Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐỌC BỘ SÁCH MỚI IN LẠI KỸ THUẬT CỦA NGƯỜI NAM "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

90
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đầu năm 2009, Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp (EFEO), cơ sở Hà Nội cùng Thư viện Khoa học Tổng hợp TP Hồ Chí Minh, Công ty Nhã Nam và Nhà xuất bản Thế giới, Hà Nội đã phát hành một bộ ba quyển sách dày, khổ 24x32cm, bìa cứng, trông trang nhã. Kèm theo sách in còn có một DVD do EFEO thực hiện và không lưu hành trên thị trường. Tất cả đều là in lại bộ sách tạm gọi là Kỹ thuật của người Nam(1) (KTNN) do Henri-Joseph Oger đứng tên; tập 2 (Tập tranh -...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐỌC BỘ SÁCH MỚI IN LẠI KỸ THUẬT CỦA NGƯỜI NAM "

83 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 ÑOÏC SAÙCH ÑOÏC BOÄ SAÙCH MÔÙI IN LAÏI KYÕ THUAÄT CUÛA NGÖÔØI NAM Nguyễn Quảng Minh, Nguyễn Mộng Hưng* Ñaàu naêm 2009, Vieän Vieãn Ñoâng Baùc Coå Phaùp (EFEO), cô sôû Haø Noäi cuøng Thö vieän Khoa hoïc Toång hôïp TP Hoà Chí Minh, Coâng ty Nhaõ Nam vaø Nhaø xuaát baûn Theá giôùi, Haø Noäi ñaõ phaùt haønh moät boä ba quyeån saùch daøy, khoå 24x32cm, bìa cöùng, troâng trang nhaõ. Keøm theo saùch in coøn coù moät DVD do EFEO thöïc hieän vaø khoâng löu haønh treân thò tröôøng. Taát caû ñeàu laø in laïi boä saùch taïm goïi laø Kyõ thuaät cuûa ngöôøi Nam(1) (KTNN) do Henri-Joseph Oger ñöùng teân; taäp 2 (Taäp tranh - Volume des planches) cuûa boä ñoù ñaõ ñöôïc in moäc baûn ñuùng moät traêm naêm tröôùc, naêm 1909 vaø cuõng ôû Haø Noäi. Laàn in laïi naøy do hai tieán só Olivier Tessier vaø Philippe Le Failler, laøm vieäc taïi EFEO Haø Noäi, chuû bieân. Hình 1. Trang bìa aán baûn Kyõ thuaät cuûa ngöôøi Nam in naêm 2009 ôû Haø Noäi. Hình 2. Ñóa DVD cuûa boä KTNN phaùt haønh naêm 2009. Hình 3. Trang bìa Taäp tranh cuûa boä KTNN in moäc baûn muøa heø naêm 1909 ôû Haø Noäi. Hình 4. Trang bìa Taäp vaên töø cuûa boä KTNN in ñaàu naêm 1911 ôû Paris (aûnh cuûa TVKHTH TPHCM). Thaønh phoá Haø Noäi. *
84 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Tröôùc heát, xin noùi veà aán baûn cöùng, goàm ba quyeån. Quyeån 1 laø vaên töø baèng ba thöù tieáng: Phaùp, Anh vaø Vieät, daøy 272 trang. Do quyeån naøy khoâng coù muïc luïc neân ñeå baïn ñoïc deã kieåm tra chuùng toâi phaûi ghi, phaàn tieáng Phaùp töø trang 5 ñeán trang 107, phaàn tieáng Anh (tr. 108-190) do oâng Sheppard Ferguson dòch töø tieáng Phaùp, phaàn tieáng Vieät (tr.191-271) do oâng Traàn Ñình Bình dòch (vôùi söï coäng taùc cuûa baø Leâ Kim Quy) cuõng töø tieáng Phaùp. Do chaát löôïng dòch khoâng ñoàng ñeàu, ñoâi khi maâu thuaãn vôùi nguyeân baûn tieáng Phaùp neân chuùng toâi chæ döïa vaøo phaàn tieáng Phaùp; nhöõng trích daãn döôùi ñaây laø do chuùng toâi töï dòch. Hôn moät traêm trang tieáng Phaùp goàm nhieàu baøi do nhieàu ngöôøi vieát veà nhieàu noäi dung vaø nhaát laø vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau, caùch nhau caû moät theá kyû. Theo thöù töï thôøi gian: - Ñaàu tieân töø trang 34 ñeán 107 do Henri Oger (1885-1936?) vieát, in ñaàu naêm 1911 ôû Paris; - Sau ñeán baøi do Pierre Huard vieát, in naêm 1970 (tr.13-14);(2) - Cuoái cuøng laø nhöõng baøi môùi vieát: + Cuûa UÛy ban Danh döï: Töïa cuûa UÛy ban Danh döï, trang khoâng soá, chuùng toâi ñeám laø trang 7; + Cuûa hai vò chuû bieân: a. Caûm taï, trang khoâng soá, chuùng toâi ñeám laø trang 6; b. Ñoâi lôøi cuøng baïn ñoïc, tr. 8-9; c. Töïa cuûa Philippe Le Failler & Olivier Tessier, tr. 15-33; + Cuûa oâng Nguyeãn Vaên Nguyeân, ngöôøi löôïc phieân vaø löôïc dòch nhöõng chöõ Nho vaø Noâm coù trong caùc hình khaéc (gravure), tr. 10-12. OÂng Nguyeân vieát baèng tieáng Vieät, nguyeân vaên ôû caùc trang 196-198; baûn dòch tieáng Phaùp laø do Philippe Le Failler thöïc hieän. Nhöõng baøi cuûa Oger vaø Huard ñeàu ñöôïc ñaùnh vi tính laïi vaø trình baøy nhö nhau, khaùc vôùi nguyeân baûn; neáu nhö ñöôïc in facsimile thì quyù bieát bao. Chuùng toâi chuù yù ñeán baøi (phaàn) do Oger vieát (tr. 34-107) vì ñaây laø phaàn goác; nhöõng baøi khaùc laø do ngöôøi sau vieát veà Oger vaø veà phaàn goác naøy. Baøi cuûa Oger goàm caùc muïc: 1- Trang bìa, trang ñeà taëng cuøng lôøi caûm taï ôû Taäp vaên töø (tr. 34), daïng facsimile. Tuy nhieân, hình trang bìa ñaõ bò theâm khung. AÛnh chuïp trang naøy, do Thö vieän Khoa hoïc Toång hôïp TP Hoà Chí Minh cung caáp (thaùng 12 naêm 2009), khoâng coù khung. ÔÛ saùch cuûa Nguyeãn Maïnh Huøng (1989: 24)(3) trang naøy cuõng khoâng coù khung. 2- Caùc taùc phaåm cuûa taùc giaû (tr. 35), goàm 5 “taùc phaåm” ñaõ in (chuùng toâi thaáy ngoaøi KTNN coøn phaàn lôùn ñeàu laø nhöõng baøi baùo in trong caùc naêm 1908-1910 ôû Haø Noäi vaø Paris) vaø 10 “taùc phaåm” hoaëc “döï aùn” ñang thöïc hieän trong ñoù rieâng veà döï aùn IX. Tieåu thuyeát coù ñeán 4 quyeån.
