Báo cáo nghiên cứu khoa học " GIÁ TRỊ VÀ Ý NGHĨA DI SẢN TƯ TƯỞNG CỦA PHAN BỘI CHÂU TRONG NGHIÊN CỨU CHỦ THUYẾT PHÁT TRIỂN VIỆT NAM HIỆN NAY "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

91
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Quan niệm về phát triển ở Việt Nam Trong phạm vi lý thuyết, ta có rất nhiều vấn đề cần bàn bạc. Chủ thuyết phát triển tuy chưa hình thành một khuynh hướng lý luận (dù có người đã bàn bạc đến), song mặc nhiên người ta phải quan tâm. Xã hội tưởng như đứng yên một chỗ, song thực tế thì nó đang biến chuyển. Các lý thuyết cắt nghĩa ở sự biến chuyển ấy, hình dung ra các bước đi hiện tại và tương lai, tất nhiên là có nằm trong chủ thuyết phát triển. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " GIÁ TRỊ VÀ Ý NGHĨA DI SẢN TƯ TƯỞNG CỦA PHAN BỘI CHÂU TRONG NGHIÊN CỨU CHỦ THUYẾT PHÁT TRIỂN VIỆT NAM HIỆN NAY "

3 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 VAÊN HOÙA - LÒCH SÖÛ GIAÙ TRÒ VAØ YÙ NGHÓA DI SAÛN TÖ TÖÔÛNG CUÛA PHAN BOÄI CHAÂU TRONG NGHIEÂN CÖÙU CHUÛ THUYEÁT PHAÙT TRIEÅN VIEÄT NAM HIEÄN NAY Chương Thâu* I. Quan nieäm veà phaùt trieån ôû Vieät Nam Trong phaïm vi lyù thuyeát, ta coù raát nhieàu vaán ñeà caàn baøn baïc. Chuû thuyeát phaùt trieån tuy chöa hình thaønh moät khuynh höôùng lyù luaän (duø coù ngöôøi ñaõ baøn baïc ñeán), song maëc nhieân ngöôøi ta phaûi quan taâm. Xaõ hoäi töôûng nhö ñöùng yeân moät choã, song thöïc teá thì noù ñang bieán chuyeån. Caùc lyù thuyeát caét nghóa ôû söï bieán chuyeån aáy, hình dung ra caùc böôùc ñi hieän taïi vaø töông lai, taát nhieân laø coù naèm trong chuû thuyeát phaùt trieån. ÔÛ Vieät Nam chuùng ta, quan nieäm veà chuû thuyeát phaùt trieån coù leõ chöa töøng ñöôïc ñaët ra moät caùch nghieâm tuùc. Coù hai maët cuûa moät vaán ñeà. Tröôùc nhaát laø phaûi thaáy raèng chuùng ta töø laâu, khoâng thieân veà vaên minh vaät chaát, maëc daàu cuoäc soáng vaät chaát luoân luoân ñeo ñuoåi chuùng ta. Ta coù söï tìm toøi, söï ñuùc keát kinh nghieäm ñeå laøm cho cuoäc soáng ñöôïc caûi thieän hôn leân, ñöôïc tuaàn töï nhi tieán. Do ñoù maø nhöõng saùng kieán, nhöõng caûi tieán haøng ngaøy trong cuoäc soáng - raát phong phuù vaø cuõng coù yù nghóa to lôùn - ñeàu khoâng ñöôïc quan taâm ñuùng möùc. Chuùng ta luoân luoân giöõ gìn cöù ñeå cho cuoäc soáng cöù tieán daàn daàn. Thuyeát tieäm tieán laø moät lyù thuyeát aên saâu vaøo taâm lyù daân toäc. Maët khaùc, cuõng do caùi hoïc kinh vieän maø ta chòu aûnh höôûng cuûa Haùn hoïc. Caùc nhaø thöùc giaû beân Trung Quoác cuõng nhö beân ta luoân luoân coù ñaàu oùc phuïc coå. Nhöõng gì cuûa ngöôøi xöa ñaõ nghó, ñaõ laøm, ñeàu laø tuyeät vôøi, khoâng theå thay ñoåi, thaäm chí khoâng theå chæ trích ñöôïc. Maø caùi coå ñaây phaûi laø nhöõng thöù coå sô, chöù nhöõng thôøi ñaïi caän coå hay trung coå thì ñaõ keùm laém roài, khoâng theå laøm göông maãu ñöôïc. Nho sinh Vieät Nam tröôùc ñaây vieát moät baøi bình luaän veà vaên hay veà söû, neáu nhaéc ñeán caùc thôøi ñaïi tröôùc, ñaõ coù saün moät caâu daën doø, baøy veõ: Thuaán Nghieâu tam ñaïi thì khen Haùn Ñöôøng trôû xuoáng thì leøn cho ñau! Caùc vò danh nhaân thôøi coå aáy, ñaõ baøy veõ cho con ngöôøi (thôøi aáy vaø caùc ñôøi sau) nhöõng ñieàu phaûi tu döôõng, phaûi suy nghó…, toùm laïi laø veà ñaïo soáng giöõa xaõ hoäi coå sô. Maø nhöõng lôøi daïy doã veà caùi ñaïo aáy thì quaû laø ñuùng ñaén, thieát thöïc, coù theå öùng duïng vôùi ñôøi soáng haøng ngaøy (phaàn hình nhi haï) vaø coù theå vöôn leân ôû taàm trieát lyù xaõ hoäi (phaàn hình nhi thöôïng). ÔÛ nhöõng hoaøn caûnh nhaát ñònh cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, ñôøi soáng taâm linh, thì quaû thöïc caùi ñaïo aáy raát laø khaû thuû. Laøm theo ñöôïc caùi ñaïo nhö theá, con ngöôøi môùi caûm thaáy mình ñöôïc vieân maõn, * Thaønh phoá Haø Noäi.
4 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 ñöôïc tieáp caän söï thöïc ñeïp ñeõ vaø göông maãu. Do ñoù, maø ta chæ caàn laøm theá naøo cho ñuùng vôùi ñaïo, ñeå caùi ñaïo ñöôïc saùng toû, chöù khoâng phaûi nghó caùch gì laøm khaùc vôùi caùi ñaïo nöõa. La Sôn Phu Töû Nguyeãn Thieáp ôû nöôùc ta, ñaõ noùi moät caâu chaéc nòch: “Chæ lo caùi ñaïo khoâng haønh, chöù khoâng lo caùi ñaïo khoâng saùng”. Ñaõ nhö vaäy, thì laøm sao coù theå noùi ñöôïc vaán ñeà phaùt trieån. Do vaäy maø ngöôøi Vieät Nam töø laâu khoâng daùm coù saùng taïo. Chuùng ta chæ bieát phuïc coå, chaáp haønh caùi chaân lyù ñöôïc xem laø ngaøn ñôøi saùng suoát. Ta mô hoà vôùi caùi vaên minh vaät chaát, ngöôøi daân bình thöôøng thì mô hoà vôùi caùi môùi laï, ngöôøi caàm quyeàn, ngöôøi chæ ñaïo tö töôûng thì cho ñoù laø nhöõng thöù taø thuyeát vu daân. Caùi nhìn chung laø höôùng veà beân trong, chæ bieát nuùi soâng cuûa ta laø ñeïp, lòch söû ta laø anh huøng, truyeàn thoáng cuûa ta laø vaên hieán. Beân caïnh ta coù moät nöôùc roäng lôùn, coù neàn vaên hoùa phong phuù, saâu saéc, nhöng laïi luoân luoân tìm caùch ñoàng hoùa ta, neân ñieàu quan troïng laø ta phaûi tìm caùch ñoái phoù vôùi hoï. Veà maët chính trò, quaân söï, ta ñaõ coù theå ñoái ñaàu vôùi hoï, nhieàu laàn thaéng lôïi, khieán cho caùi moäng xaâm laêng cuûa hoï bò deïp ñi. Bò deïp ñi, nhöng caùi möu kia thì khoâng bao giôø chaám döùt ñöôïc, neân caùi caàn cuûa chuùng ta laø phaûi luoân luoân nghó ñeán söï ñoái ñaàu Nam-Baéc. Ta phaûi chòu laø An Nam, nhöng phaûi khaúng ñònh laø Nam Vieät hay Vieät Nam - khoâng phaûi im ñi (An) maø phaûi vöôn leân (Vieät). Vì theá maø ta chæ bieát coù caùi vaên hoùa Haùn Vieät (nghóa laø vaên hoùa Vieät Nam vaø vaên hoùa Trung Quoác). Vaø ta cuõng theo caùi göông ngöôøi Haùn maø xem moät soá nöôùc nhoû keà ta laø khoâng coù baûn lónh, laø nhöõng nöôùc thuoäc loaïi di ñòch. Xa hôn nöõa, ta khoâng laøm quen, thaäm chí laø khoâng heà hieåu bieát veà theá giôùi. Bieån roäng moâng meânh, ta chæ thaáy ñoù laø daëm khôi muø mòt, chöù khoâng roõ laø theá naøo. Ta