ñaùnh chieám laïi ñöôïc Quy Nhôn. Trung taâm Baûo toàn Di tích Coá ñoâ Hueá. *
67 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Trong thôøi gian ñoù, Ñaëng Ñöùc Sieâu ñaõ khoân kheùo ñöa ra nhieàu chính saùch, chuû tröông cuøng vôùi Gia Long boài döôõng, khoan dung söùc daân, ñeå loâi keùo daân chuùng veà phía nhaø Nguyeãn. Ñieàu naøy theå hieän roõ nhaát khi baøn baïc veà vieäc thu thueá ôû Bình Ñònh. Baøn veà ñaùnh thueá oâng daâng bieåu tham möu raèng: “Binh phaùp coù noùi: daân chuùng moät loøng yeâu thì khoâng vieäc gì khoâng thaønh, daân chuùng moät loøng gheùt thì khoâng vieäc gì khoâng ñoå. Töø xöa baäc ñaïi thaùnh nhaân khôûi vieäc lôùn, chöa töøng khoâng laáy vieäc thuaän loøng ngöôøi laøm tröôùc môùi ñöôïc söï trôï giuùp. Tuy boïn gian huøng tieám nghòch cuõng phaûi nhaân theo nguyeän voïng cuûa daân thì môùi taïm ñònh yeân. Anh em Nhaïc, Hueä kia voán daân aùo vaûi, khoâng coù mieáng ñaát caém duøi, theá maø ra söùc keâu goïi, haøng vaïn ngöôøi theo, chöa ñeán naêm saùu naêm trôøi maø coù caû ñaát ñai. Boïn ñoù ñaâu coù taøi ñöùc hôn ngöôøi maø baïo phaùt nhö theá? Chaúng qua nhaân vieäc daân ta oaùn gheùt quyeàn thaàn, chaùn boû hoï Trònh ñaáy thoâi. Phaøm pheùp thôøi loaïn vaø pheùp thôøi bình voán khoâng gioáng nhau, chæ tuøy theá maø ñoåi thay, tuøy vaät maø bieán hoùa. Ngaøy xöa Hoaøi, Thaùi(3) öông ngaïnh, naøo ai bieát chuyeän vua Hieán Toân nhaø Ñöôøng phaûi môû kho laáy boán möôi vaïn quan tieàn maø chuoäc ñaát Nguïy Baùc;(4) U Yeân(5) bò chieám giöõ, naøo ai bieát chuyeän vua Thaùi Toå nhaø Toáng phaûi gom tieàn ôû kho Phong Thung(6) vaøi traêm vaïn ñeå chuoäc. Vua Hieán Toân laø ngöôøi tieát kieäm, maëc aùo giaët ñi giaët laïi, vua Thaùi Toå laø baäc anh huøng, tieâu deø xeûn töøng ñoàng, maø coøn laøm nhöõng vieäc nhö theá. Thöïc laø möu vieäc lôùn khoâng keå chi phí nhoû, tính lôïi xa khoâng caàu thaønh töïu gaàn. Nay Quy Nhôn loaïn laïc gaàn ba möôi naêm, ñaõ laâu khoâng höôûng ñöôïc phaùp luaät ñôøi thaùi bình, neân chæ khaùt voïng quaân nhaø vua, mong cöùu tai aùch quaù khoán khoå maø thoâi. Ñöông luùc duïng binh, ta chöa theå coù ba ñieàu quy ñònh(7) nhö nhaø Haùn ñeå tröø pheùp taéc haø khaéc cuûa Vöông Maõng. Tuy vieäc thu thueá laáy quaân laø theá taát phaûi laøm, cuõng khoâng ñeán noãi gaây oaùn vôùi daân. Nhöng Quy Nhôn töø nguïy trieàu Thaùi Ñöùc ñeán naêm Caûnh Thònh ñoåi aáp laøm ñoäi, thu heát daân laøm lính maø mieãn cho thueá thaân. Neáu ta thu heát thaûy thueá thì moät naêm thu vaøo baát quaù chæ ñöôïc ba vaïn quan, maø phaûi tranh