85 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 3- AÁn phaåm haèng naêm khoâng ñònh kyø (tr. 36), ñaây cuõng laø moät döï aùn maø Oger ñònh thöïc hieän (caùc ñoäng töø ñeàu ôû thì töông lai) vôùi teân Taøi lieäu thö tòch veà ngheä thuaät, daân toäc hoïc vaø xaõ hoäi hoïc Trung Quoác vaø Ñoâng Döông. 4- Giôùi thieäu toång quan veà nghieân cöùu kyõ thuaät cuûa ngöôøi Nam (tr. 37) goàm danh muïc caùc ñeà taøi maø Oger ñaõ thu thaäp ôû Haø Noäi trong hai naêm 1908-1909. Chuùng toâi nghó ñaây chính laø caùc ñeà taøi cuûa Taäp tranh, töùc quyeån 2 vaø 3, baûn in 2009. 5- Lôøi noùi ñaàu (tr. 38-39) noùi veà muïc ñích, caùch laøm vieäc, trình baøy vaø in aán. 6- Vaøi neùt toång quaùt veà caùc ngheà cuûa daân baûn xöù nöôùc Nam - Moät chöông trình giaùo duïc môùi cho ngöôøi Nam (tr. 40-58) noùi sô qua veà ngheà sôn, ngheà theâu, ngheà khaûm xaø cöø, thôï khaéc goã, ngheà laøm giaáy [baûn], caùc ngheà söû duïng giaáy (loïng, quaït, tranh in), ngheà in baûn xöù, thôï caïo, baø baùn töông, thôï söûa ñoà ñaïc baèng tre, coâng ngheä vaän taûi, coâng ngheä may maëc (tô luïa, nhuoäm, quaàn aùo muøa ñoâng, kyõ thuaät), caùc coâng ngheä thöïc phaåm (gieát moå [gia suùc]), cheá bieán gaïo ñeå aên (giaõ baùnh “giaøy” [tieáng Vieät trong nguyeân baûn], cheá boät gaïo), chaøi löôùi, thuoác laøo, kyõ ngheä xaây döïng (söû duïng tre), ngheà laøm gaïch (nhaø tre [tranh vaùch] ñaát, thôï ñaáu), keát luaän (töông lai kyõ ngheä nöôùc Nam, tröôøng daïy ngheà). 19 trang maø noùi veà 26 ñeà taøi (trong ñoù coù nhöõng ñeà taøi lôùn, quan troïng nhö töông lai kyõ ngheä nöôùc Nam) thì chuùng ta cuõng ñuû bieát noäi dung sô saøi ñeán möùc naøo. 7- Thö muïc (tr. 59-73) goàm Kyõ thuaät toång quaùt, Kyõ thuaät Trung Hoa - Nhöõng nghieân cöùu [cuûa] chaâu AÂu, Troø chôi vaø ñoà chôi, Nhöõng nguoàn [taøi lieäu töø] Trung Quoác. Chuùng toâi ñoaùn ñaây laø nhöõng phieáu thö vieän loaïi moâ taû (vaø caû moät soá phieáu loaïi chuù giaûi) maø Oger cheùp laïi töø hoäp phieáu ôû caùc thö vieän Paris. 8- Caùc baûng phaân tích cuûa 15 taäp tranh (volume des planches)(4) xuaát baûn ôû Haø Noäi naêm 1908 (khoå lôùn, 700 trang ñaõ in; 400 [trang] chöa in; taát caû 4.200 hình veõ [dessin]) (tr. 74-103) goàm chuù thích cho phaàn lôùn nhöõng hình khaéc nguyeân in trong KTNN, trong baûn in laïi 2009 laø ôû quyeån 2 vaø 3. ÔÛ khoaûng hai traêm trang tranh cuoái, Oger chuù thích raát sô saøi; coù theå vì oâng chuaån bò Taäp vaên töø khi khoâng coù söï giuùp ñôõ cuûa ngöôøi Vieät. 9- Caùc baûng toång hôïp cuûa 15 taäp tranh (tr. 104-107) thöïc ra ñaây laø baûng phaân loaïi caùc trang tranh theo caùc ñeà taøi ñaõ ghi ôû muïc 4- nhöng chi tieát hôn. Chuùng toâi thaáy nhaõn quan phaân loaïi cuûa Oger coù khaùc vôùi ñöông thôøi vaø oâng duøng trang tranh (coù nhieàu hình khaéc veà nhieàu ñeà taøi) laøm ñôn vò phaân loaïi. Caùc muïc 2, 3 vaø 7 khoâng ñöôïc dòch sang tieáng Anh vaø tieáng Vieät. Vaên laø ngöôøi. Xem 9 muïc treân (nhaát laø caùc muïc 2, 3, 7 vaø 8) chuùng ta thaáy roõ caù tính, trình ñoä, kieán thöùc chung vaø rieâng veà Haø Noäi vaø ngöôøi Haø Noäi cuûa Oger.(5) Quyeån 2 vaø 3 goàm caùc trang tranh; töø 1 ñeán 350 ôû quyeån 2 vaø töø 351 ñeán 700 ôû quyeån 3 (ôû 2 quyeån naøy, soá cuûa trang tranh do ngöôøi thôï khaéc in
86 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 naêm 1909 ñaõ ñöôïc duøng ngay laøm soá trang khi in laïi naêm 2009). Caùc trang tranh ñaõ ñöôïc xöû lyù vi tính ñeå xoùa nhöõng toån thaát do thôøi gian vaø do con ngöôøi ñoàng thôøi ôû döôùi moãi trang cuõng theâm moät daûi ghi nhöõng löôïc phieân hoaëc löôïc dòch nhöõng chöõ Nho hoaëc chöõ Noâm coù trong hình khaéc. Ñóa DVD vôùi boä nhôù ñaõ söû duïng 660Mb goàm toaøn boä phaàn vaên töø (töông ñöông quyeån 1, aán baûn cöùng nhöng khoâng ñuùng y nguyeân, caû veà noäi dung laãn veà caùch trình baøy) vaø 700 trang tranh (töông ñöông quyeån 2 vaø 3, aán baûn cöùng nhöng gaàn nhö nguyeân goác). * * * Cho ñeán nay, theo chuùng toâi bieát, chöa ai nghieân cöùu töôøng taän veà boä saùch KTNN, caû veà maët vaên baûn laãn veà maët noäi dung. Baûn in 2009 chæ nhaèm ñöa saûn phaåm, daïng [gaàn] nguyeân goác, ñeán baïn ñoïc, tuy coù theâm Töïa vôùi nhöõng thoâng tin veà boái caûnh hình thaønh saûn phaåm vaø coù nghieân cöùu ñieån hình(6) veà ngheà laøm giaáy baûn. TS Olivier Tessier coi nhö “nhieäm vuï ñaõ hoaøn thaønh” (trao ñoåi rieâng, thaùng 10 naêm 2009). Tröôùc ñaây, trong nhöõng naêm 1960 ôû Saøi Goøn ñaõ coù nhöõng coá gaéng ñònh ñöa KTNN ñeán coâng chuùng. Nhöng chæ sau baøi baùo noùi treân cuûa Huard naêm 1970, moät vaøi hình khaéc trong boä naøy môùi ñöôïc söû duïng roäng raõi (laáy nguyeân töø boä goác hay löôïc hoaëc phoûng hoïa laïi) treân saùch baùo tieáng Phaùp roài tieáng Vieät. Trong nhöõng naêm 1980, ñaõ coù hai aán phaåm tieáng Vieät chuyeân veà boä goác, moät vaøo naêm 1985 cuûa Vieän Töø ñieån Baùch khoa thuoäc UÛy