chæ bieát coù ta vaø coù nöôùc to lôùn kia ôû phöông Baéc maø thoâi. Caû caùi khoâng gian roäng lôùn, phía ñoâng, phía nam ta ñeàu khoâng bieát tôùi. Vaên hoùa khu vöïc ñoái vôùi chuùng ta, töø ngaøy ta chöa ñöôïc tieáp caän vôùi phöông Taây, laø raát mô hoà, thaäm chí bò xem nhö laø khoâng coù. Nhö theá thì laøm sao ta coù theå nghó ñeán vaán ñeà phaùt trieån ñöôïc? Caû ôû beân Trung Quoác nöõa. Phaûi ñeán ñôøi nhaø Thanh, hoï môùi höôùng ñöôïc caùi nhìn ra ngoaøi. Nhìn ra, nhöng vaãn cöù loay hoay vaø giaãm chaân taïi choã. Nhöng noùi nhö theá cuõng khoâng phaûi laø ñeå hoaøn toaøn thaát voïng vôùi trí thöùc Vieät Nam. ÔÛ moät soá chaëng ñöôøng lòch söû, nöôùc ta vaãn coù nhöõng con ngöôøi khoâng hoaøn toaøn bò leä thuoäc vôùi neà neáp troùi buoäc cuõ kyõ. Coù theå goïi ñaây laø daáu hieäu cuûa nhöõng khuynh höôùng ñoäc laäp, nghó ra ngoaøi neà neáp cuõ. Moät Hoà Quyù Ly, daùm haï caùi ñòa vò cuûa Khoång Töû xuoáng, daùm xem nhöõng thaàn töôïng nhö Trình Töû, Chu Töû laø boïn hoïc roäng, taøi sô, laø boïn ñaïo Nho (ñaïo 盜 laø boïn troäm caép) thì thaät laø taùo baïo. Coù maáy chöõ cuûa Hoà Quyù Ly, laâu nay ta chöa chuù yù laém. Hoà Quyù Ly daùm goïi hoï laø “hoïc roäng, taøi sô”. Vaäy taøi ñaây laø caùi gì, neáu khoâng phaûi laø chuû thuyeát phaùt trieån? Taøi laø gì? Phaûi chaêng vôùi Hoà Quyù Ly, chæ chaêm chaêm vôùi nhöõng lyù thuyeát cuõ kyõ, khoâng coù caùi gì môùi, khoâng coù caùi gì khaùc so vôùi caùi cuõ, chæ bo bo vôùi nhöõng kieán thöùc cuõ kyõ, laëp ñi laëp laïi, thì khoâng phaûi laø coù taøi. Taøi laø ñi ñoâi vôùi söï saùng taïo, söï phaùt trieån. Ngoân ngöõ cuûa Hoà Quyù Ly thôøi ñaïi ñoù, khoâng nhö ngoân ngöõ chuùng ta baây giôø. Nhöng coù phaûi laø veà thöïc chaát, oâng ñaõ nghó ñeán söï phaùt trieån? Coøn moät nhaân vaät nöõa, nhaân vaät naøy raát quen vôùi lòch söû chieán ñaáu cuûa daân toäc, nhöng veà maët trieát hoïc, maët vaên hoïc, chöa ñöôïc chuù yù maáy. Traàn
5 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Cao Vaân (1866-1916) laø ngöôøi ñaõ tham gia cuoäc khôûi nghóa choáng Phaùp do Voõ Tröù laõnh ñaïo ôû Phuù Yeân, roài sau ñoù tham gia Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi, cuøng vôùi Thaùi Phieân laõnh ñaïo cuoäc khôûi nghóa cuûa vua Duy Taân, bò ñòch baét, cheùm ôû An Hoøa (Hueá) ngaøy 17/5/1916. Ngoaøi chuû tröông yeâu nöôùc, tinh thaàn beàn bæ chieán ñaáu, laøm göông cho caû moät giai ñoaïn, Traàn Cao Vaân coøn coù yù muoán ñeà xuaát lyù thuyeát trieát hoïc. OÂng chuù yù ñeán Kinh dòch, chuû tröông raèng ôû Trung Quoác coù Tieân thieân dòch cuûa Phuïc Hy, vaø Haäu thieân dòch cuûa Vaên Vöông, oâng muoán phoái hôïp hai loaïi naøy ñeà ra Trung thieân dòch. Tuy nhieân, hieän nay chöa thu thaäp ñöôïc ñuû taøi lieäu ñeå hieåu lyù thuyeát naøy, chæ bieát Huyønh Thuùc Khaùng coù nhaän ñònh Traàn Cao Vaân laø ngöôøi “baïo gan”, môùi daùm ñeà ra lyù thuyeát nhö theá. Cuõng coù dö luaän cho bieát, thuyeát Trung thieân dòch ñöôïc nhaân daân hai tænh Phuù Yeân, Bình Ñònh nghe theo raát ñoâng, khieán nhaø caàm quyeàn e sôï, ñaõ baét giam oâng vaøo nhöõng naêm 1900-1907. Nhöng duø ñaây laø con ngöôøi taùo baïo, caùi caûm töôûng chung maø ta coù veà Traàn Cao Vaân, laø hình nhö oâng vaãn chöa vöôït ra ñöôïc khoûi caùi khoâng gian Nam Vieät. Tröôùc Traàn Cao Vaân, khoaûng gaàn nöûa theá kyû, Vieät Nam ta coù moät nhaân vaät thaät laø ñaëc saéc. OÂng vöôït ñöôïc caû caùi taàm quoác gia, taàm vaên hoùa khu vöïc vaø tieáp caän ñöôïc vôùi vaên hoùa theá giôùi. Ngöôøi ñoù laø Nguyeãn Tröôøng Toä (1828- 1871), ngöôøi laøng Buøi Chu, huyeän Höng Nguyeân, tænh Ngheä An. Gia ñình oâng theo Coâng giaùo, oâng coù trình ñoä Haùn vaên cao, ñöôïc ñöa vaøo chuûng vieän Xaõ Ñoaøi daïy chöõ Haùn vaø ñoïc saùch Phaùp, saùch khoa hoïc. Naêm 1858, oâng cuøng vôùi Giaùm muïc Gauthier (teân Vieät laø Ngoâ Gia Haäu), sang ôû Paris hai naêm. Thôøi gian naøy, oâng tieáp thu ñöôïc nhieàu tri thöùc môùi, ñöôïc gheù qua nhieàu nôi: Singapore, Hoàng Koâng, La Maõ. Trôû veà nöôùc, phaûi laøm phieân dòch cho soaùi phuû Phaùp, luùc ñoù ñaõ chieám ba tænh mieàn Ñoâng. OÂng kín ñaùo phuïc vuï ñaát nöôùc baèng caùch thoâng baùo tin töùc cho trieàu ñình, roài thoâi haún vieäc, lieân tieáp gôûi nhieàu baûn ñieàu traàn töø naêm 1863 ñeán naêm 1871, baøn veà caùc ñieàu lôïi haïi, theá chieán theá hoøa, tình hình chung cuûa theá giôùi. OÂng ñeà caäp ñeán caùc vieäc thôøi söï, ngoaïi giao, ngoaïi thöông, toân giaùo, voõ bò, noâng chính, giaùo duïc, khai moû, ñaøo taïo nhaân taøi v.v... Taát caû ñeàu chöùng toû oâng coù moät trí tueä lôùn lao, coù taàm nhìn chieán löôïc, nhaèm canh taân ñaát nöôùc, vöôït haún leân treân thôøi ñaïi. Roõ raøng laø oâng ñaõ coù chuû thuyeát phaùt trieån rieâng, luùc aáy khoâng ai coù ñöôïc. Ñaëc bieät khuynh höôùng phaùt trieån naøy cuûa oâng, khoâng phaûi chæ ôû phaàn lyù luaän, phaàn chöõ nghóa, maø oâng ñaõ coù nhöõng vieäc laøm cuï theå, ñöa caùi môùi vaøo moät xaõ hoäi trì treä. OÂng ñaõ thieát keá xaây döïng thaønh coâng caùc nhaø nguyeän cuûa tu vieän ôû Saøi Goøn (1862- 1863), giaùo khu Xaõ Ñoaøi (1864-1866). OÂng giuùp Hoaøng Taù Vieâm ñaøo keânh Saét v.v… OÂng cuõng giuùp vieäc sang Phaùp möôïn thôï, mua maùy vaø ñöa du hoïc sinh sang. Chuû thuyeát phaùt trieån cuûa oâng laø coù taàm nhìn vaên hoùa theá giôùi, chöù khoâng chæ ôû vaên hoùa daân toäc (trong khuoân khoå Haùn Vieät), cuõng khoâng chæ phaùt trieån ñeán möùc vaên hoùa khu vöïc. Nhöng oâng ñaõ khoâng ñöôïc höôûng öùng. OÂng bò ñau roài maát trong aâm thaàm tuyeät voïng. Caùi chuû thuyeát cuûa oâng khoâng ñöôïc ai bieát ñeán. Coù leõ Nguyeãn Tröôøng Toä cuõng linh caûm ñöôïc söï boû rôi naøy, neân caâu thô tuyeät meänh cuûa oâng ñaõ raát laø ñau xoùt: Nhaát thaát tuùc thaønh thieân coå haän, Taùi hoài ñaàu thò baùch nieân cô! (Moät kieáp sa chaân muoân kieáp haän, Ngoaûnh ñaàu cô nghieäp aáy traêm naêm!)