giaønh, giaëc chæ caùch moät daõy nuùi Thaïch Taân, maø daãn daét daân hai loøng, seõ coù keû nhaân ñoù maø boû ñi vôùi giaëc. Ñöôïc thì ít maø maát thì nhieàu, khoâng phaûi laø vieäc caáp thieát vaäy. Thaàn töøng nhôù buoåi quoác sô, Chieâu Voõ haàu Nguyeãn Höõu Daät tieán ñaùnh ñöôïc baûy huyeän Ngheä An, ñoùng ñoàn ôû ñaáy baûy naêm, nhaân tình raát eâm thaám. Sau vì quaân nhu khoâng tieáp teá ñöôïc, phaûi haï leänh thu tieàn thu thoùc, nhaân tình xao xuyeán, hoï Trònh nhaân ñoù maø ñaùnh thaéng, ñeán phaûi ruùt quaân veà, khoâng vöôït qua ñöôïc moät böôùc sang ñaát Boá Chính ôû Baéc Haø. Vieäc tröôùc aáy coù theå soi saùng cho ngaøy nay. Xin tröôùc haõy keùn quaân maø mieãn thueá thaân moät naêm, ñeå thu phuïc loøng ngöôøi, cho boán phöông troâng vaøo”.(8) Sôù taâu leân, Gia Long khen vaø baõi boû vieäc ñaùnh thueá thaân ôû Bình Ñònh. Baøn veà nhöõng möu löôïc ñaùnh nhau vôùi Taây Sôn, söû cheùp raèng: “Naêm Canh Thaân, Bình Ñònh bò vaây caáp quaù. Sieâu theo vua ñi ñaùnh, thuyeàn vua tieán ñaùnh ôû Vuïng Na, tænh Phuù Yeân, quaân lính oám nhieàu maø giaëc ôû cöûa bieån Thò Naïi ñem thuyeàn to chaén ngang duøng thuûy quaân giuùp phoøng bò raát vöõng. Quaân ta bò ngaên trôû khoâng tieán ñöôïc, baøn cho quaân leân boä, ñaùnh giaûi vaây Bình Ñònh. Sieâu taâu raèng: Quaân thuûy binh tieán leân khoâng phaûi laø keá hay. Vaû laïi, ñaùnh thuûy chieán ta gioûi hôn, ñöôïc vieäc raát deã. Nay muøa haï, nhieàu
68 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 gioù Nam, xin cho cheá taïo vaät lieäu ñoát chaùy, ñaùnh hoûa coâng, chôû baèng thuyeàn goã sam, nhaân luùc ñeâm toái, moä ngöôøi ñaùnh aùc lieät leûn vaøo cöûa bieån aáy chieám ñöôïc phía treân nhieàu gioù, ñaùnh thì taát ñöôïc. Vua nghe theo keá aáy, sai boïn Leâ Vaên Duyeät duøng hoûa coâng ñoát phaù thuyeàn giaëc, giaëc Duõng quaû nhieân thua chaïy, thanh theá quaân vang löøng. Sieâu laïi cuøng Traàn Vaên Traïc taâu noùi: quaân giaëc ñem heát vaây thaønh, thì saøo huyeät cuûa chuùng taát boû troáng khoâng. Quaân ta neáu tieán chieám saøo huyeät chuùng, thì vieäc vaây coâ thaønh aáy, khoâng cöùu vieän, cuõng töï giaûi ñöôïc. Ñòa hình Phuù Xuaân, thaàn voán ñöôïc bieát heát, xin chia quaân, thuyeàn laøm hai ñaïo: moät ñaùnh cöûa Tö Hieàn, moät ñaùnh cöûa Noaõn Haûi, chaéc coù theå thaéng ñöôïc hoaøn toaøn.”