ban Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, Haø Noäi(7) vaø moät vaøo naêm 1989 cuûa oâng Nguyeãn Maïnh Huøng ôû TP Hoà Chí Minh. Trong nhöõng naêm ñoù cuõng coù nhieàu baøi treân baùo chí trung öông vaø ñòa phöông noùi veà vaø in laïi moät soá hình cho laø laáy töø boä goác treân. Khoaûng 10 naêm sau, oâng Huøng coù vieát baøi Teát Caû Vieät Nam(8) treân aán phaåm cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Daân laäp Hoàng Baøng, TP Hoà Chí Minh (khoâng ghi naêm xuaát baûn, ñoaùn khoaûng sau 1999 vaø tröôùc 2002) döïa treân nhöõng hình khaéc laáy (khoâng heát) töø KTNN. Nhöõng thoâng tin treân caøng laøm taêng nieàm haùo höùc. Ngöôøi Vieät bình thöôøng naøo chaúng mong ñöôïc xem taän maét nhöõng hình khaéc veà mình, hay ñuùng hôn veà ngöôøi Haø Noäi, töø ñaàu theá kyû XX. Söï haùo höùc aáy caøng taêng khi chuùng ta khoâng coù moät hình veõ, hình khaéc naøo veà dieän maïo, hình daùng, caùch aên neáp ôû cuûa oâng cha chuùng ta töø thôøi döïng nöôùc ñeán cuoái theá kyû XVIII. Coù chaêng chæ moät vaøi hình ngöôøi ñuùc caùch ñieäu treân maët troáng ñoàng Ngoïc Luõ, vaøi caëp töôïng ngöôøi treân naép thaïp ñoàng Ñaøo Thònh, vaøi nhuïc thaân caùc vò cao taêng coøn laïi döôùi daïng töôïng thôø trong chuøa chieàn, vaøi xaùc öôùp khai quaät tình côø ôû nhieàu ñòa ñieåm khaùc nhau (nhö môùi ñaây, thaùng 4 naêm 2003, ñaøo ñöôïc ôû xaõ Xuaân Thôùi Thöôïng, Hoùc Moân, TP Hoà Chí Minh, moät ngöôøi ñaøn oâng gaàn nhö nguyeân veïn, taùng khoaûng 200 naêm tröôùc) vaø nhaát laø nhöõng hình khaéc hay aûnh chuïp ngöôøi vaø caûnh raûi raùc trong vaøi cuoán du kyù cuûa ngöôøi AÂu. Caùc nhaø Nho xöa thöôøng chæ chuù troïng ñeán vieäc ngaâm hoa vònh nguyeät; nhöõng vò nhö Leâ Quyù Ñoân (1726-1784) thaät hieám. Hình nhö chuùng ta coù truyeàn thoáng vaø taâm lyù gheùt/sôï hình aûnh (pictophobie, picto-allergie). Cho ñeán giöõa nhöõng naêm 1950 ôû thoân queâ mieàn Baéc, chuùng toâi coøn gaëp nhöõng baø, nhöõng chò sôï chuïp hình; muoän hôn ít naêm
87 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 vaø ôû vuøng nuùi Taây Baéc, haàu nhö moïi ngöôøi, tröø nhöõng coâ gaùi môùi lôùn, ñeàu khoâng thích chuïp hình (vì sôï bò “maát caùi hoàn”)! Hoài ñoù, treân baøn thôø gia tieân naøo cuõng chæ coù baøi vò ghi teân ngöôøi quaù coá. Ngaøy nay, baøi vò ñöôïc thay baèng hình veõ hoaëc chuïp chaân dung.(9) Trong boái caûnh ñoù, KTNN quyù bieát bao (neáu khoâng noùi ñeán quan ñieåm chính trò vaø daân toäc cuûa Oger). 1. Veà ngöôøi ñöùng teân laø taùc giaû boä saùch (Henri-Joseph Oger), Huard (1970: 215) laø ngöôøi ñaàu tieân coâng boá tieåu söû cuûa Oger. Nhöõng ngöôøi sau nhö Nguyeãn Maïnh Huøng (1989: 63), Le Failler cuøng Tessier (2009: 15- 17) ñeàu ñaõ döïa vaøo ñoù, vieát laïi vôùi vaøi chi tieát khaùc nhau. Chuùng toâi döïa theâm vaøo nhöõng döõ lieäu do Thö khoá Quoác gia [Phaùp veà] Haûi ngoaïi, ANOM, do Tröôøng Cao hoïc Thöïc haønh (EPHE), do Löu tröõ Quoác gia Phaùp (Deùpoât legal, BnF) vaø do Nhaø xuaát baûn Geuthner cung caáp (thaùng 10/2009 - thaùng 01/2010) vaø laäp ñöôïc baûng toùm taét sau. Laàn löu truù thöù nhaát(10) Laàn löu truù thöù nhì Laàn löu truù thöù ba Töø... Cuoái naêm 1907 Ñaàu hoaëc giöõa naêm Thaùng 9 naêm 1916 1911 ...ñeán Giöõa naêm 1909 03/6/1914 18/6/1919 Tình nguyeän/ Tình nguyeän Baét buoäc Baét buoäc Nôi löu truù Haø Noäi (Baéc Kyø)(11) Vinh (Trung Kyø) Quaûng Yeân (Baéc Kyø) Trình ñoä Hoïc heát naêm thöù nhaát tröôøng Vöøa toát nghieäp tröôøng La Colo vaø tröôøng EPHE. La Colo. Chöùc vuï Lính nghóa vuï Caùn söï taäp söï (eùleøve- Phoù caùn söï (adjoint- administrateur) töø administrateur). 17/10/1910 vaø caùn söï chính ngaïch töø 01/7/1912. Ngöôøi thaày/ Jean Ajalbert, luaät sö, nhaø coá vaán thô, nhaø baùo, Vieän só Vieän Haøn laâm [Vaên hoïc] Goncourt Toøa soaïn baùo L’Avenir du Cô quan Tonkin hoã trôï Phong traøo Ngoâi nhaø Taùc giaû vaø Gustave Dumoutier vaø di caûo Essais sur les cho moïi ngöôøi ôû Phaùp taùc phaåm Tonkinois (ñaêng treân Revue (döïa theo moâ hình Thö gôïi yù Indo-Chinoise, 15/3/1907 - vieän coâng coäng mieãn phí cuûa Myõ) 15/2/1908) Ngoâi nhaø cho moïi Hoaït ñoäng Tìm hieåu ñôøi soáng vaø caùc ? ngöôøi Phaùp-Nam ham thích ngaønh ngheà ôû Haø Noäi Boä saùch Kyõ thuaät cuûa ngöôøi Saûn phaåm Nam Chuùng toâi chæ chuù yù ñeán laàn Oger ôû Haø Noäi, vì chæ laàn naøy oâng môùi haêm hôû vieát laùch, coù baøi ñaêng treân Revue Indo-Chinoise (töø soá 77 [15/3/1908] ñeán soá 82 [30/5/1908]) nhöng bò Ban bieân taäp cho laø taùc giaû [Oger] toû ra khoâng coù möùc caån thaän mong muoán.(12) Gaëp ngöôøi thaày/coá vaán (mentor) laø Jean Ajalbert (1863-1947) ôû baùo l’Avenir du Tonkin ít nghieâm tuùc hôn, Oger môùi