6 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Neáu ñieåm theo sinh hoaït tö töôûng, sinh hoaït vaên hoùa cuûa ñaát nöôùc ta, nhaân daân ta, ñaây ñoù ta cuõng coù theå gaëp ñöôïc moät vaøi gôïi yù giuùp ta nghó ñeán chuû thuyeát phaùt trieån ôû ngöôøi naøy hay ngöôøi khaùc. Moät Leâ Quyù Ñoân, nhaø baùc hoïc thieân kinh vaïn quyeån, tuy chæ kính caån vôùi nhöõng “Thaùnh moâ hieàn phaïm luïc” (Ghi cheùp maãu möïc cuûa thaùnh hieàn) nhöng cuõng coù luùc bieát ñöôïc quaû ñaát troøn vaø xoay quanh maët trôøi. Moät oâng vua ñaëc Nho hoïc nhö Töï Ñöùc, vaãn coù luùc bieát nghieâng veà duy vaät luaän v.v… Nhöng vaãn chæ laø nhöõng tö töôûng thoaùng qua, chöù khoâng coù ai chuyeân hay noåi baät. Phaûi chôø ñeán ñaàu theá kyû XX, phaûi ñeán caùc nhaø Nho duy taân môùi thöïc söï laø coù chuû thuyeát phaùt trieån, vaø hoï ñaõ töï thaân phaùt trieån khaù maïnh meõ, khaù say söa. Nhöõng Phan Chaâu Trinh, Nguyeãn Quyeàn, Traàn Quyù Caùp v.v… ñeàu laø nhöõng con ngöôøi oâm aáp caùi chuû thuyeát phaùt trieån. Xin thöû baøn ñeán moät tröôøng hôïp Phan Boäi Chaâu. II. Coù theå noùi veà chuû thuyeát phaùt trieån ôû Phan Boäi Chaâu qua moät soá vaán ñeà caàn xeùt laïi Phan Boäi Chaâu khoâng noùi haún ra, cuõng khoâng saép xeáp nhöõng khuynh höôùng tö töôûng cuûa mình thaønh heä thoáng theo kieåu bieân nieân. Nhöng ta coù theå khaúng ñònh raèng qua nhöõng taùc phaåm, nhöõng coâng trình oâng ñaõ trình baøy, vaø ngay caû cuoäc ñôøi cuûa oâng theo trình töï caùc giai ñoaïn xaõ hoäi, roõ raøng ta coù theå nhaän ra caùc böôùc phaùt trieån trong tö töôûng cuûa oâng. Vaø cuõng roõ raøng laø oâng ñaõ coù chuû thuyeát nhaát ñònh. Chuû thuyeát aáy cuõng ñaõ ñöôïc phaùt trieån theo thôøi gian, chöù khoâng giaãm chaân moät choã. Nhöng tröôùc khi baøn ñeán chuû thuyeát phaùt trieån naøy, coù leõ ta neân coù nhaän xeùt raèng vieäc nghieân cöùu veàà Phan Boäi Chaâu tuy ñaõ khaù roõ raøng, ngöôøi vieát veà oâng ñaõ khaù nhieàu, oâng cuõng ñaõ ñöôïc toân vinh ôû chöøng möïc nhaát ñònh, nhöng thöïc ra vaãn coøn nhöõng vaán ñeà hình nhö chöa thaät thoûa ñaùng. Chuùng ta noùi veà oâng raát nhieàu, nhöng chuùng ta ñaõ hieåu oâng chöa? Ngay chính Phan Boäi Chaâu tröôùc khi töø bieät coõi ñôøi, vaãn mang moät noãi nieàm saâu kín. Thieân haï thuøy nhaân baát thöùc quaân (Thieân haï ai ngöôøi bieát ñeán ta). Ñuùng nhö vaäy, ña soá ngöôøi Vieät Nam ta coøn “baát thöùc quaân” nhieàu laém. Nga nga hoà chí taïi cao sôn; Döông döông hoà chí taïi löu thuûy. Phan Boäi Chaâu ñaõ möôïn hình aûnh trong vaên chöông coå ñieån ñeå noùi caùi chí cuûa mình. Coù phaàn naøo coâng thöùc, maø coù nhieàu phaàn laø söï thöïc. Ñuùng laø taàm suy nghó cuûa oâng cao nhö nuùi, roäng nhö maët nöôùc meânh moâng, cöù phaùt trieån maõi leân, trong öôùc mô cuõng nhö trong thöïc teá. Caùi “cao sôn löu thuûy” cuûa oâng laø khoâng maáy ngöôøi roõ, phaûi coù ngöôøi nhö Huyønh Thuùc Khaùng trong baøi vaên sinh vaõn (teá soáng) cuï Phan Boäi Chaâu môùi coù ñöôïc “maáy chöõ ñaù vaøng ghi maáy ñoaïn taâm can”. Khoâng hieåu Phan Boäi Chaâu, neân ngöôøi ta sau naøy thöôøng pheâ phaùn (hoaëc ñaùnh giaù, hoaëc coù caûm töôûng) veà oâng ôû nhieàu vaán ñeà heä troïng. Coù theå coù maáy vaán ñeà lôùn: - Vaán ñeà ñöôøng loái caùch maïng cuûa oâng. - Vaán ñeà oâng theo chuû tröông baïo ñoäng, caàu Nhaät. - Vaán ñeà Phaùp-Vieät ñeà hueà. - Nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán caùc löïc löôïng caùch maïng. Nhöõng vaán ñeà naøy ôû beà noåi thì gaén vôùi nhöõng haønh ñoäng chieán ñaáu cuûa oâng, nhöng ôû beà saâu vaãn raát lieân quan ñeán chuû thuyeát phaùt trieån trong tö
7 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 töôûng cuûa oâng. Ta haõy thöû ñieåm laïi qua nhöõng nhaän xeùt coá gaéng cho coâng baèng vaø khaùch quan nhaát. 1. Vaán ñeà ñöôøng loái caùch maïng cuûa Phan Boäi Chaâu Coù maáy vaán ñeà maø hình nhö vaán ñeà ñöôïc xem troïng hôn caû laø ñöôøng loái caùch maïng cuûa Phan Boäi Chaâu (vaø cuûa caû Phan Chaâu Trinh). Moät cuoán saùch (cuûa Nhaø xuaát baûn Chính trò Quoác gia) ñaõ coù nhöõng ñaùnh giaù veà hai oâng Phan raát nghieâm khaéc. Ngöôøi vieát cheâ hai oâng Phan laø “höôùng ñi vaø caùch ñi cuûa caùc oâng khoâng coøn phuø hôïp vôùi nhöõng bieán ñoåi cuûa thôøi ñaïi vaø caùc oâng ñaõ khoâng bieát tìm hieåu xem cuoäc caùch maïng naøo ñi ñeán nôi ñeå hoïc taäp, cuoäc caùch maïng naøo khoâng ñeán nôi ñeå traùnh”. Ñaây cuõng laø moät nhaän ñònh lieân quan ñeán chuû thuyeát phaùt trieån maø chuùng ta ñang baøn. Nhöng roõ raøng söï pheâ phaùn naøy ñaõ khoâng coù cô sôû, maø nhaát laø khoâng coù quan ñieåm lòch söû cuï theå. Ta thöôøng vaãn nhaéc nhau khi nghieân cöùu laø caàn coù quan ñieåm naøy, môùi giöõ ñuùng ñöôïc tinh thaàn bieän chöùng. Pheâ phaùn theo caùch treân laø taùch haún hai oâng Phan ra khoûi tình hình xaõ hoäi, tình hình caùch maïng ñeå thoûa maõn moät söï suy dieãn mô hoà. Hai oâng Phan ra ñôøi töø cuoái theá kyû XIX, rieâng Phan Boäi Chaâu thì xuaát döông vaøo naêm 1905. Luùc aáy thì treân theá giôùi, nhaát laø ôû Phaùp, ôû Nga, ôû Nhaät, ôû Trung Quoác v.v… chöa coù cuoäc caùch maïng naøo ñaõ ñeán nôi vaø khoâng ñeán nôi. Taám göông Nhaät Baûn duy taân khoâng döïa vaøo söï thaønh coâng cuûa moät cuoäc caùch maïng naøo caû. Caû hai oâng Phan laên loän, ñi heát nôi naøy sang nôi khaùc, thì maõi ñeán naêm 1911, môùi bieát ñöôïc coù cuoäc caùch maïng Taân Hôïi cuûa Toân Vaên, maø khi chæ ñaïo cuoäc caùch maïng naøy, Toân Vaên khoâng chòu aûnh höôûng cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin. Caùi khaåu hieäu saùng suoát cuûa oâng Toân laø “lieân Nga, dung Coäng” maõi ñeán sau Caùch maïng thaùng Möôøi môùi coù. Minh Trò Thieân Hoaøng thì khoâng phaûi laø ngöôøi Maùcxít, vaø cho tôùi hoâm nay