(9) Sau khi ñoïc sôù oâng daâng leân cho vua, cuøng nhöõng maät thö cuûa quaàn thaàn gôûi leân khuyeân vua neân ñaùnh laáy Phuù Xuaân, cuoái cuøng Gia Long ñaõ ñoàng yù, nhôø theá maø naêm 1801 ñaõ chieám ñöôïc Phuù Xuaân. Cuøng naêm aáy, vua Gia Long boå oâng laøm vieäc ôû Boä Leã. Naêm Nhaâm Tuaát (1802), khi Gia Long baøn vieäc tieán quaân ra Baéc, Ñaëng Ñöùc Sieâu cuøng Traàn Vaên Traïc taâu raèng: “Nhaø Leâ töø Chieâu Hoaøng chaïy sang nöôùc Thanh, ñi khoâng trôû veà, ñaát Baéc Haø ñaõ bò Taây taëc chieám ñöôïc, huoáng chi quaân nhaø vua töø khi laáy laïi cöïu kinh ñeán nay, thaàn daân nhaø Leâ khoâng noåi leân ñöôïc nöõa, ñaõ coù theå bieát. Nay ta dieät Taây taëc, coù caû ñaát aáy, laø ôû Taây Sôn; khoâng phaûi laø laáy ôû nhaø Leâ, sau khi vieäc yeân töï coù xöû trí. Duy coù vieäc thöông daân ñaùnh keû coù toäi, coát ôû coù danh hieäu, coù quaân öùng ôû loøng ngöôøi, thuaän loøng trôøi, tröôùc heát phaûi ñoåi naêm thaùng. Nay ñi ñaùnh ngoaøi Baéc, maø coøn duøng nieân hieäu nhaø Leâ, sôï ngöôøi Baéc baûo ta möôïn tieáng phuø Leâ chi baèng leân chính ngoâi vua, ñoåi nieân hieäu, tuyeân boá nghóa lôùn cho caû nöôùc bieát, thì ta ñöôïc nöôùc laø chính nghóa, khoâng ai coù theå dò nghò ñöôïc”. Vua ñoàng yù, vaø laáy naêm aáy ñaët nieân hieäu laø Gia Long nguyeân nieân (1802), roài boá caùo trong thieân haï vieäc ñem quaân ra Baéc. Khoâng chæ laø ngöôøi tö vaán, tham möu cho vua Gia Long nhieàu saùch löôïc thôøi chieán, thôøi thaùi bình oâng coøn laø ngöôøi trôï giuùp ñaéc löïc cho trieàu ñình trong vieäc ñònh ra nhieàu luaät leä ñieån cheá, nhaát laø trong buoåi ñaàu laäp quoác, oån ñònh daân tình. OÂng ñöôïc giao nhieäm vuï quan troïng laø soaïn ra caùc ñieån leã lôùn cuûa trieàu ñình nhö leã teá Xaõ Taéc, Nam Giao, teá Mieáu... Muøa xuaân naêm Quyù Hôïi, Gia Long naêm thöù 2 (1803), khi trieàu ñình toå chöùc taán phong Thöøa Thieân Cao Hoaøng Haäu, oâng ñöôïc phuïng meänh böng kim saùch vaø aán ngoïc. Hai naêm sau, vaøo naêm 1805, oâng ñöôïc giao nhieäm vuï daïy doã Hoaøng töû Nguyeãn Phuùc Ñaûm (vua Minh Maïng sau naøy). Naêm Ñinh Maõo, Gia Long naêm thöù 6 (1807), oâng ñöôïc giao quaûn lyù Khaâm Thieân Giaùm, naêm aáy oâng bieân soaïn taäp Thieân Nam theá heä(10) ghi roõ goác tích cuûa Trieäu Toå Tónh Hoaøng Ñeá - ngöôøi môû ñaàu ra doøng hoï Nguyeãn Phuùc, roài soaïn saùch Hieáu Khang Hoaøng Ñeá(11) giuùp bieát roõ baûn thaân cuûa vua Gia Long. Naêm Kyû Tî, Gia Long naêm thöù 8 (1809), trieàu ñình baét ñaàu ñaët chöùc Thöôïng thö luïc boä, vua trao cho Ñaëng Ñöùc Sieâu chöùc Thöôïng thö Boä Leã. Naêm Canh Ngoï, Gia Long naêm thöù 9 (1810), oâng qua ñôøi. Trieàu ñình toå chöùc an taùng vaø ñöa thi haøi oâng veà queâ nhaø Bình Ñònh roài ban cho aùo gaám, quan taøi, caáp cho moä phu.