88 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 “phaùt huy” ñöôïc tính chuû quan, xoác noåi coù phaàn thieáu chín chaén cuûa mình. Boä KTNN ñöôïc hoaøn thaønh trong laàn löu truù naøy vaø sau ñoù, khoâng bao giôø oâng trôû laïi ñeà taøi naøy nöõa. Ñaùng chuù yù laø hình nhö KTNN laø döï tính duy nhaát cuûa Oger coù saûn phaåm. Nhaân ñaây xin ñöôïc noùi qua veà aûnh höôûng cuûa Gustave Dumoutier (1850-1904), thanh tra hoïc chính vaø di caûo cuûa oâng Essais sur les Tonkinois (ñaêng roøng raõ töø 15/3/1907 ñeán 15/2/1908 treân tôø baùo nghieâm tuùc Revue Indo-Chinoise, ngay sau ñoù ñöôïc in thaønh saùch, 344 trang, khoå in-40, taïi Imprimerie d’Extreâme-Orient, Hanoi-Haiphong). Chính Oger cuõng phaûi noùi ñeán dö luaän veà aûnh höôûng naøy: Moät vaøi ngöôøi khaúng ñònh moät caùch giaûn ñôn laø taát caû nhöõng ghi cheùp [cuûa Oger] laàn laàn ñöôïc ñöa leân baùo l’Avenir du Tonkin laø laáy töø [nhöõng baøi vieát cuûa] Dumoutier. Loãi cuûa hoï laø [hoï] chöa bao giôø môû [xem] nhöõng taäp saùch cuûa taùc giaû ñaùng troïng naøy [Dumoutier]. Moät trong nhöõng neùt saùng giaù cuûa coâng trình naøy [KTNN] laø chöa ai ôû Ñoâng Döông töøng laøm [moät coâng trình töông töï] (baûn in 2009: 39). Oger xuùc tieán KTNN gaàn nhö ngay sau nhöõng baøi baùo cuûa Dumoutier, ñoù laø veà maët thôøi gian. Veà noäi dung, nhaát laø ñeà taøi, söï truøng laëp laø ñieàu roõ raøng. Nhöng so sao ñöôïc giöõa moät oâng thanh tra hoïc chính ñaõ ôû Baéc Kyø caû chuïc naêm, ñaõ ñi nhieàu nôi vaø coù ñoäi nguõ nhieàu thö kyù-thoâng dòch ngöôøi Vieät(13) vôùi anh lính nghóa vuï vöøa hoïc xong naêm thöù nhaát ñaïi hoïc, chæ ôû Haø Noäi veûn veïn khoaûng 20 thaùng, laøm vieäc döôùi söï chæ baûo/höôùng daãn cuûa nhaø thô-nhaø baùo Jean Ajalbert. Hai hình 5 vaø 6 cuøng chuù thích cuûa chuùng coù theå minh hoïa cho nhaän xeùt treân. Hình 5 laáy töø trang tranh 384 (quyeån 2, baûn in 2009), haøng thöù nhaát, vò trí E (thöù 5) vôùi chuù thích tieáng Phaùp (tr. 93, quyeån 1, taïm dòch) Nôi ñeå bình voâi cuõ vaø khoâng coù chuù thích chöõ Nho hay chöõ Noâm vaø cuõng khoâng coù maõ soá. Trong hình coù veõ roõ raøng 4 oâng bình voâi quai cong vaø coù theå caû oâng thöù 5 gaõy quai, ñaët ngay ngaén treân moät beä thôø hai baäc (coù theå baèng gaïch) döôùi hai caây maûnh mai. Neáu chæ döïa vaøo hình khaéc vaø chuù thích cuûa Oger, chuùng ta khoâng bieát hình ñoù nhaèm theå hieän tuïc “ñeå oâng bình voâi ñaõ kín mieäng nôi goác ña, goác ñeà”. Traùi laïi, Dumoutier ñaõ töï tay theå hieän tuïc naøy (Hình 6) khi thaáy moät caây ña thôø coâ hoàn (nhöõng linh hoàn coâ quaû, khoâng ñöôïc ai thôø cuùng) ôû Haø Noäi naêm 1897: baûy oâng bình voâi treo treân reã ña, bình nhang ñang höông khoùi vaø 5 ngöôøi, vöøa phuï nöõ vöøa treû em, ñöùng ngoài uû ruõ beân goác caây.(14) Dumoutier chuù thích: (Essais sur les Tonkinois, 1908, hình 90, tr. 248, taïm dòch) Caây ña thôø coâ hoàn, coù treo bình voâi ñeå thôø. Cuõng naêm 1897 ñoù Dumoutier ñaõ noùi veà tuïc treân taïi Hoäi nghò quoác teá caùc nhaø Ñoâng phöông hoïc, hoïp ôû Haø Noäi: ñem ñeå nhöõng bình voâi cuõ ôû goác ña hoaëc ôû nghóa trang laø nhaèm ñeå thôø caùc coâ hoàn voán hay laån quaát ôû caùc buïi raäm hay ôû caùc caây lôùn beân chuøa. Trong di caûo, oâng vieát nhieàu hôn (1908: 247): Nhöõng oâng bình voâi khoâng coøn duøng ñöôïc, ñöôïc ñem cuùng cho vaøi vò thaàn, ñem treo leân reã phuï caây ña hay treo leân caønh caây nhöõng nôi thôø coâ hoàn. ÔÛ thoân queâ Baéc Kyø chuùng ta thaáy coù treo ôû nhöõng reã phuï ruû daøi xuoáng, troâng nhö boä toùc, cuûa caây ña beân ñình chuøa hoaëc chaát ñoáng döôùi chaân caây hoaëc ñeå treân töôøng raøo mieáu maïo hay treân caùc am thôø giöõa trôøi, nhöõng bình roãng [naën] baèng ñaát,
89 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 thöôøng coù traùng men, nhöõng bình naøy lôùn hôn naém tay, phía treân coù quai beït, beân thaân bình chæ coù moät mieäng troøn. Mieäng bình coù baùm moät lôùp voâi cöùng, ñoâi khi laøm thaønh haún moät voøng goà cao. Ñoù laø oâng bình voâi, voâi ñöïng trong bình duøng ñeå aên traàu. So saùnh nhöõng thoâng tin veà Ngheà khaûm xaø cöø ôû Haø Noäi cuûa Hocquard (1884; baûn in 1999: 60-62),(15) Dumoutier (1908: 124-128) vôùi cuûa Oger (baûn in 2009: 43-44), chuùng ta caøng thaáy söï khaùc bieät ñaëc bieät lôùn. Söï “thoâng thaùi” cuûa Dumoutier ñaõ laøm nhöõng tôø baùo “noåi loaïn” ghen töùc (Hình 8). 2. Xem caùc hình khaéc ôû quyeån 2 vaø 3, chuùng toâi thaáy hoïa só vöøa veõ ngöôøi/vaät maãu coù thöïc vöøa veõ laïi theo tranh (nhö tranh laøng Hoà, tranh Hình 5.Hình khaéc 384_1E trong KTNN (veõ naêm 1908). Hình 6.Hình do Dumoutier töï veõ ôû Haø Noäi naêm 1897. Hình 7.Hình chuïp caây ña coå thuï vôùi nhöõng oâng bình voâi nôi goác caây (Hocquard, 1884-1885). Hình 8.Tranh chaâm bieám Dumoutier treân baùo La Vie Indo-Chinoise, soá 8, naêm thöù 2, ngaøy 09/1/1897. (Chuù thích trong hình: Nhaø baùc hoïc lôùn daønh vaøi giôø cho taùc phaåm lôùn cuûa mình veà caùc gioáng da vaøng saùng maøu). Hình 9. Hình veõ, khaéc töø ngöôøi/vaät thöï c (hình khaé c 356_0D T eâ m traà u khoâ n g). Hình 10. Hình veõ, khaéc laïi töø tranh laøng Hoà (hình khaéc 375_2E Coâng thöông).