nöôùc Nhaät vaãn ñeå toàn taïi cheá ñoä Nhaät hoaøng. Coøn luùc naøy (1911), Phan Chaâu Trinh môùi ñöôïc ra khoûi nhaø tuø Coân Ñaûo, Phan Boäi Chaâu ñang laøm ruoäng ôû Thaùi Lan. Baét hai cuï phaûi töôûng töôïng ra nhöõng cuoäc caùch maïng chöa coù ñeå trôû thaønh ra con ngöôøi ñaïi ñaïi thieân taøi, thì thaät laø baát chaáp lòch söû cuï theå. Roài khi Caùch maïng thaùng Möôøi noå ra thì Phan Boäi Chaâu ñang bò giam ôû Quaûng Ñoâng. Maø cuõng neân traân troïng Phan Boäi Chaâu ôû giai ñoaïn naøy! Khi chöa coù Caùch maïng thaùng Möôøi thì oâng khoâng bieát (taát nhieân!) vaø khi coù roài thì oâng ñaõ coá tìm caùch tieáp caän. OÂng dòch cuoán Ñieàu tra chaân töôùng Nga La Tö ñuùng vaøo luùc Nguyeãn AÙi Quoác ñi döï Ñaïi hoäi Tours (1920), luùc aáy Phan Boäi Chaâu ñaõ 54 tuoåi. Sau Caùch maïng thaùng Möôøi ñeán 4 naêm, nöôùc Phaùp môùi thaønh laäp Ñaûng Coäng saûn, vaø moät naêm sau nöõa (1921) Ñaûng Coäng saûn Trung Quoác môùi ra ñôøi. Roài caû Hoà Chí Minh nöõa. Chaøng thanh nieân Nguyeãn Taát Thaønh thoâng minh xuaát chuùng ñeán möùc bieát töø choái khoâng xuaát ngoaïi vôùi Phan Boäi Chaâu, maø ta cuõng coù thaáy oâng noùi gì veà con ñöôøng ñi laøm caùch maïng cho ñeán nôi ñeán choán ñaâu! Laên loän maõi, ñi heát nôi naøy nôi khaùc, phaûi chôø ñeán khi Luaän cöông veà vaán ñeà daân toäc vaø thuoäc ñòa cuûa Leânin, ñöôïc Ñaïi hoäi laàn thöù hai Quoác teá Coäng saûn thoâng qua (1920), Nguyeãn AÙi Quoác môùi coù theå phaùt bieåu: “Ñaây laø con ñöôøng giaûi phoùng chuùng ta”, kia maø. Neân nhôù coù moät ñieàu töông hôïp cuõng hay hay: ñöông vaøo luùc Nguyeãn AÙi Quoác phaùt bieåu caâu naøy, cuõng laø luùc Phan Boäi Chaâu ngoài dòch cuoán saùch veà nöôùc Nga cuûa taùc
8 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 giaû Nhaät Baûn Boá Thò Dó Tri. Theá maø daùm cho laø oâng Phan khoâng bieát gì ñeán söï bieán ñoåi cuûa thôøi ñaïi, khoâng tìm hieåu caùc cuoäc caùch maïng nhö theá naøo, thì quaû thöïc laø chæ coát noùi laáy ñöôïc, noùi ñeå toû ra coù quan ñieåm laäp tröôøng, baát chaáp thöïc teá. Nhöõng ngöôøi ñi sau thöôøng coù lôïi theá laø thaáy ñöôïc nhöõng vieäc maø ngöôøi ñi tröôùc ñaõ laøm, neân deã töôûng laø mình saùng suoát hôn, cöù tha hoà pheâ phaùn ngöôøi tröôùc, chaúng khaùc gì moät caâu chuyeän nguï ngoân: Chuù beù môùi coù boán, naêm tuoåi, ñöôïc cha cho ngoài leân vai ñeå ñi xem hoäi. Chuù ñaéc yù quaù ñaõ voã vaøo ñaàu cha maø reo: Boá ôi! Con troâng roõ hôn boá cô! 2. Vaán ñeà Phan Boäi Chaâu theo chuû tröông baïo ñoäng, caàu Nhaät Vaán ñeà thöù hai laø vaán ñeà noåi nhaát trong cuoäc ñôøi cuûa Phan Boäi Chaâu: Vaán ñeà caàu vieän Nhaät Baûn, vôùi chuû yù laø xin vieän trôï quaân söï cuûa Nhaät Baûn ñeå ñaùnh ñoå boïn thöïc daân Phaùp, giaønh laáy ñoäc laäp cho nöôùc nhaø. Ñuùng, quaû tình laø luùc ñaàu, Phan Boäi Chaâu ñaõ coù yù ñònh naøy, vaø ñaõ quyeát taâm sang Nhaät. Phaûi noùi theâm raèng, caùi yù ñònh naøy laø yù ñònh chung cuûa caû quoác daân Vieät Nam. Daân ta khoâng chòu soáng trong voøng noâ leä, heát cuoäc khôûi nghóa naøy ñeán cuoäc khôûi nghóa khaùc trong phong traøo Caàn Vöông, ñeàu nhaèm muïc ñích naøy. Phan Boäi Chaâu thieát tha vôùi muïc ñích ñoù, oâng thaáy raát nhuïc nhaõ (nhö taát caû daân chuùng Vieät Nam) vì phaûi chòu nhöõng ñaøn aùp naëng neà (caùc baøi vieát töø Bình Taây thu Baéc ñeán Haûi ngoaïi huyeát thö v.v... ñeàu cho thaáy roõ caùi yù chí quyeát taâm, caùi tö töôûng phuïc thuø soâi ñoäng). Nhöng oâng cuõng thaáy laø löïc löôïng cuûa mình non yeáu, khoâng coù choã döïa, khoâng coù ngöôøi giuùp ñôõ thì khoâng theå laøm neân. Ñuùng vaøo luùc aáy, Nhaät Baûn ñaõ ñaùnh ñoå ñöôïc nöôùc Nga phong kieán, uy danh chaán ñoäng ñòa caàu. Nhaät thaéng Nga, thì coù theå thaéng Phaùp khoâng coøn phaûi hoà nghi gì nöõa. Caùi tö töôûng naøy ñöôïc ñoâng ñaûo caùc nhaø trí thöùc Vieät Nam (caùc nhaø Nho) hoã trôï, vì nhöõng ngöôøi naøy ñeàu tin vaøo lyù thuyeát ñoàng chuûng, ñoàng vaên, voán raát saâu saéc trong nhieàu daân toäc ôû AÙ chaâu. Cuõng khoâng neân queân raèng, caïnh Phan Boäi Chaâu luùc ñoù coøn coù Tieåu La Nguyeãn Thaønh, roài coù Taêng Baït Hoå laø nhöõng ngöôøi cuõng tín nhieäm vaøo söï quaät cöôøng, söï thaéng lôïi cuûa Nhaät Baûn. Baáy nhieâu khuynh höôùng chính trò vaø caû tình caûm nöõa ñaõ thaám vaøo Phan Boäi Chaâu, cuøng vôùi nhieät huyeát cuûa oâng ñaõ khieán cho oâng tin chaéc vaøo moät tín ñieàu: caàu vieän. Cuõng khoâng neân queân raèng vì hoïc Nho, neân Phan Boäi Chaâu cuõng khoâng queân ñöôïc nhöõng taám göông - maø laø göông ñeïp, cuûa nhöõng ngöôøi trong saùch vôû coå ñieån cuûa Trung Quoác. Huyønh Thuùc Khaùng sau naøy ñaõ nhaán maïnh veà nhöõng taám göông aáy, khi noùi veà Phan Boäi Chaâu: “Leä Bao Tö gioït daøi gioït vaén, Taàn ñình caûm ñoäng, Khuyeån Döôõng, Ñaïi OÂi! Saùo Nguõ Vieân khuùc noåi khuùc chìm, Ngoâ thò vang löøng, Hoaønh Taân, Thaàn Hoä!”(*) Roài cuøng vôùi söï pheâ phaùn khuynh höôùng caàu vieän Nhaät Baûn naøy, ngöôøi ta coøn quy cho Phan Boäi Chaâu caû caùi toäi muoán “ñuoåi coïp cöûa tröôùc, röôùc beo Trích baøi “Vaên teá Phan Saøo Nam”. Baøi vaên teá naøy Huyønh Thuùc Khaùng laøm tröôùc ngaøy Phan Boäi * Chaâu taï theá (29/10/1940) vaø ñaõ ñoïc cho cuï Phan nghe trong leã “sinh vaõn”. Bao Tö töùc Thaân Bao Tö, laøm toâi nöôùc Sôû, khi nöôùc Sôû bò nöôùc Ngoâ ñaùnh, oâng chaïy sang caàu cöùu quaân Taàn giuùp nöôùc Ngoâ. Khuyeån Döôõng Nghò vaø Ñaïi OÂi Troïng Tín laø caùc chính khaùch Nhaät Baûn maø Phan Boäi Chaâu ñaõ tieáp xuùc vaø ñeà nghò hoï giuùp ñôõ Vieät Nam. Nguõ Vieân töùc Nguõ Töû Tö, bò vua Sôû gieát cha vaø anh. OÂng sang nöôùc Ngoâ, phaûi ñi thoåi saùo giöõa chôï xin aên, lo vieäc phuïc thuø. Hoaønh Taân, Thaàn Hoä töùc Yokohama vaø Kobeù, hai ñòa danh ôû Nhaät Baûn. BBT.