69 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Minh Maïng naêm thöù 6 (1825), Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng Ñeá nghó laïi coâng thaày daïy hoïc, baûo Boä Leã raèng: “Ñaëng Ñöùc Sieâu tröôùc ñaây phuïng meänh Theá Toå Cao Hoaøng Ñeá daïy traãm hoïc maáy naêm, traãm töøng ñöôïc daïy baûo nhieàu, Sieâu laïi giöõ tính ngay thaúng, coâng baèng khoâng theïn vôùi chöùc vuï. Truy taëng Thieáu Sö Hieäp Bieän Ñaïi hoïc só, vaø ban cho moät tuaàn teá”.(12) Naêm Nhaâm Tyù, Töï Ñöùc naêm thöù 5 (1852), oâng ñöôïc ñöa vaøo thôø ôû mieáu Trung Höng coâng thaàn. Qua nhöõng saùch löôïc, keá löôïc maø Ñaëng Ñöùc Sieâu tham möu cho vua Gia Long, ta thaáy oâng laø ngöôøi gioûi veà thao löôïc quaân söï, ñuùng nhö yù ví mình vôùi Quaûn, Nhaïc(13) ñôøi xöa. Khoâng chæ coù vaäy oâng coøn laø ngöôøi gioûi veà vaên thô. OÂng ñaõ ñeå laïi cho ñôøi nhieàu baøi thô noåi tieáng, ñaëc bieät nhaát laø caùc baøi vaên teá. Nhöõng baøi vaên teá noåi tieáng cuûa oâng nhö “Vaên teá Chaâu Vaên Tieáp”, “Vaên teá Baù Ña Loäc” (Vieát hoä vua Gia Long vaø Hoaøng töû Caûnh), “Vaên teá Voõ Tính vaø Ngoâ Toøng Chu”... Cho ñeán baây giôø, khi nhaéc ñeán Ñaëng Ñöùc Sieâu, nhieàu ngöôøi vaãn xem oâng nhö moät moät caây buùt coù taøi gaây caûm xuùc ñaëc bieät baèng nhöõng baøi vaên teá laâm ly thoáng thieát vaø goïi oâng laø “nhaø phuø thuûy vôùi chieác ñuõa thaàn vaên teá”.(14) 2. Nhaø thôø vaø laêng moä Theo ñöôøng Buøi Thò Xuaân, caùch ga Hueá khoaûng 5km, chuùng ta seõ baét gaëp moät kieán truùc maø ngöôøi daân ôû ñaây quen goïi “Cöûa Phöôøng”, thaät ra teân ñaày ñuû cuûa noù laø Bieåu Sanh Phöôøng.(15) Naêm Ñinh Hôïi, Minh Maïng thöù 8 (1827), vua sai Boä Leã ñeä danh saùch caùc hieáu töû, thuaän toân, nghóa phu, tieát phuï leân vua duyeät ñeå neâu danh tieát. Baø Nguyeãn Thò Ngöõ (1765- 1847), phu nhaân cuûa Thöôïng thö Boä Leã Ñaëng Ñöùc Sieâu ñöôïc Bieåu Sanh Phöôøng lieät vaøo haïng öu vaø ñöôïc trieàu ñình “thöôûng 50 laïng baïc, 4 taám ñoaïn, caáp cho bieån ngaïch, khaéc 4 chöõ “Ñoàng quaûn phöông tieâu [彤管芳標]”,(16) quan laøm nhaø (Bieåu Sanh Phöôøng) ñeå treo bieån.(17) Chöõ phöôøng ôû ñaây ñöôïc hieåu trong nghóa phöôøng moân neân noù khoâng chæ laø nôi ñeå treo böùc hoaønh phi nhö ñaõ ñeà caäp, noù coøn laø coång chính daãn vaøo nhaø thôø oâng baø Ñaëng Ñöùc Sieâu vaø doøng hoï. Bieåu Sanh Phöôøng ñöôïc xaây döïng nhö ngoâi ñình thu nhoû baèng gaïch voà vaø chaát lieäu keát dính baèng voâi vöõa nhö chuùng ta vaãn thöôøng thaáy ôû caùc coâng trình khaùc cuûa nhaø Nguyeãn. Ñaëc bieät, keát caáu traàn beân trong uoán hình voøm nhö keát caáu traàn ôû Taû Höõu Giaùp Moân cuûa Ngoï Moân ôû Ñaïi Noäi, phía baéc vaø phía nam ñeàu coù heä thoáng cöûa thöôïng song haï baûn.