90 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Haøng Troáng), saùch (nhö lòch Taøu, saùch töôùng soá...). Oger vaø caùc hoïa só ñaõ daønh troïn moät naêm ñeå laøm vieäc treân: Trong moät naêm taùc giaû [Oger] ñaõ ñeán caùc xöôûng thôï, caùc cöûa haøng cuøng moät hoïa só… (tr. 38, quyeån 1). Chuùng toâi nghó naêm ñoù laø naêm Maäu Thaân 1908 vaø ñaàu naêm Kyû Daäu 1909.(16) Ñieàu ñaùng quyù laø caùc hoïa só vaø Oger ñaõ ghi ñöôïc caùc leã Teát chính trong thôøi gian ñoù nhö Teát Ta (Teát Maäu Thaân 28/1/1908, Teát Kyû Daäu 22/1/1909), Teát Ñoan Ngoï (30/5/1908), Teát Trung thu (05/10/1908)... nghóa laø haàu nhö ñuû chu kyø moät naêm. Cuõng thaáy coù nhieàu hình khaéc ñoà maõ vaø ñoà chôi Teát Trung thu baèng giaáy nhö oâng tieán só giaáy, ñeøn keùo quaân... vaø caû nhieàu hình khaéc ñoà chôi baèng saét taây (thöôøng ñöôïc goïi laø ñoà Haøng Thieác, cuõng chæ roä leân trong dòp Teát Trung thu). Baùnh Trung thu, con gioáng... cuõng laø ñeà taøi cuûa moät soá hình khaéc. Coù ñieàu laø moät soá hình ñaõ veõ khoâng theo nhöõng nguyeân taéc cô baûn cuûa hoäi hoïa, nhaát laø pheùp phoái caûnh, khoâng ghi tyû leä tuyeät ñoái (so vôùi vaät thöïc) vaø khoâng veõ theo tyû leä töông ñoái (giöõa caùc yeáu toá trong hình); ñoâi khi caû chuù thích chöõ Phaùp, chöõ Noâm hay chöõ Nho ñeàu khoâng giuùp hieåu noäi dung. Thí duï, Hình 11. Hoäp traàu Haøng Thieác: ñoà chôi hình khaéc 350_1C coù boán chöõ Nho: Phuø haïp tam caáp (hoäp hay ñoà duøng? (tranh traàu ba ngaên) vaø ñöôïc Oger chuù thích (tr. 92, quyeån 1, taïm dòch) laø Boä ñoà traàu baèng thieác. Roõ raøng laø ñoà Haøng Thieác khaéc 350_1C). nhöng do khoâng bieát kích thöôùc (vaø chuù thích quaù sô saøi) neân khoâng bieát ñoù laø ñoà chôi Trung thu hay laø ñoà duøng cuûa ngöôøi aên traàu. Coù leõ caâu hoûi naøy seõ chaúng bao giôø coù lôøi ñaùp. Trong thöïc teá, chuùng toâi chöa nghe noùi vaø chöa gaëp hoäp traàu baèng saét taây.(17) Ñieàu ñaùng quyù nöõa laø Oger vaø caùc hoïa só thöôøng chæ daïo phoá phöôøng vaø vieáng thaêm nhaø daân thöôøng. Phaàn lôùn nhöõng ñieàu oâng chuù yù ñeàu laø nhöõng gì laï laãm vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi. Vì vaäy ngaøy nay chuùng ta môùi coøn ñöôïc xem moät graffiti (veõ treân töôøng) kieåu Vieät treân töôøng beân cuûa moät Nhaø haøng ñoàng, naèm ôû caên bìa, ngay trung taâm Haø Noäi (chöõ Noâm ghi ñ. meï cha ñöùa naøo ôû trong caùi nhaø naøy). Hình 12. Nhaø haøng ñoàng (moät phaàn 3. Nhìn veà töông lai. Coâng cuûa EFEO trang tranh 531) kyù teân oâng Nguyeãn Haø Noäi vaø caùc cô quan coäng taùc laø ñaõ in laïi Vaên Ñaûng, coù graffiti kieåu Vieät. KTNN, ñaây laø böôùc quan troïng trong vieäc khai thaùc kho baùu ñaëc saéc ñoù.(18) Baûn in 2009, ôû daïng gaàn nhö nguyeân sô, ñaõ ñeán tay ngöôøi ñoïc bình thöôøng sau nhieàu naêm khoâng roõ thöïc hö. Ñaõ coù ñöôøng ñeán kho baùu vaø cöûa ñaõ môû nhöng coøn caàn kieåm keâ, moâ taû ñuùng caùc vaät coù trong kho roài coøn phaân loaïi, trình baøy coù lôùp lang, thuyeát minh chính xaùc,
91 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 cuoái cuøng ñònh ñuùng giaù trò cuûa kho baùu. Chuùng toâi hình dung sô qua caùc vieäc sau: - Chuùng ta bieát ôû Nhaät Baûn vaãn coøn tôùi 235 trang tranh (25,13% toång soá) thuoäc “doøng” naøy nhöng chöa töøng in vaø coâng boá (tr.8, quyeån 1). Vaøo thaùng 3 naêm 2010 coù tin, EFEO ñaõ nhaän ñöôïc caùc phoù baûn. - Nhöng tröôùc maét caàn nghieân cöùu veà maët vaên baûn vaø ngöõ nghóa baûn in 2009, thí duï nhö: + Xaùc ñònh chính xaùc soá löôïng hình khaéc coù trong baûn in 2009. Henri Oger vieát: ...4.000 hình veõ [dessin], baûn ñoà [plan] vaø hình khaéc [gravure]... (baûn in 2009: 34) nhöng roài cuõng chính oâng cho bieát Nhöõng taøi lieäu hình veõ [document figure] vöôït con soá 4.000 (tr. 38) vaø cuoái cuøng ôû tr. 74 oâng khaúng ñònh taát caû 4.200 hình veõ; nhöng ñeám theo soá chuù thích ghi ôû Tables analytiques… do Oger ghi (tr. 113-153, baûn in 1911) chuùng toâi thaáy Oger coi laø mình coù 4.278 tranh khaéc. Huard (1970: 216) thì cho laø hôn 4.000 taøi lieäu [document] ñaõ ñöôïc thu thaäp nhö vaäy... UÛy ban Danh döï (baûn in 2009: 7) vieát: Tröôùc heát ngöôøi ñoïc bò thu huùt vì chaát löôïng thaåm myõ cuûa khoaûng 4.200 hình veõ vaø hình khaéc... Chæ Nguyeãn Maïnh Huøng (1989: 30) ñaõ ñeám (khoâng cho bieát quan nieäm veà ñôn vò ñeám) vaø ñöa ra con soá 4.577 baûn nhöng tieác thay, ñaáy vaãn chöa phaûi laø con soá cuoái cuøng vì chính taùc giaû naøy chuù thích: Chuùng toâi [NMH] coù loaïi tröø soá baûn truøng vaø soá baûn veõ nhöõng duïng cuï quaù nhoû vaø ñôn sô khoâng nhaän roõ hình daïng. Nhöng soá duïng cuï quaù nhoû vaø ñôn sô naøy laø bao nhieâu? Khoâng nhaän roõ hình daïng ñoái vôùi NMH nhöng ñoái vôùi ngöôøi khaùc thì coù khi khoâng vaäy. Chuùng toâi ñaõ ñeám ngaãu nhieân trang tranh 376 (quyeån 3) vaø thaáy soá hình khaéc nhieàu hôn soá do Oger ñöa ra (tr.93, quyeån 1) tôùi 2 hình (17 vaø 19). ÔÛ trang tranh 375 (quyeån 3) cuõng coù 4 doøng chöõ Nho (noùi veà caùch xeáp con thoâ [baùn thaønh phaåm] vaøo loø nung goám ôû Baùt Traøng) bò Oger boû soùt. Vieäc ñònh soá löôïng vaø vò trí naøy khoâng deã vì caùc hình coù kích côõ khaùc nhau, ñöôïc saép xeáp trong trang tranh theo moät traät töï maø ñeán nay chöa ai giaûi maõ ñöôïc(19) do vaäy, ngay trong baûn in 2009 coù vò ñaõ nhaàm, khoâng chæ moät laàn, vò trí cuûa hình. Laáy ñôn vò tính laø hình khaéc theo noäi dung, chuùng toâi thaáy ôû 701 trang tranh hieän bieát coù taát caû 4.387 hình (4.383 ôû 700 trang ñaõ coâng boá vaø 4 ôû trang thöù 701. Khoâng thaáy hình truøng, gioáng nhau nhö ñuùc [moät baøn khaéc in hai laàn] maø chæ thaáy nhöõng hình veõ cuøng moät ñeà taøi [nhö nhöõng hình veõ oáng ñöïng taêm, roõ raøng do hai ngöôøi veõ]). + Phieân aâm roài dòch saùt nguyeân vaên vaø taát caû nhöõng chöõ Nho hay chöõ