9 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 cöûa sau” laø caùi ñieàu Phan Boäi Chaâu ñaõ raát caûnh giaùc. Ngay Tieåu La Nguyeãn Thaønh khi tieãn chaân Phan Boäi Chaâu sang Nhaät, ñaõ coù lôøi daën: “Thaåm thôøi löôïng theá, khaû haønh taéc haønh, baát khaû haønh taéc chæ. Vaät söû tieàn moân cöï hoå, haäu hoä ngheânh lang, dó di hoïa haäu theá”. (Xeùt kyõ thôøi theá, laøm ñöôïc thì laøm, khoâng laøm ñöôïc thì döøng laïi. Ñöøng dôû caùi troø cöûa tröôùc ñuoåi hoå cöûa sau röôùc beo, ñeå tai hoïa cho ngöôøi ñôøi sau). (Theo saùch Traàn Quyù Caùp vaø töï traøo caùch maïng daân quyeàn ñaàu theá kyû XX cuûa Lam Giang). Nhö vaäy laø ñaõ roõ tö töôûng caàu vieän cuûa Phan Boäi Chaâu. OÂng muoán nhôø ñeán Nhaät Baûn thöïc, nhöng tinh thaàn coù khaùc, khoâng gioáng nhö con ngöôøi vong quoác kieåu Leâ Chieâu Thoáng ngaøy xöa. Roài khoâng phaûi ñôïi daøi ngaøy laém, caùch caàu vieän cuûa oâng ñaõ xoay chuyeån ngay laäp töùc sang caàu hoïc. Ñaây cuõng laø moät söï phaùt trieån trong tö töôûng cuûa Phan Boäi Chaâu. OÂng sôùm ñöôïc nghe lôøi phaân tích cuûa Löông Khaûi Sieâu, ñöôïc nghe yù kieán cuûa Thieån Vuõ Taù Hyû Thaùi Lang veà caùi daõ taâm cuûa boïn chính khaùch, oâng cuõng giaùc ngoä, ñaõ coù söï chuyeån bieán tö töôûng, chuyeån töø quaân söï sang vaên hoùa. Phan Chaâu Trinh voán ñoái laäp vôùi oâng veà chuû tröông baïo ñoäng, nhöng laïi raát taùn ñoàng vieäc oâng cho con em Vieät Nam sang hoïc ôû Nhaät Baûn. Ñieàu “töông phaûn nhi töông ñoàng” giöõa hai oâng, maø Huyønh Thuùc Khaùng nhaän ra, cho ta thaáy caùi hieåu cuûa chuùng ta veà söï caàu vieän, söï baïo ñoäng cuûa Phan Boäi Chaâu laø caàn phaûi xem laïi. 3. Vaán ñeà Phaùp-Vieät ñeà hueà Coù leõ ngöôøi ta deã maéc môù nhaát vôùi Phan Boäi Chaâu laø vaán ñeà oâng ñaõ ñöa ra thuyeát Phaùp-Vieät ñeà hueà. Chuyeän trôû neân phöùc taïp laø vì ôû moät con ngöôøi nhö Phan Boäi Chaâu tröôùc sau chæ coù chuû tröông baïo ñoäng, ñaùnh ñoå giaëc cöôùp ñeå giaønh laïi ñoäc laäp cho nöôùc nhaø, maø nay laïi noùi ñeán chuyeän baét tay, chuyeän “ñeà hueà” cuøng keû ñòch, thì raát ñaùng ngaïc nhieân, thaäm chí khieán ngöôøi ta nghi ngôø caû veà tö caùch. Nhöng thöïc ra ñaây laø vaán ñeà thuoäc phaïm vi chieán thuaät (vaø coù theå caû veà chieán löôïc, maø cuõng lieân quan ñeán chuû thuyeát phaùt trieån maø chuùng ta ñang baøn). Caàn trôû laïi vôùi tình hình cuï theå cuûa Phan Boäi Chaâu vaøo thôøi gian ñoù, naêm Maäu Ngoï (1918). OÂng vöøa ñi khoûi Vaân Nam, ñeán Truøng Khaùnh, gaëp vieân quan Trung Quoác laø Hoaøng Phuïc Sinh, ñöôïc nhaän chöùc möu quan do oâng Hoaøng giao cho ñeå laáy löông moãi thaùng 170 ñoàng. Ñöôïc löông ñeå coù tieàn chi duïng, Phan xin töø bieät Hoaøng Phuïc Sinh ñeå veà Haøng Chaâu. Luùc naøy cuoäc AÂu chieán (Theá chieán laàn thöù 1) ñaõ keát thuùc, tình hình theá giôùi ñaõ bieán chuyeån, vai troø cuûa thöïc daân Phaùp ôû caùc thuoäc ñòa caøng theâm uy theá, muoán chieán ñaáu theo caùch ñöông ñaàu thì thaät laø khoù khaên. Vöøa luùc aáy thì Phan Baù Ngoïc vaø Leâ Dö cuõng ñeán Haøng Chaâu ñeå gaëp Phan Boäi Chaâu. Hai ngöôøi naøy keå chuyeän tình hình trong nöôùc vaø giôùi thieäu vôùi Phan veà vieân Toaøn quyeàn Albert Sarraut, cho ñoù laø ngöôøi cuûa Ñaûng Xaõ hoäi, neân coù chính saùch khaùc vôùi ñöôøng loái thöïc daân, neáu bieát caùch lôïi duïng thì coù theå laøm lôïi cho ta moät caùch hoøa bình, khoâng phaûi gaây baïo ñoäng. Phan raát suy nghó veà yù kieán cuûa Phan Baù Ngoïc, Leâ Dö, vaø cuõng caûm thaáy coù ñieàu caàn caân nhaéc. Coù moät thöïc teá laø oâng cuøng caùc ñoàng chí ñaõ laên
10 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 loän boân taåu möôøi laêm naêm trôøi, nhöng keát quaû chöa laàn naøo ñaùp öùng loøng mong ñôïi. Caùc cô sôû tan vôõ lieân tieáp, caùc ñoàng chí xuaát saéc laàn löôït hy sinh, con ñöôøng baïo ñoäng ñaët ra vaãn chöa thaáy coù cô tieán trieån. Trong khi ñoù thì tình hình theá giôùi laïi bieán ñoäng coù lôïi cho ñoái phöông. Nhìn nhaän kinh nghieäm vaän ñoäng caùch maïng ôû caùc nôi, vaãn chöa thaáy baøi hoïc naøo toát nhaát. Phan cuõng lieân heä ñeán nhöõng nhaø hoaït ñoäng chính trò ôû caùc nöôùc maø Phan ñaõ ñöôïc gaëp, nhieàu ngöôøi cuõng coù nhieàu caùch thöùc khaùc nhau. Phan laïi nhôù ñeán quan ñieåm cuûa Phan Chaâu Trinh, tuy khoâng ñoàng yù vôùi ñöôøng loái baïo ñoäng cuûa mình, vaãn bò Phaùp nghi ngôø khuûng boá, nhöng khoâng phaûi laø khoâng coù ñoâi chuùt lôïi ích thieát thöïc. Neân chaêng giôø ñaây ta coù theå töông keá töïu keá, vaãn giöõ vöõng chí phuïc thuø, maø vaãn toû ra hoøa hoaõn ñeå lôïi duïng laøm cho caùch maïng thuaän chieàu tieán leân. Tình hình theá giôùi khaùc ñi, thì mình cuõng phaûi coù nhöõng thuû ñoaïn môùi. Phaûi coù thuû ñoaïn, mieãn laø khoâng rôøi muïc ñích. “Vaán muïc ñích, baát vaán thuû ñoaïn”, Phan Boäi Chaâu ñaõ noùi ra caâu aáy. Nhìn moät caùch khaùch quan, phaûi nhaän raèng, ñoù laø moät söï phaùt trieån môùi trong chuû tröông haønh ñoäng cuûa oâng. Phan Baù Ngoïc vaø Leâ Dö ñaõ höôûng öùng ñeå cuûng coá theâm cho Phan Boäi Chaâu caùch nhìn môùi naøy. Muoán laøm thaønh vieäc lôùn, phaûi coù möu moâ, keå caû möu moâ xaûo traù. Neáu ta baèng loøng ñeà hueà vôùi chuùng, thì chuùng seõ khoâng ñeå yù gì, cuoäc vaän ñoäng cuûa ta cöù tieán ñeàu, khoâng bò chuùng khuûng boá, nhö theá seõ coù keát quaû hôn. Phan Boäi Chaâu taùn thaønh vaø ñaõ ñeå coâng phu vieát baøi Phaùp-Vieät ñeà hueà luaän. Baøi naøy, tröôùc nhaát phaân tích tình hình theá giôùi, neâu roõ caùi theá cuûa ñeá quoác Nhaät Baûn ôû AÙ chaâu, döï ñoaùn Nhaät Baûn nhaát ñònh phaûi phaùt trieån theá löïc. Ngöôøi Phaùp ôû Vieät Nam coù 5 ñieàu nguy hieåm khoâng theå naøo choáng laïi, coøn ngöôøi Vieät Nam thì coù 3 ñieàu nguy hieåm khi bò Nhaät xaâm laêng. Do ñoù, ngöôøi Phaùp chôù xem ngöôøi Vieät Nam nhö traâu ngöïa, ngöôøi Vieät Nam chôù xem ngöôøi Phaùp nhö cöøu thuø maø caàn ñoåi ñöôøng thay loái ñeå cuøng nghó caùch löôõng lôïi maø sinh toàn. Phan cuõng noùi roõ: “Tröôùc ñaây Phan vaãn giöõ caùi lyù thuyeát baøi Phaùp, nhöng töø khi cuoäc AÂu chieán phaùt sinh, thì môùi nhaän