70 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Theo nhöõng ngöôøi trong doøng hoï Ñaëng keå laïi raèng tröôùc Bieåu Sanh Phöôøng xöa coù hai taám bia khaéc boán chöõ khuynh caùi haï maõ(18) nhöng khoâng bieát töï bao giôø hai taám bia naøy khoâng coøn nöõa? Veà lieät nöõ Nguyeãn Thò Ngöõ, vaøo naêm 1786, khi Ñaëng Ñöùc Sieâu rôøi Hueá vaøo Gia Ñònh, baø môùi 21 tuoåi. Trong suoát 15 naêm oâng ñi vaéng, baø ôû nhaø vaãn giöõ tieát nuoâi con thaønh ngöôøi. Moät soá vieân quan Taây Sôn muoán cöôùi baø laøm vôï, baø khoâng ñoàng yù. Khi Ñaëng Ñöùc Sieâu trôû veà Hueá, baø khuyeân oâng kieám theâm ngöôøi khaùc, ñeå roäng ñöôøng con caùi, nhöng oâng noùi raèng: “Giaø laøm baïn vôùi giaø cuõng toát, baø ñaõ coù ñuû roài, sôû nguyeän cuûa toâi cuõng ñuû roài, coøn kieám theâm gì nöõa”.(19) Luùc choàng qua ñôøi, baø vaãn nuoâi caùc con ñeán luùc thaønh ñaït. Phu nhaân Nguyeãn Thò Ngöõ maát vaøo naêm Thieäu Trò thöù 7 (1847) thoï 82 tuoåi. Trieàu ñình nhaø Nguyeãn “haäu caáp cho vaûi, luïa vaø tieàn”.(20) Thöôïng thö Ñaëng Ñöùc Sieâu vaø phu nhaân Nguyeãn Thò Ngöõ ñeàu ñöôïc cheùp vaøo Lieät truyeän. Nhaø thôø Ñaëng Ñöùc Sieâu taïi laøng Nguyeät Bieàu ñöôïc xaây döïng töø naêm naøo chöa roõ, nhöng ít nhaát laø vaøo thôøi vua Minh Maïng bôûi naêm Minh Maïng thöù 8 (1827) ñaõ cho döïng Bieåu Sanh Phöôøng naèm ngay tröôùc nhaø thôø. Theo oâng tröôûng toäc hoï Ñaëng Ñöùc hieän nay laø oâng Ñaëng Ñöùc Tín thì tröôùc khi laø nhaø thôø, ñaây laø phuû - nôi ôû cuûa phu nhaân Nguyeãn Thò Ngöõ vaø con laø ngaøi Ñaëng Ñöùc Thieäm Nhaø thôø doøng hoï Ñaëng Ñöùc Sieâu ôû Nguyeät Bieàu, (oâng ñöôïc boå laøm quan döôùi thaønh phoá Hueá. trieàu Minh Maïng cho ñeán thôøi Töï Ñöùc vôùi nhieàu chöùc vuï khaùc nhau). Xöa phuû naøy ñöôïc laøm theo kieåu nhaø röôøng ba gian hai chaùi, tuy nhieân vaøo naêm 1986 ñaõ ñöôïc tu söûa vaø thu goïn laïi thaønh ba gian. Ngoaøi ra, taïi Boàng Sôn, Bình Ñònh, coøn coù nhaø thôø oâng baø Ñaëng Ñöùc Sieâu vaø nhöõng nhaùnh phaùi tröôùc ñaây cuûa doøng hoï. Ñieàu raát ñaùng tieác laø hieän Nhaø thôø vaø laêng moä Ñaëng Ñöùc Sieâu ôû Bình Ñònh