92 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 Noâm thaáy trong hình khaéc sang Quoác ngöõ. Nhöõng chöõ naøy coøn quan troïng vaø coù giaù trò hôn nhieàu so vôùi nhöõng chöõ Phaùp do Oger phoùng tay vieát (khi khoâng coù ngöôøi Vieät trôï giuùp) trong Tables analytiques... (tr. 74-103, quyeån 1); khoâng chæ ñeå hieåu hình khaéc maø coøn ñeå bieát veà xaõ hoäi thôøi ñoù (nhö veà ñaøn oâng laøng Baùt Traøng) vaø veà giaù caû moät soá maët haøng; qua nhöõng doøng vaø caùch vieát nhöõng chöõ ñoù cuõng coù theå thaáy caùch vaø phong caùch vieát chöõ Nho, chöõ Noâm vaø noùi tieáng Vieät hoài ñoù trong ngöôøi bình daân. + Cho moãi hình khaéc moät soá (laáy töø soá trang tranh, soá haøng vaø vò trí treân haøng; ôû nhöõng trang chæ coù moät haøng, thay soá haøng baèng daáu )(20) vaø moät chuù thích (thaän troïng vieát môùi moät caùch töông ñoái chính xaùc döïa vaøo chuù thích chöõ Nho hay chöõ Noâm cuûa ngöôøi Vieät (neáu coù), chöõ Phaùp cuûa Oger (neáu coù), vaø vaøo thöïc teá ôû Haø Noäi hoài ñoù, theo ñieàu tra hoài coá vaø nhöõng taøi lieäu ñöông thôøi). + Leân danh saùch caùc hình khaéc vaø phaân loaïi chuùng theo nhieàu chieàu ñeå tieän duøng khi tra cöùu. Ñoái vôùi moät khaùch du lòch nöôùc ngoaøi, laàn ñaàu tieân ñeán Haø Noäi thì Vieäc saép xeáp hoãn taïp [nhö ôû KTNN], [duø] do coá yù hay do yeâu caàu kyõ thuaät, chaúng gaây khoù chuùt naøo cho vieäc tra cöùu (baûn in 2009: 19). Nhöng ñoái vôùi moät ngöôøi Vieät bình thöôøng muoán bieát veà moät vieäc nhoû nhö Ñaäp vaøng quyø(21) thì thöïc laø moät cöïc hình, phaûi giôû heát (coù khi nhieàu laàn) gaàn moät nghìn trang ôû ba quyeån saùch khoå lôùn, so saùnh caùc chöõ Nho/Noâm treân hình vaø chuù thích tieáng Phaùp ôû saùch 1, suy ñoaùn (hay tra cöùu) ñeå bieát ñích thöïc noäi dung cuûa töøng hình khaéc. Vôùi ñeà taøi Tuïc aên traàu, chuùng toâi ñaõ vaát vaû nhaët ñöôïc 129 hình khaéc coù ôû 106 trang tranh, raûi raùc töø trang 1 ñeán trang 690!(22) Taát nhieân cuõng phaûi xem kyõ 10 trang cuoái cuøng ñeå bieát chaéc laø ôû ñoù khoâng coù hình khaéc naøo lieân quan ñeán traàu cau! Ngoaøi ra cho ñeán nay khoâng ai chuù yù ñeán nhöõng con soá baèng chöõ soá AÛ Raäp vaø chöõ Nho ôû moät soá hình khaéc (thí duï, ôû Hình 9, caùc soá 322 vaø tam baùch nhò thaäp nhò). Neáu döïa vaøo nhöõng soá ñoù maø saép xeáp caùc hình khaéc, chuùng ta coù theå hình dung ñöôïc nhöõng chaëng ñöôøng maø Oger vaø hoïa só ñaõ ñi trong naêm 1908 ñoàng thôøi cuõng coù theå suy ra thôøi ñieåm baét ñaàu vieäc bieân soaïn KTNN. Chuùng toâi ñaõ thöû laøm vieäc naøy vaø nghó KTNN ñöôïc baét ñaàu töø Teát Maäu Thaân 1908. Vaø coøn vaøi vieäc caàn nöõa nhö: a) tìm hieåu veà nhaân thaân vaø haønh traïng, ñaëc bieät trong ba naêm 1907-1909 ôû Haø Noäi cuûa Jean Ajalbert (qua ñoù thaáy ñöôïc aûnh höôûng cuûa luaät sö naøy ñeán vieäc thöïc hieän KTNN); b) söu taàm nhöõng aán phaåm thöïc söï ñaõ in cuûa Henri Oger vaø döïa vaøo ñoù, hieåu theâm veà boä saùch naøy; c) tìm nhöõng taøi lieäu (nhaát laø tranh aûnh) ñoàng thôøi vôùi KTNN ñeå vöøa boå sung vöøa ñaët Oger vaøo ñuùng vò trí cuûa oâng ta. Cuoái cuøng, chuùng toâi thaáy moãi hình khaéc trong KTNN laø thaønh quaû chung cuûa: 1) ngöôøi gôïi yù vaø ñaët laøm; 2) hoïa só; 3) thôï khaéc vaùn vaø thôï in; 4) caùc nhaø Nho “coá vaán”. Theo quy öôùc khoâng thaønh vaên vaø taäp quaùn töø theá kyû XIX, ñuùng ra Oger phaûi ghi ñaày ñuû teân hoï nhöõng vò naøy. Nhöõng ñieàu taûn maïn treân, chöa noùi veà noäi dung caùc hình khaéc, xuaát
93 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 phaùt töø nhieät taâm nhieàu hôn töø hieåu bieát, kinh nghieäm. Chuùng toâi chæ mong noùi coù saùch, maùch coù chöùng vaø raïch roøi phaân bieät giöõa chuû quan vôùi khaùch quan treân quan ñieåm lòch söû vaø cuoái cuøng, khoâng chæ döïa treân saùch vôû maø coøn töø thöïc teá ngoaøi ñôøi (chuû yeáu ôû Haø Noäi hoài ñaàu theá kyû XX). Kính mong quyù vò cao minh chæ baûo.(*) NQM-NMH CHUÙ THÍCH Henri Oger. Technique du peuple annamite - Mechanics and Crafts of the Annamites - Kyõ (1) thuaät cuûa ngöôøi An Nam. Baûn in 2009. Olivier Tessier, Philippe Le Failler chuû bieân. Haø Noäi, Vieän Vieãn Ñoâng Baùc Coå Phaùp - Thö vieän Khoa hoïc Toång hôïp TP Hoà Chí Minh - Coâng ty Nhaõ Nam - Nxb Theá giôùi, 2009, 3 quyeån (quyeån 1: 272 trang; quyeån 2: 350 trang tranh [1-350]; quyeån 3: 350 trang tranh [351-700]). Boä naøy nguyeân goàm hai taäp (volume): Taäp vaên töø (volume de texte), khoå in-40, in ôû Paris ñaàu naêm 1911, coù teân Introduction geùneùrale aø l’EÙtude de la Technique du people annamite - Essai sur la vie mateùrielle, les arts et industries du peuple annamite vaø Taäp tranh (volume des planches), khoå in-folio (42x65) in moäc baûn ôû Haø Noäi muøa heø naêm 1909, coù teân Technique du peuple annamite. Ñeå traùnh nhaàm laãn, xin goïi caùc thaønh phaàn cuûa baûn in 2009 laø quyeån (livre). Chuùng toâi dòch töø Annamite laø ngöôøi Nam, chöù khoâng duøng töø ngöôøi An Nam nhö nguyeân baûn. Chuùng toâi coøn dò öùng maïnh vôùi hai töø An Nam maø, trong lòch söû laâu daøi, ngöôøi nöôùc ngoaøi ñaõ duøng vôùi yù mieät thò. Ngaøy nay, nhieàu vò coù thieän chí nhöng vaãn duøng caùch dòch nhö tröôùc naêm 1945 vaø ngaàm mong hai töø ñoù chæ coù yù nghóa lòch söû. (2) Pierre Huard. “Le pionnier de la technologie vietnamienne: Henri Oger (1885-1936?)”