ra “caùi côù khoán quaãn cuûa ngöôøi Phaùp, cuøng caùi vaï gôùm gheâ cuûa ngöôøi Nam”, cho neân môùi tìm ra caùi “möu kheùo veïn toaøn…”. Cho ñeán cuoái thaùng 6 naêm Kyû Muøi (1919), vaãn do söï lieân laïc cuûa Phan Baù Ngoïc, vieân Toaøn quyeàn Sarraut cöû ngöôøi ñaïi dieän laø Neùron ñeán Haøng Chaâu, ñaøm phaùn vôùi Phan Boäi Chaâu. OÂng Phan ñöa caû Traàn Höõu Coâng, Hoà Hoïc Laõm vaø ba thanh nieân nöõa ñeán cuøng trao ñoåi. Baát ngôø, phía ngöôøi Phaùp ñöa ra hai yeâu caàu: - Phan phaûi vieát baøi gôûi veà nöôùc, yeâu caàu thuû tieâu yù chí caùch maïng. - Phan phaûi trôû veà nöôùc, seõ ñöôïc tham gia chính phuû Nam trieàu vaø ñöôïc caáp “nguyeät boång” ñaëc bieät. Neáu khoâng veà thì coù theå ôû nöôùc ngoaøi vaø choïn nôi ôû gaàn vôùi toâ giôùi Phaùp. ÔÛ ñaâu, chính phuû Phaùp cuõng chòu chu caáp cho Phan. Phan voâ cuøng ngaïc nhieân tröôùc nhöõng ñieàu kieän aáy. Keû ñòch thaéng traän buoäc Phan ñaàu haøng. Phan nhaän ra mình ñaõ laàm laãn, khinh suaát nghe theo boïn Phan Baù Ngoïc vaø Leâ Dö. Phan mæm cöôøi khinh bæ vaø ñoïc cho Lyù Troïng Baù vieát hoä lôøi phuùc ñaùp phaûn khaùng cuûa mình. OÂng noùi haún vôùi nhaø caàm
11 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 quyeàn Phaùp: “Hoï khoâng hieåu hai chöõ ñeà hueà. Caùi ñeà hueà cuûa caùc oâng, so vôùi caùi ñeà hueà cuûa toâi, khaùc nhau nhö nöôùc vôùi löûa”. Boïn Neùron teõn toø ruùt lui. Töø ñoù, Phan cuõng khoâng giao thieäp gì vôùi Neùron, Phan Baù Ngoïc vaø Leâ Dö nöõa. Chuyeän Phaùp-Vieät ñeà hueà, töø ñaáy taét ngaám vôùi caâu ca khoâng roõ ai ñaõ ñaët ra: Ñeà hueà chi maø ñeà hueà Oaùn thuø ta haõy coøn laâu Troàng tre neân gaäy, gaëp ñaâu ñaùnh queø. Sau ñoù, coù ngöôøi do moät yù ñoà naøo ñoù, thöôøng day laïi vaán ñeà naøy, nhöng ai hieåu Phan Boäi Chaâu thì khoâng baên khoaên gì veà tö caùch hay laäp tröôøng cuûa nhaø chí só. Chöùng côù laø vaøo naêm 1937, Nguyeãn Vaên Vónh boãng nhieân khôi chuyeän, vieát baøi baùo “Nhaø caùch maïng töï hoái” (Le revolutionaire repenti) ñaõ bò Huyønh Thuùc Khaùng ñaäp laïi. OÂng Huyønh noùi mæa mai raèng Nguyeãn Vaên Vónh ñieân khuøng hay pha gioïng say neân hoùa ra vu vô. Nguyeãn Vaên Vónh keå raèng coù nhöõng oâng chaøi, oâng xe naøo ñoù ñöôïc nghe chuyeän Phaùp-Vieät ñeà hueà, oâng Huyønh baûo chaúng coù ai ñieân khuøng maø cho nhöõng ngöôøi aáy nghe chuyeän. Roài cuõng nhö Phaïm Quyønh phaûi im tröôùc lôøi chieâu tuyeát cho Ngoâ Ñöùc Keá (cuõng cuûa oâng Huyønh), Nguyeãn Vaên Vónh cuõng im luoân tröôùc lôøi bieän baùc cuûa Mính Vieân. Chuyeän ñieân khuøng, chuyeän gioïng say… nhö vaäy töôûng ñaõ ñöôïc xeáp ñi roài. Khoâng ngôø ñeán cuoái theá kyû thöù XX coøn ñöôïc “say” trôû laïi. Cuõng cuoán saùch (cuûa Nhaø xuaát baûn Chính trò Quoác gia) ta vöøa noùi treân, coù cho bieát laø cuoái ñôøi Phan Boäi Chaâu quay trôû veà vôùi thuyeát Phaùp-Vieät ñeà hueà, laïi coù môû ngoaëc ñôn ghi thôøi ñieåm laø naêm 1938. Thaät laø ñaùng ngaïc nhieân ñeán kyø laï. Vaøo naêm 1938, Phan Boäi Chaâu ñaõ thaønh OÂng giaø Beán Ngöï, vieát nhieàu baøi ñaêng baùo, nhaát laø baùo Tieáng daân. Laøm gì coù baøi naøo noùi veà Phaùp-Vieät ñeà hueà? OÂng chæ coù nhieàu baøi thô bình daân naøo laø Naïn gaïo keùm, naøo laø Noùi chuyeän vôùi Thaàn Xu, cuõng coù moät soá truyeän nhö Giaây vaø Dao, nhöõng baøi Vaên teá ñoàng baøo bò baõo luït. Chöù laøm gì coù chuyeän Phaùp-Vieät ñeà hueà. Nhöõng cuoán saùch in coâng khai tröôùc ñoù nhö Nam quoác daân tu tri, Saøo Nam vaên taäp… cuõng khoâng heà ñeà caäp gì ñeán “thuyeát ñeà hueà” caû. Hay luùc baáy giôø, ngöôøi ta thaáy caâu ñoái vieáng vieân Toaøn quyeàn Pasquier, thaáy thô taëng Thoáng söù Chaâtel, thaáy baøi töôøng thuaät cuoäc gaëp gôõ Toaøn quyeàn Varen (do Phan Ñaêng Löu laøm thoâng ngoân) v.v… maø nghó raèng Phan Boäi Chaâu ñaõ “ñeà hueà” vôùi nhöõng oâng quan thöïc daân? Nhö theá thì quaû thöïc laø caâu chuyeän “thöïc baát tri kyø vò”! Khi giao thieäp vôùi ngöôøi Phaùp, Phan Boäi Chaâu raát bieát mình laø ngöôøi tuø bò giam loûng, nhöng oâng vaãn coù vò theá, coøn hôn caû bao nhieâu nhaø chí só (Huyønh Thuùc Khaùng, Löông Vaên Can, Leâ Ñaïi… vaø caû Döông Baù Traïc nöõa) neân boïn Phaùp khoâng theå coi thöôøng. Phan Boäi Chaâu cuõng bieát tö caùch cuûa mình, vaãn phaûi thuø öùng theo pheùp taéc xaõ giao chöù ñeà hueà sao ñöôïc. 4. Nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán caùc löïc löôïng caùch maïng Coøn coù nhöõng vaán ñeà nhö vaán ñeà cheá ñoä quaân chuû, vaán ñeà noâng daân v.v... ñeàu laø nhöõng vaán ñeà thieát thöïc cuûa xaõ hoäi Vieät Nam luùc baáy giôø, maø hình nhö nhieàu ngöôøi vaãn chöa hieåu Phan Boäi Chaâu cho laém.
12 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 - Vaán ñeà theå cheá cuûa cheá ñoä phong kieán ôû Vieät Nam. Coù moät thöïc teá laø khi muoán xuùc tieán cuoäc caùch maïng, Phan Boäi Chaâu ñaõ phaûi ñi tìm nhöõng con ngöôøi hoaøng toân, muoán möôïn caùi danh nghóa nhaø Nguyeãn ñeå taäp hôïp moïi ngöôøi. Roài coù ñöôïc söï gôïi yù cuûa Tieåu La Nguyeãn Thaønh, oâng ñi gaëp ñöôïc Cöôøng Ñeå, phoø taù cho Cöôøng Ñeå. Nhöng phaûi thaáy söï thöïc laø caùch laøm naøy chæ laø vì tình theá cuûa Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi, chöù Phan Boäi Chaâu khoâng heà quan taâm gì ñeán cheá ñoä vua quan, cheá ñoä quaân chuû. Tìm ngöôøi hoaøng toân tröôùc khi xuaát döông, Phan chæ nghó ñeán vieäc tìm söï hoã trôï cuûa nhaân daân Nam Boä vaø ñoù laø ñieàu hôïp lyù. Ñieàu hôïp lyù nöõa laø khi phaûi giao thieäp vôùi Nhaät Baûn, moät nöôùc coøn raát baûo hoaøng, Phan phaûi nghó ñeán söï lieân heä ñoàng minh. Chuû thuyeát phaùt trieån cuûa oâng ôû ñaây laø phaùt trieån cho theá löïc cuûa daân toäc, chöù Phan khoâng heà maën maø gì vôùi cheá ñoä quaân chuû. Ta thaáy roõ suoát ñôøi, khoâng thaáy Phan baøn gì ñeán vaán ñeà quaân chuû, keå caû cheá ñoä quaân chuû laäp hieán. Cho neân khoâng theå vì söï gaén boù vôùi Cöôøng Ñeå, maø cho raèng Phan khoâng bieát ñeán söï laïc haäu cuûa khuynh höôùng baûo hoaøng. Phan khaùc vôùi Phan Chaâu Trinh ôû choã vaãn muoán loâi keùo caû nhöõng ngöôøi trong hoaøng