71 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 nay laêng moä vaø nhaø thôø ngaøi raát hoang taøn, phaàn do con chaùu ngheøo naøn, ly taùn khoâng coù ñieàu kieän tu söûa, nhöng ñaùng buoàn hôn laø laêng moä naøy ñaõ bò keû troäm ñaøo bôùi nhieàu laàn. Rieâng phaàn moä cuûa phu nhaân Nguyeãn Thò Ngöõ hieän vaãn ôû Hueá. Vaøo naêm 1986, caùc caâu ñoái, khaùm thôø vaø böùc hoaønh phi do trieàu ñình ban taëng ñöôïc thôø taïi nhaø thôø ôû Nguyeät Bieàu cuõng ñaõ bò keû troäm laáy caép hoaëc gôõ, beû heát khaûm xaø cöø. May maén laø saéc phong vaãn ñang coøn ñöôïc caát giöõ caån thaän. Ñaây laø saéc phong vôùi noäi dung ñaëc bieät, khoâng gioáng nhöõng saéc phong vôùi moâ thöùc ñònh saün, ñeå xöùng vôùi coâng lao ñoùng goùp cuûa oâng vôùi nhaø Nguyeãn. Vì theá giaù trò cuûa saéc phong laø töông ñoái cao. 3. Saéc phong Döôùi ñaây laø noäi dung saéc phong cuûa vua Minh Maïng ban taëng Saéc phong cuûa vua Minh Maïng ban taëng cho ngaøi Ñaëng Ñöùc Sieâu. Phieân aâm Thöøa Thieân höng vaän Hoaøng ñeá cheá vieát: Hoïc vi vöông giaû sö khaûi oác tuùc tröng ö thieän ñaïo Leã duyeân nhaân tình cheá bao döông ñaëc xæ ö thuø trieâm. Coác ñaùn taûi quyeân - Hoa luaân khoång bí Quyeán duy Coá Leã Boä Thöôïng thö taëng Suøng Taán Tuyeân Loäc Ñaïi Phu Truï Quoác Tham Chính Dónh Höông Haàu Ñaëng Ñöùc Sieâu: Vi thaàn suûng thaïc - Bænh tính coâng trung. Kieát moâ ñeá troïng laõo thaønh tham nhung oác ñaõng bình chi cô löôïc, leã nhaïc theá suy tieân taán tuùc hi trieàu phaán söùc chi nghi chöông. Löôõng gian khai teá coâng taïi vöông gia - Nhaát ñöùc haøm caàn thöôïng hu thaàn quyeán. Phuïng ngaõ Hoaøng khaûo möu thaâm khaûi ñòch huaân ñaøo troïng uûy ö ñoan löông, kyù dö nhaát nhaân nhaät taïo cao minh khoån aùo ña tö ö xieån phaùt. Vaên voïng tuùc long sôn ñaåu - Tinh linh cöûu thaùc vó cô. Vieät coá sô thö khoaùn kyû tieàn coâng dó cöïc vinh bao chi dò soá Tö kim nhaät quaân dung hoaøi nhaõ phaïm thöùc öu suøng baùo chi long nghi.