. Bulletin de l’EÙcole française d’Extreâme-Orient, 1970, vol.LVII, pp.215-217. Nguyeãn Maïnh Huøng. Kyù hoïa Vieät Nam ñaàu theá kyû 20. tp Hoà Chí Minh, nxb Treû, 1989. 204 tr. (3) Taäp tranh cuûa boä saùch naøy (töùc quyeån 2 vaø 3, baûn in 2009) ñöôïc Oger goïi khi laø album, khi laø (4) volume des planches; nguyeân ñöôïc ñoùng thaønh nhieàu quyeån moûng, Oger goïi khi laø fascicule khi laø volume de planches; soá löôïng fascicule khi Oger ghi laø 10 khi laø 15. Cuõng vaäy, ôû tr.35, Oger ghi phaàn naøy in naêm 1909 nhöng ôû tr.74 laïi vieát in naêm 1908. Theo chuùng toâi, Taäp tranh ñöôïc in muøa heø naêm 1909. (5) TS H. van Putten (UA, Amsterdam) ñaõ giuùp nghieân cöùu töï daïng cuûa Oger, döïa vaøo chöõ vieát cuûa ñöông söï treân ñôn xin nhaäp hoïc tröôøng EPHE ngaøy 06/11/1906; oâng keát luaän: nhöõng neùt noåi baät ôû anh sinh vieân 21 tuoài naøy laø soâi noåi, haêng haùi, haêng say [nhöng] boàng boät, töï phaùt (spontaniteit), töï cao, thieáu kinh nghieäm, thieáu oùc toå chöùc, thieáu phoái hôïp… Keát luaän naøy chæ ñeå tham khaûo vì graphology khoâng laø moät ngaønh khoa hoïc ñuùng theo nghóa cuûa töø naøy. (6) Un cas d’eùcole, chuùng toâi nghó hai vò chuû bieân muoán theå hieän khaùi nieäm A case-study trong tieáng Anh-Myõ. Baùch khoa thö baèng tranh - Vieät Nam ñaàu theá kyû 20. Taäp 1, Haø Noäi, Vieän Töø ñieån Baùch khoa (7) - UÛy ban Khoa hoïc xaõ hoäi Vieät Nam, 1985. 32 tr. Theo Nguyeãn Maïnh Huøng (1989: 10) tröôùc khi in laïi thaønh saùch, noäi dung vôùi 351 hình khaéc [khoâng y nhö nguyeân goác] ñaõ ñöôïc coâng boá trong ba soá 3, 4 vaø 5 naêm 1985 cuûa taïp chí Tri thöùc Baùch khoa. Nguyeãn Maïnh Huøng. “Teát Caû Vieät Nam”, trong Teát Caû Vieät Nam - Lòch söû baùo xuaân Nam Kyø. (8) TP Hoà Chí Minh, Tröôøng Ñaïi hoïc Daân laäp Hoàng Baøng, [s.d.]. tr.7-64. (9) Khoâng haún truyeàn thoáng vaø taâm lyù naøy ñaõ heát trong chuùng ta ngaøy nay. Moät daãn chöùng: cuoán Phoá vaø ñöôøng Haø Noäi daøy 816 trang khoå 15x21 in naêm 2004 ôû Nxb Giao thoâng vaän taûi, Haø Noäi maø tònh khoâng coù moät baûn ñoà, moät hình khaéc, moät bieåu ñoà… ngoaøi 11 aûnh côõ 4x5 (trong ñoù coù aûnh taùc giaû) ôû bìa tröôùc vaø bìa sau. Moät vaøi vò soáng ôû nöôùc ngoaøi vaãn coøn “toân troïng” truyeàn thoáng naøy; xin xem baøi daøi veà traàu cau, thuoác laøo, traø in naêm 2000 ôû Nxb l’Harmattan, Paris.
94 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 (10) Naêm 1906, sau khi ñaäu tuù taøi, Oger ghi teân hoïc tröôøng EÙcole Coloniale (Tröôøng Thuoäc ñòa, thöôøng goïi taét laø La Colo) vôùi soá ñaêng baï 741 vaø töø ngaøy 06/11/1906 ghi teân hoïc theâm ôû EÙcole Pratique des Hautes EÙtudes (EPHE). Heát naêm hoïc 1906/1907, oâng ñi nghóa vuï quaân söï (töø cuoái 1907 ñeán giöõa 1909 ôû Haø Noäi), sau ñoù veà Paris chæ hoïc tieáp ôû La Colo nieân khoùa 1909/1910, ra tröôøng cuoái naêm 1910. ÔÛ tröôøng La Colo, oâng hoïc caùc lôùp Ñaïi cöông vaø veà Ñoâng Döông; ôû tröôøng EPHE oâng hoïc lôùp veà ngoân ngöõ Sanscrit cuûa Louis Finot (Phoù Chuû nhieäm boä moân naøy) vaø döï caùc baøi giaûng cuûa Sylvain Leùvi (Chuû nhieäm boä moân). Ngaøy 17 thaùng 10 naêm 1910 oâng ñöôïc boå laøm caùn söï - taäp söï ngaïch daân söï Ñoâng Döông (theo Huard, vieäc boå nhieäm naøy ñöôïc chính thöùc hoùa ngaøy 29/12/1910). Ñaàu hoaëc giöõa naêm 1911 oâng ñeán nhieäm sôû ôû Vinh. Thôøi gian bieåu treân, khaùc nhieàu vôùi ghi nhaän cuûa Huard (1970: 215) vaø nhöõng ngöôøi vieát sau, theo Huard. Noäi dung conscription (service militaire obligatoire, nghóa vuï quaân söï) cuûa Phaùp vaøo thôøi ñoù (theo Luaät Andreù, ngaøy 21/3/1905) khaùc raát nhieàu so vôùi noäi dung nghóa vuï quaân söï cuûa Vieät Nam ta. (11) Trong laàn löu truù naøy, khoâng thaáy baèng chöùng naøo cho bieát Oger ñaõ ra khoûi vuøng Haø Noäi; vì vaäy ñuùng ra phaûi goïi laø Kyõ thuaät cuûa ngöôøi Haø Noäi. Thöïc ra, hoà sô veà oâng trong laàn löu truù thöù nhaát - moät lính nghóa vuï - haàu nhö khoâng coù gì; Boä Quoác phoøng Phaùp khoâng quaûn lyù hoà sô cuûa lính nghóa vuï, ñòa phöông laøm vieäc naøy nhöng queâ oâng (Montrerault) khoâng bieát gì. Hoà sô veà hai laàn sau, khoâng lieân quan ñeán KTNN, laïi nhieàu hôn. (12) Ch. B. Maybon. “Note sur les travaux bibliographiques concernant l’Indochine française”. BEFEO, 1910, vol.10, No.2, p.414 (chuù thích 1, Maybon khoâng ñöa vaøo chính vaên tin veà nhöõng baøi baùo [keùm giaù trò] cuûa Oger nhöng e laø baøi ñieåm thö muïc cuûa mình khoâng ñaày ñuû, neân ñöa tin ñoù vaøo chuù thích). (13) Hoài ñoù ngöôøi Phaùp ôû Ñoâng Döông coù hai cuoán saùch goái ñaàu giöôøng: moät veà toå chöùc xaõ hoäi, ñoù laø Le pays d’Annam - EÙtude sur l’organisation politique et sociale des Annamites cuûa Eliacin Luro (1837-1877) (Paris, Nxb E. Leroux, 1878. 252 tr. vaø nhieàu baûn ñoà) vaø moät veà vaên hoùa daân toäc, ñoù laø Essais sur les Tonkinois vöøa noùi. (14) Ñaùng tieác laø Dumoutier veõ oâng bình voâi khoâng coù hai ñaëc ñieåm rieâng laø mieäng vaø quai bình. Hình khaéc ôû KTNN laø do hoïa só ngöôøi Vieät veõ neân coù hai ñaëc ñieåm ñoù. (15) Hocquard. Une campagne au Tonkin. Paris, Arleùa, 1999. 