phaùi, trong giôùi quan lieâu, vì cho raèng hoï vaãn coù theå coù khaû naêng giaùc ngoä ñeå chung loøng cöùu nöôùc. Chuû thuyeát phaùt trieån cuûa Phan Boäi Chaâu ôû ñaây vaãn chæ laø phaùt trieån loøng yeâu nöôùc maø thoâi. - Ñaõ coù thôøi ngöôøi ta quaù thieân veà vaän ñoäng caùch maïng voâ saûn, neân nhöõng gì khoâng dính daùng ñeán giai caáp, ñeán söï toân vinh chuû nghóa xaõ hoäi, chuû nghóa quoác teá thì ñeàu bò ñaùnh giaù nghieâm khaéc, khoâng coù moät chuùt thieän caûm naøo. Thaäm chí caû nhöõng ngöôøi nhö Huyønh Thuùc Khaùng cuõng chòu nhieàu söï pheâ phaùn, phaûn ñoái ôû khía caïnh naøy hay khía caïnh khaùc. Phan Boäi Chaâu maëc daàu raát coù thieän caûm vôùi chuû nghóa xaõ hoäi, cuõng khoâng ñöôïc quan taâm. Thaät ra thì nhö döôùi ñaây seõ noùi, chuû thuyeát phaùt trieån cuûa Phan Boäi Chaâu laø ñi ñeán chuû nghóa xaõ hoäi, maëc daàu Nho hoïc vaãn gaén boù vôùi oâng nhieàu. - Coù nhöõng vaán ñeà veà lyù luaän caùch maïng raát quan troïng nhö vaán ñeà noâng daân. Coù ngöôøi ñoïc nhöõng taøi lieäu nhö Haûi ngoaïi huyeát thö, thaáy Phan Boäi Chaâu keå ra trong nhöõng lôøi keâu goïi heát haïng ngöôøi naøy ñeán haïng ngöôøi khaùc maø khoâng thaáy coù chöõ noâng daân, thì ngöôøi ta ñaõ nghó raèng oâng khoâng bieát ñeán löïc löôïng quan troïng naøy. Hoï cho ñoù laø thieáu soùt naëng neà nhaát cuûa Phan. Pheâ phaùn nhö vaäy, roõ raøng hoï chaúng bieát gì ñeán cuoán Truøng Quang taâm söû. Bao nhieâu nhaân vaät trong cuoán naøy khoâng phaûi laø noâng daân hay sao? Hoï laøm aên raát noâng daân, hoï tieán haønh cuoäc khôûi nghóa, cuoäc caùch maïng hoaøn toaøn vôùi baøn tay, khoái oùc nhaø noâng cuûa hoï. Neáu coù khuyeát ñieåm thì chæ laø ôû choã Phan khoâng chòu gôïi ra caùi tieáng, vieát ra chöõ noâng daân maø thoâi. Noâng daân cuûa Phan laø toaøn boä daân toäc naøy, caû khi hoï laø nam, laø nöõ, laø só, laø coâng, laø thöông, caû ngöôøi Kinh vaø ngöôøi Thoå. Coøn caùi vieäc toå chöùc löïc löôïng naøy thaønh noâng hoäi hay thaønh hoäi noâng daân cöùu quoác thì taát nhieân laø Phan chöa theå coù ñöôïc saùng kieán. Vaû chaêng, coù toå chöùc ñöôïc noâng hoäi, chöa chaéc ñaõ bieát duøng ñöôïc noâng hoäi laøm quaân chuû löïc, laøm baïn ñoàng minh cho giai caáp coâng nhaân (vaø chòu söï laõnh ñaïo cuûa giai caáp coâng nhaân) khi chuùng ta coøn laâu môùi ñeán naêm 1930. Trong khi ñoù thì Truøng Quang taâm söû ñaõ ñöa toaøn theå nhaø noâng vaøo traän theá caùch maïng cöùu quoác, maø moãi loaïi noâng daân trong cuoäc chieán ñaõ boäc loä ñöôïc taøi naêng vaø taâm huyeát cuûa hoï, cuõng raát laø
13 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 noâng daân! Nhöõng oâng Voõ, oâng Chaân, anh Phuùc v.v... thaät söï laø chaân chaát noâng daân, maø laïi laø noâng daân xöù Ngheä! Roài nhöõng phuï nöõ nhö coâ Trieâu, coâ Chí, coâ Lieân coù leõ laø nhöõng hình aûnh cuûa AÁu Trieäu, Baïch Lieân cuûa thôøi kyø Duy Taân Hoäi ñi nöõa thì cuõng vaãn laø nhöõng coâ gaùi queâ töø noâng thoân maø ra, ñeå trôû thaønh nhöõng anh huøng cöùu quoác. Hình nhö chöa bao giôø lòch söû Vieät Nam vaø vaên hoïc Vieät Nam coù ñöôïc moät taäp theå noâng daân, nhö trong Truøng Quang taâm söû caû. Taùc phaåm roõ raøng theå hieän yù ñoà caùch maïng vaø caû lyù luaän caùch maïng cuûa Phan. Vaãn laø dó noâng vi baûn, maø caùi baûn ôû ñaây laø noâng daân laøm noøng coát cho söï ñoaøn keát toaøn daân. Nhaø Nho, nhaø buoân, thôï thuyeàn, quan laïi, binh lính, phuï nöõ, thanh nieân, ngöôøi toân giaùo naøy hay toân giaùo khaùc, ñeàu ñöôïc ôû trong khoái noâng daân ñoàng taâm ñoâng ñaûo naøy, caû moät khoái toaøn daân ñoaøn keát. Caùi khaùi nieäm quoác gia, ñoàng baøo, töø khoái ñoaøn keát naøy maø ra, roài trôû laïi thaønh moät lyù töôûng thieát tha ñeå gaén chaët laáy noù. Söï caêm thuø, söï baát bình seõ thuùc ñaåy maïnh theâm yù chí cuûa caû khoái ñoaøn keát naøy. Phaù vôõ ñöôïc xích xieàng seõ coù ñöôïc ñoäc laäp, ñaäp tan ñöôïc aùch thoáng trò seõ ñöôïc höôûng aám no haïnh phuùc ñoàng ñeàu, vaø ñoù chính laø daân chuû. Chính ñoù môùi laø lyù thuyeát daân toäc, daân quyeàn cuûa Phan Boäi Chaâu. Vieát ra thaønh lôøi keâu goïi, duøng vaên bieän thuyeát, coù theå tuøy theo söï nhaän thöùc cuûa töøng ngöôøi, nhöng taïo ra moät hình aûnh ngheä thuaät thì coù theå laøm cho ai ai cuõng tieáp caän ñöôïc vôùi thöïc chaát nguyeän voïng. Roõ raøng ñaây laø moät chuû thuyeát phaùt trieån cuûa Phan Boäi Chaâu trong vaán ñeà noâng daân. III. Söï thöïc veà chuû thuyeát phaùt trieån cuûa Phan Boäi Chaâu Lòch söû vaän ñoäng caùch maïng cuûa Phan Boäi Chaâu laø moät hieän töôïng phaùt trieån raát roõ reät, chöù khoâng phaûi oâng chæ coù chuû thuyeát phaùt trieån maø thoâi. Thaät laø khoù thaáy moät con ngöôøi trong giai ñoaïn aáy, ñaõ ñi töø con ñöôøng daân toäc, tieán leân con ñöôøng duy taân, roài sang con ñöôøng xaõ hoäi chuû nghóa… nhö ôû Phan Boäi Chaâu. Ñaàu tieân laø con ngöôøi cuûa ñoäi só töû Caàn Vöông, noàng nhieät vôùi yù ñònh “bình Taây thu Baéc”, roài vôùi yù ñònh caàu vieän, baïo ñoäng (1904). Tieáp theo ngay ñoù laïi laø con ngöôøi cuûa khuynh höôùng duy taân, cuûa phong traøo Ñoâng Du soâi noåi. Tuy caùi chuû tröông giaûi phoùng non soâng baèng bieän phaùp chieán ñaáu, bieän phaùp baïo löïc vaãn coøn beàn bæ, thoâi thuùc, nhöng caùi nhìn boù heïp trong phaïm vi daân toäc ñaõ coù thay ñoåi. Neáu ta nhìn theo giaùc ñoä vaên hoùa thì roõ raøng Phan Boäi Chaâu ñaõ coù ñöôïc nhöõng nhaän thöùc veà vaên hoùa khu vöïc roài. Vaãn treân cô sôû ñoøi hoûi söï giaûi phoùng non soâng, söï laät ñoå aùch thoáng trò baèng söùc maïnh cuûa daân toäc (coù söï hoã trôï cuûa nöôùc ngoaøi), nhöng tö töôûng daân toäc, tö töôûng quoác gia cuûa Phan Boäi Chaâu ñaõ khaùc vôùi nhöõng ngöôøi möu caàu phuïc quoác. Haõy xem 10 ñieàu sung söôùng (Thaäp ñaïi khoaùi) maø oâng neâu leân: - Khoâng coù cöôøng quoác baûo hoä. - Khoâng coù boïn quan laïi haïi daân. - Khoâng coù ngöôøi daân naøo khoâng ñöôïc thoûa nguyeän. - Khoâng coù ngöôøi lính naøo khoâng ñöôïc vinh döï. - Khoâng coù thueá xaâu naøo maø khoâng bình ñaúng. - Khoâng coù hình luaät naøo maø khoâng coâng baèng.