72 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Tö ñaëc truy taëng vi Vinh Loäc Ñaïi Phu Truï Quoác Thieáu Sö Hieäp Taù Ñaïi Hoïc Só, thuïy Ñoân Nhaõ Ñaëng Coâng. Tích chi caùo meänh. OÂ hoâ! Hoa coån döông huy dung bieåu sö thaàn chi nghò - Thi thö löu traïch thöôïng di töû tính chi quang. Linh kyø höõu tri - Thöøa chi voâ dòch. Khaâm tai. Minh Meänh luïc nieân baùt nguyeät sô luïc nhaät. Dòch nghóa Thöøa Thieân höng vaän Hoaøng ñeá ban raèng: Traãm nghó Vieäc hoïc ñeå vöông giaû toû baøy môû mang thieän ñaïo. Leã nghi theo nhaân tình khen thöôûng ban aân. Choïn ngaøy laønh toát - Saéc chieáu tuyeân döông. Ñoaùi nghó Coá Leã Boä Thöôïng thö taëng Suøng Tieán Tuyeân Loäc Ñaïi Phu Truï Quoác Tham Chính Dónh Höông Haàu Ñaëng Ñöùc Sieâu: Chöùc cao quyeàn troïng - Baåm tính coâng trung. Laõo thaønh troïng voïng, choán quaân binh cô möu giuùp bình ñònh. Leã nhaïc toân xöng, nôi trieàu ñình toûa saùng veû uy nghi. Giöõa ñaát trôøi, vì nöôùc nhaø ra coâng giuùp theá, Ñem ñöùc haïnh, vôùi vöông thaát heát söùc chaêm lo. Theo Hoaøng khaûo saâu xa möu tính, chòu uûy thaùc vôùi loøng ngay thaúng, Ñeán trieàu naøy caøng thaáy cao minh, nhieàu phaùt huy ñoái vôùi trieàu ñình. Danh vang laïi caøng ngöôõng voïng - Linh hieån gôûi gaém Vó Cô. Buoåi ñaàu Nam söû, ghi cheùp coâng lao ñaëc bieät veû vang, Maãu möïc (cho) ngaøy nay, long troïng leã nghi baùo ñaùp. Nay ñaëc bieät truy taëng laø Vinh Loäc Ñaïi Phu Truï Quoác Thieáu Sö Hieäp Taù Ñaïi Hoïc Só, thuïy Ñoân Nhaõ Ñaëng Coâng. Ban cho caùo meänh. Than oâi! AÙo hoa röïc rôõ, caàn toû tình nghóa vôùi beà toâi Thi thö maõi truyeàn, ñeå laøm veû vang cho con chaùu. Hoàn linh coù bieát - Thöøa höôûng laâu daøi. Haõy kính ñaáy. Minh Meänh naêm thöù 6 ngaøy moàng 6 thaùng 8. Nhö vaäy Ñaëng Ñöùc Sieâu laø moät coâng thaàn tieát nghóa, laø moät trong nhöõng ngöôøi coù ñoùng goùp lôùn cho doøng hoï nhaø Nguyeãn maø khoâng phaûi ai cuõng laøm ñöôïc. Vì theá, oâng ñöôïc vua Minh Maïng nhaän xeùt: “Phong hoäi chuyeån bieán ngaøy caøng mau maø nhaân taøi ngaøy caøng keùm. Vaên thaàn ngaøy nay tìm ñöôïc ngöôøi nhö Leã Boä Thöôïng thö Ñaëng Ñöùc Sieâu khoù maø coù ñöôïc”.(21) ÑÑDH-VC
73 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 CHUÙ THÍCH (1) Ñôøi Gia Long, caùc hoaøng töû ñeàu laáy boä Nhaät (日) maø ñaët teân. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam lieät truyeän, taäp 2, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1993, tr. 174. (2) (3) Hoaøi, Thaùi: Hoaøi Taây vaø Thaùi Thaønh laø choã Ngoâ Nguyeân Teá chieám cöù choáng nhau vôùi nhaø Ñöôøng. (4) Nguïy Baùc: Teân ñaát thôøi nhaø Ñöôøng, bò phieân traán chieám cöù. (5) U Yeân: möôøi saùu chaâu cuûa nhaø Toáng, bò ngöôøi Khieát Ñan chieám cöù. (6) Phong Thung: Kho Phong Thung cuûa Toáng Thaùi Toå ñaët ñeå chöùa tieàn phoøng bò vieäc chieán tranh. (7) Ba ñieàu öôùc phaùp (tam chöông): Haùn Cao Toå môùi laáy ñöôïc Quan Trung, öôùc vôùi daân nhaø Taàn ba ñieàu: Gieát ngöôøi thì phaûi cheát, ñaùnh ngöôøi bò thöông vaø aên troäm thì phaûi toäi. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc, Nxb Giaùo duïc, taäp 1, tr. 390. (8) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam lieät truyeän, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá,1993, tr. 177. (9) (10) Vieát töø Hoaønh Quoác Coâng cho ñeán Tröøng Quoác Coâng. (11) Thaân sinh cuûa vua Gia Long. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp 1, tr. 220. (12) (13) Caùc vò töôùng taøi noåi tieáng cuûa Trung Quoác thôøi Xuaân Thu Chieán Quoác. Nguyeãn Vaên Saâm, “Nhaø phuø thuûy vôùi chieác ñuõa thaàn vaên teá Ñaëng Ñöùc Sieâu”, trong Vaên hoïc (14) Nam Haø, tr. 430-457. (15) Coång ñeå bieåu döông danh tieát cuûa ngöôøi soáng. (16) Neâu tieáng thôm cho giôùi phuï nöõ. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp 2, Nxb Giaùo duïc, tr. 674. (17) (18) Nghieâng loïng, xuoáng ngöïa. (19) Gia phaû hoï Ñaëng Ñöùc taïi laøng Nguyeät Bieàu. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Ñaïi Nam lieät truyeän, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, 1993, tr. 487. (20) Ñaïi Nam thöïc luïc, Sñd, taäp 2, tr. 148. (21) TOÙM TAÉT Ñaëng Ñöùc Sieâu xuaát thaân trong moät gia ñình Nho hoïc ôû Bình Ñònh, hoïc haønh vaø ñoã ñaït ôû Hueá, ñöôïc boå laøm quan döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Thuaàn. Luùc quaân Trònh, roài sau naøy laø Taây Sôn chieám giöõ Phuù Xuaân, oâng giöõ tieát khoâng tham chính vaø tìm caùch troán vaøo Nam theo phoø Nguyeãn AÙnh. OÂng ñöôïc vua Gia Long tin duøng, laøm quan ñeán chöùc Thöôïng thö Boä Leã, sau khi maát ñöôïc truy taëng nhieàu danh hieäu vaø ñöôïc lieät thôø vaøo mieáu Trung Höng coâng thaàn. Vôï oâng laø baø Nguyeãn Thò Ngöõ ñöôïc xeáp vaøo haøng lieät nöõ. Ñaëng Ñöùc Sieâu laø ngöôøi taøi kieâm vaên voõ. Khoâng chæ laø ngöôøi tham möu cho vua Gia Long nhieàu saùch löôïc thôøi chieán, thôøi thaùi bình, oâng coøn laø ngöôøi trôï giuùp ñaéc löïc cho trieàu ñình trong vieäc ñònh luaät leä, ñieån cheá, oån ñònh daân tình trong buoåi ñaàu laäp quoác. Veà vaên nghieäp, oâng ñaõ ñeå laïi cho ñôøi nhieàu taùc phaåm noåi tieáng, ñaëc bieät laø caùc baøi vaên teá. ABSTRACT ÑAËNG ÑÖÙC SIEÂU, FIRST MINISTER OF CEREMONY OF THE NGUYEÃN DYNASTY Ñaëng Ñöùc Sieâu came down from a family imbued with Confucianism. He had his schooling and got his education qualifications in Hueá, then received his mandarin position under Lord Nguyeãn Phuùc Thuaàn’s reign. When the Trònh Family’s army, and then the Taây Sôn army captured Phuù Xuaân, he, remaining faithful to the Nguyeãn family, refused to participate in the administration of the new regimes and tried to flee to the south to serve Nguyeãn AÙnh. When he came to the throne, Nguyeãn AÙnh, now king Gia Long, trusted and promoted him to the position of Minister of Ceremony. After his death he got various post-humous titles and was given the honor to be worshiped in the temple “Trung Höng coâng thaàn” (The Temple for Faithful and Meritorious Courtiers). His wife’s name was entered into the list of the women of great faith. Ñaëng Ñöùc Sieâu proved good at both military and administrative skills. He served not only as advisor for king Gia Long on strategies to be applied in the time of war as well as in the time when the nation was at peace, but also as an instructor for the Nguyeãn Court regarding the formation of laws and official regulations as well as regarding pacification policies on the first days of the nation. As to his literature career, he left famous works, above all funeral orations.