684p. (16) Saép xeáp toaøn boä 1.538 hình khaéc coù maõ soá trích töø 495 trong toång soá 701 trang tranh, chuùng toâi nghó caùc hoïa só ñaõ baét ñaàu veõ KTNN töø Teát Maäu Thaân 1908. So saùnh nhieàu hình khaéc vaø chöõ khoái vuoâng keøm theo hình, nhaát laø caùc hình veà oáng ñöïng taêm (nhö 016_1C, 298_1C…) chuùng toâi tin raèng coù hôn moät hoïa só ñaõ veõ KTNN. Moãi laàn Oger ñi vôùi moät hoïa só nhöng laàn naøy vôùi ngöôøi naøy, laàn sau vôùi ngöôøi khaùc. Ñeán 1908, Haø Noäi ñaõ bò Phaùp chieám 36 naêm (töø 1873), ñaõ thaønh nhöôïng ñòa cuûa Phaùp 21 naêm (töø 1888). Naêm 1908 coù nhöõng söï kieän lôùn nhö: a) giai ñoaïn giaûi hoøa laàn 2 giöõa laõnh tuï Ñeà Thaùm vaø Phaùp saép chaám döùt, quaân Phaùp ñang chuaån bò taán coâng khu cöù ñòa cuûa quan Ñeà; b) aûnh höôûng cuûa Ñoâng Kinh Nghóa Thuïc (bò caám hoaït ñoäng töø thaùng 11/1907 nhöng chæ thöïc söï ngöøng hoaït ñoäng töø thaùng 1/1908) coøn khaù lôùn, caû veà maët giaùo duïc vaø coâng thöông; c) ngaøy 27/6 xaûy ra vuï Haø Thaønh ñaàu ñoäc, laøm khoaûng 250 quan quaân Phaùp truùng ñoäc; d) ôû mieàn Trung coù phong traøo caét buùi toù (Phaùp goïi laø guerre des tondeurs), choáng thueá (xin xaâu)… Duø coøn nhieàu choáng ñoái töø phía ngöôøi Vieät nhöng ñoái vôùi ngöôøi Phaùp, Haø Noäi (cuõng nhö Baéc Kyø) khoâng coøn ôû giai ñoaïn Bình ñònh nöõa maø ñaõ qua giai ñoaïn Khai thaùc. (17) Ñoà Haøng Thieác ñeàu laøm baèng saét taây (fer-blanc, saét taám moûng phuû thieác), Oger hieåu nhaàm laø laøm baèng thieác thöïc (eùtain). Thôøi Phaùp thuoäc, phoá Haøng Thieác coù teân laø Rue des ferblantiers (phoá nhöõng ngöôøi thôï [laøm ñoà] saét taây). (18) Veà maët soá löôïng vaø noäi dung ñeà taøi, KTNN vöôït xa taát caû nhöõng söu taäp tranh aûnh cuûa caùc taùc giaû khaùc, keå caû Fillion, Hocquard, Kahn… vaø boä Tranh chuyeân ñeà Ñoâng Döông (Mongraphie
95 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (79). 2010 dessineùe de l’Indochine) sau naøy nhöng chaát löôïng laø vaán ñeà khaùc. Coù leõ saép xeáp theo phöông chaâm l’ordre dans le deùsordre! (19) (20) Cho ñeán nay, thöôøng duøng soá cuûa trang tranh ñeå chæ moät hình khaéc naøo ñoù coù ôû trang naøy. Thí duï, hình Loø saáy giaáy ñöôïc ghi laø HO, 240 (taïp chí Xöa vaø Nay, soá 336, thaùng 7 naêm 2009, tr. 25) nhöng ôû trang tranh 240 ñoù coù tôùi naêm hình khaùc nhau, xeáp thaønh hai haøng vaø hình Loø saáy giaáy laø hình thöù 2 (Oger goïi laø hình B) ôû haøng 1. Ñeå traùnh söï maäp môø naøy, ñeà nghò ñaùnh soá theo caùch Oger ñaõ neâu [nhöng khoâng thöïc hieän], chuùng toâi cuï theå hoùa nhö ghi ôû caùc hình trong baøi naøy. (21) Oger chuù yù nhieàu ñeán nhöõng ñoà duøng theáp vaøng vaø giaáy trang kim, hoïa só cuõng veõ ngöôøi vaø caùch ñaäp vaøng quyø vaø laøm trang kim nhöng oâng khoâng cho bieát moái lieân heä ñoù vaø khoâng goïi ñích danh kyõ thuaät ñaäp vaøng quyø voán coøn thaáy ôû phoá Haøng Hoøm, Haø Noäi vaøo nhöõng naêm 1940-1950. Xin xem chi tieát ôû Nguyeãn Xuaân Hieån, Nguyeãn Moäng Höng. La chique de beùtel illustreùe au (22) Vietnam avant 1945. New York, Sun Publishers, Inc. (ñang in). * Chaân thaønh caùm ôn quyù baø Vuõ Thò Mai Anh (EFEO, Haø Noäi), Toâ Thò Chí Trung (TVKHTH () TP Hoà Chí Minh), Olivia Pelletier (ANOM, Aix-en-Provence), Claire Guttinger (Colleøge de France, Paris), Myra Prince (Editions Geuthner, Paris), Heùleøne Jacobsen (Deùpoât leùgal, BnF, Paris) cuøng quyù oâng TS Olivier Tessier vaø Philippe Le Failler (EFEO, Haø Noäi), Noël Tanazacq vaø GS Pascal Bourdeaux (EPHE, Paris), Fabrice Bard (BCAAM, Pau), TS H. van Putten (UA, Amsterdam). TOÙM TAÉT Ñaàu naêm 2009, Vieän Vieãn Ñoâng Baùc Coå Phaùp taïi Haø Noäi phoái hôïp cuøng Thö vieän Khoa hoïc Toång hôïp TP Hoà Chí Minh, Coâng ty Nhaõ Nam vaø Nhaø xuaát baûn Theá giôùi ñaõ in laïi taùc phaåm Kyõ thuaät cuûa ngöôøi Nam do Henri-Joseph Oger ñöùng teân, ñöôïc xuaát baûn ñuùng 100 naêm tröôùc ñaây ôû Haø Noäi. Ñaây laø moät taùc phaåm ñaëc saéc, vì ngoaøi phaàn vaên töø khaûo taû, coøn coù hôn 4.200 hình veõ moâ taû ñôøi soáng vaø sinh hoaït cuûa ngöôøi Vieät ôû vuøng Haø Noäi vaøo naêm 1908 vaø ñaàu naêm 1909. Vieäc in laïi boä Kyõ thuaät ngöôøi cuûa Nam laø böôùc quan troïng trong vieäc khai thaùc kho baùu ñaëc saéc ñoù. Baûn in naêm 2009, ôû daïng gaàn nhö nguyeân sô, ñaõ ñeán tay ngöôøi ñoïc bình thöôøng sau nhieàu naêm khoâng roõ thöïc hö. Ñaõ coù ñöôøng ñeán kho baùu vaø cöûa ñaõ môû nhöng coøn caàn kieåm keâ, moâ taû ñuùng cuûa caûi coù trong kho roài coøn phaân loaïi, trình baøy coù lôùp lang, thuyeát minh chính xaùc vaø cuoái cuøng laø ñònh ñuùng giaù trò cuûa kho baùu. ABSTRACT ABOUT THE 2009 RE-EDITION OF TECHNIQUE DU PEUPLE ANNAMITE Early 2009, EÙcole française d‘Extreâme-Orient (Haø Noäi Chapter), in cooperation with General Science Library of Hoà Chí Minh City, Nhaõ Nam Company and Theá Giôùi Editions, re-edited the whole works Technique du peuple annamite that was wood-stamped just a century ago in Haø Noäi with Henri-Joseph Oger as author but in fact, it was the fruit of more than thirty Vietnamese draughtsman, wood-engravers, stamp-workers and of a unknown number of scholars-advisors. This recent re-edition consists of one Book of Text and two Books of Plates figuring, in over 4,200 engravings, the daily gestures and attitudes of the ordinary folk in Haø Noäi and surrounding areas in 1908 and early 1909. The 2009 re-edition of Technique du peuple annamite, in its almost original version, paved the way for the public to fully contemplate this unique and outstanding enterprise. The treasure was opened but a lot of things are waiting to accomplish, such as engravings’ scoring, captioning, topic-grouping and finally, identifying their real worth.