14 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 - Khoâng coù neàn giaùo duïc naøo laø khoâng hoaøn thieän. - Khoâng coù nguoàn ñòa lôïi naøo laø khoâng khai phaù. - Khoâng coù ngaønh coâng ngheä naøo maø khoâng phaùt ñaït. - Khoâng coù ngaønh thöông nghieäp naøo laø khoâng thònh lôïi. Vaø oâng cuõng ñöa ra caû 6 ñieàu mong moûi (Luïc ñaïi nguyeän): - Xin moïi ngöôøi trong nöôùc ñeàu coù chí tieán thuû maïo hieåm. - Xin moïi ngöôøi trong nöôùc ñeàu coù tinh thaàn thöông meán, tin yeâu nhau. - Xin moïi ngöôøi trong nöôùc ñeàu coù tö töôûng böôùc leân neàn vaên minh. - Xin moïi ngöôøi trong nöôùc ñeàu coù söï nghieäp thöïc haønh yeâu nöôùc. - Xin moïi ngöôøi trong nöôùc ñeàu coù söï nghieäp thöïc haønh coâng ñöùc. - Xin moïi ngöôøi trong nöôùc ñeàu coù hy voïng veà danh döï lôïi ích. Xem ñoù thì roõ raøng ta thaáy tö töôûng yeâu nöôùc, tö töôûng baïo ñoäng cuûa Phan Boäi Chaâu ñaõ phaùt trieån roõ raøng, chöù khoâng phaûi chæ coù khuynh höôùng baøi ngoaïi nhö ta thöôøng thaáy ôû caùc chí só Caàn Vöông ñaùnh Phaùp. Coù theå tö töôûng duy taân cuõng ra ñôøi vôùi nhöõng ñaïi khoaùi, ñaïi nguyeän naøy. Tieáp theo ñoù laø söï phaùt trieån khaù maïnh meõ trong khuynh höôùng cuûa vaên hoùa khu vöïc. Quang Phuïc Hoäi ra ñôøi (1912). Roõ raøng laø sang ñeán ñaàu theá kyû XX naøy, tieán haønh vieäc cöùu nöôùc, giaûi phoùng non soâng maø laëp laïi nhöõng bieän phaùp khôûi nghóa, laäp caên cöù nhö xöa thì khoâng thích hôïp nöõa. Cöùu nöôùc laø ñuùng roài, nhöng cöùu nöôùc ñeå höôùng tôùi ñaâu laø vaán ñeà cuõng thieát thöïc nhö yeâu caàu ñaùnh ñoå ngoaïi bang vaäy. Thôøi gian tröôùc ñoù, ôû Hueá, Phan ñaõ coù dòp ñöôïc ñoïc nhieàu saùch duy taân cuûa phaùi Khang Löông. Ñeán khi ôû Nhaät, oâng môùi ñöôïc xem caùc saùch Daân öôùc, Vaïn phaùp tinh lyù cuûa Montesquieu, Rousseau vaø tieáp caän ñöôïc vôùi lyù thuyeát daân chuû. Phan nhaän ra raèng, tröôùc ñaây theo yù kieán cuûa Nguyeãn Thaønh, muoán vaän ñoäng quaàn chuùng, nhaát laø quaàn chuùng trong Nam, thì phaûi ñeà cao coâng lao nhaø Nguyeãn. Tröôùc nhöõng taám göông cuûa caùc oâng vua coù tinh thaàn choáng Phaùp nhö vua Haøm Nghi, vieäc giöõ gìn ngai vaøng tieâu bieåu cho quyeàn lôïi cuûa toå quoác, luùc ñoù laø ñieàu ñuùng ñaén. Nhöng nay tình hình theá giôùi khaùc xa, maø khuynh höôùng nhaân daân cuõng ñaõ thay ñoåi. Vaäy thì caûi toå Hoäi Duy Taân, vieäc tröôùc nhaát caàn ñaët ra laø phöông höôùng ñi theo con ñöôøng cuûa chuû nghóa daân chuû. Vieät Nam Quang Phuïc Hoäi ñaõ ra ñôøi. Roõ raøng laø baûn thaân con ngöôøi cuûa Phan Boäi Chaâu cuõng ñaõ chuyeån bieán, cuõng nhö tö töôûng cuûa oâng, luùc naøo cuõng saün saøng phaùt trieån. Roài cuõng töø ñoù, maø Phan coù taàm nhìn veà khu vöïc roõ raøng hôn. Tieáp theo nhöõng Haûi ngoaïi huyeát thö, chæ nhìn heïp theo khoâng gian Vieät Nam, thì nay ta coù theâm nhöõng Hoøa leä coáng ngoân, nhöõng Lieân AÙ soâ ngoân. Naøo ai ñaõ coù ñöôïc söï phaùt trieån tö töôûng nhö theá. Tieáp theo ñoù, sau nhöõng cuoäc hy sinh nhö cuûa Phaïm Hoàng Thaùi, tö töôûng phaùt trieån cuûa Phan Boäi Chaâu laïi ñöôïc naâng theâm moät böôùc nöõa. Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng ñang trong thôøi kyø thai ngheùn, Phan vaãn chôø söï hoã trôï cuûa Nguyeãn AÙi Quoác. Chöa ñöôïc gaëp laïi nhau thì oâng bò baét roài, neân ta chöa thaáy ñöôïc caùi môùi trong toå chöùc môùi maø Phan ñang hình dung, nhöng roõ raøng laø Phan vaãn khoâng theå theo khuynh höôùng cuõ. Tö töôûng cuûa Phan vaãn laø tö töôûng phaùt trieån. Ñieàu aáy thì khoâng ai phuû nhaän ñöôïc.
15 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Tö töôûng coù phaùt trieån, coù chuyeån bieán thì haønh ñoäng cuõng phaùt trieån. Ñaây laø moät ñieåm raát môùi ôû Phan Boäi Chaâu, maø hình nhö laâu nay noùi ñeán söï nghieäp cuûa oâng, chuùng ta coù nhaéc ñeán chöù khoâng maáy khi nhìn cho roõ. Ta cuõng hay noùi, hay ñeà cao vaán ñeà Ñoâng Du, nhöng coù leõ chæ hieåu Ñoâng Du chæ laø caâu chuyeän sang Nhaät maø thoâi. Noùi sang Nhaät, ta nghó ngay ñeán chuyeän nhôø Nhaät vieän trôï ñeå ñi tôùi baïo ñoäng. Hình nhö ñaây laø ñieàu cô baûn trong caùch nghó cuûa nhieàu ngöôøi. Nhöng thöû xem laïi, noùi laø caàu vieän Nhaät Baûn, Phan Boäi Chaâu ñaõ coù chöông trình gì, bieän phaùp gì veà maët quaân söï ñeå caàu vieän chöa? Khoâng thaáy oâng Phan ñöa ra moät keá hoaïch ñeå trao ñoåi vôùi Nhaät, maø ngay caû vieäc chính thöùc giao thieäp vôùi nhaø nöôùc Nhaät Baûn, vôùi giôùi chieán löôïc cuûa Nhaät Baûn cuõng khoâng thaáy coù. Troø chuyeän vôùi Khuyeån Döôõng Nghò, Phan Boäi Chaâu chæ môùi heù môû ñöôïc söï kyø voïng, neâu ra cho ngöôøi ta thaáy ñöôïc caùi yù ñònh cöùu nöôùc cuûa mình, chöù ñaõ noùi, ñaõ baøn gì ñöôïc veà keá hoaïch phoái hôïp chieán ñaáu, phoái hôïp haønh ñoäng ñaâu. Phan Boäi Chaâu cuõng chöa heà xin Nhaät Baûn xuaát quaân sang ñaùnh Phaùp, hoaëc xin Nhaät uûng hoä cho moät caên cöù chieán ñaáu naøo. Thôøi gian ôû Nhaät, cho ñeán khi bò ngöôøi Nhaät truïc xuaát, Phan Boäi Chaâu chæ coù moät vieäc laø môû tröôøng hoïc vaø cho ngöôøi ñi hoïc! Chuùng toâi ñeà nghò nghieân cöùu chuyeän Ñoâng Du neân chuù yù veà caùch nhìn vaên hoùa, chính laø do thöïc teá naøy. Phan Chaâu Trinh taùn thaønh vaø hy voïng ôû Phan Boäi Chaâu, laïi cuõng ñöùng veà goùc ñoä aáy. Vaø cuõng xin thaønh thöïc toû loøng baùi phuïc khi nhìn thaáy caùi quy moâ toå chöùc hoïc taäp ôû caùi nhaø tröôøng, taïm laáy teân laø tröôøng Bính Ngoï Hieân (hoaëc coù theå goïi laø tröôøng cuûa Coâng Hieán Hoäi naêm 1907). Phan Boäi Chaâu ñaõ raát ñaéc yù veà thôøi kyø naøy (chính oâng töï noùi ra). Haõy thöû töôûng töôïng vieäc lo aên ôû, hoïc haønh cho hôn 200 con ngöôøi ôû moät nôi taïi ñaát khaùch, khoâng coù taøi khoaûn naøo cuûa nhaø nöôùc, khoâng coù hoaït ñoäng thöông nghieäp naøo ñeå sinh lôïi, choã ôû laø ôû nhôø, nhaø tröôøng, phöông tieän giaûng daïy, phöông tieän sinh hoaït vaø caû coâng vieäc chuyeân moân nöõa, ñeàu phaûi troâng ñôïi vaøo söï haûo taâm… Vieäc laø vieäc tröôøng, maø thöïc chaát laø vieäc Hoäi (coù theå xem nhö Ñaûng) vaø cuõng laø vieäc ñaïi söï quoác gia. Môû ñöôïc ngoâi tröôøng nhö theá thaät laø moät kyø coâng. Haõy nhìn laïi xem ôû taát caû caùc nöôùc treân theá giôùi luùc baáy giôø - keå caû ôû Lieân Xoâ, nôi maø chuùng ta laø ñoàng chí, laø ngöôøi cuøng trong toå chöùc, deã gì ñaõ thaønh laäp ñöôïc moät nhaø tröôøng nhö theá. Moät thaønh töïu vaên hoùa, moät thaønh töïu chính trò phaûi noùi laø lôùn lao. Veà caùi taàm phaùt trieån ôû ñaây cuõng doài daøo yù nghóa. Tieác raèng, laâu nay, ta ít quan taâm ñeán vaán ñeà ñoù. Coù moät ñieàu, hình nhö ñeán nay vaãn laø moät caùi côù khieán cho ngöôøi ta thöôøng nhìn Phan Boäi Chaâu moät caùch coá ñònh. Tö töôûng yeâu nöôùc cuûa oâng maõnh lieät quaù, öôùc mô laät ñoå neàn thoáng trò cuûa ngoaïi bang, dieät tröø boïn cöôùp nöôùc cuûa oâng noàng naøn vaø beàn bæ quaù, neân ngöôøi ta thöôøng chæ thaáy nôi oâng caùi khuynh höôùng baïo ñoäng, khuynh höôùng giaûi phoùng daân toäc. Vì vaäy neân söï chuyeån höôùng, söï phaùt trieån nôi oâng ta khoâng theå thaáy ñöôïc, hoaëc ngöôøi ta khoâng muoán thaáy. Khoâng muoán thaáy, ñeå giöõ vöõng ñöôïc taám loøng ngöôõng moä ñoái vôùi oâng. Nhöng thöïc ra, ít ngöôøi thoâng caûm cho oâng laø suoát ñôøi oâng chæ coù moät phöông chaâm, moät phöông phaùp xöû lyù trong hoaït ñoäng caùch maïng cuõng nhö trong ñôøi soáng haøng ngaøy. Ñoù laø caùi phöông chaâm dó baát bieán öùng vaïn bieán. Caùi baát bieán cuûa oâng laø nguyeân veïn cho ñeán giaây phuùt cuoái cuøng cuûa cuoäc ñôøi. Caùi vaïn bieán cuûa oâng chính laø chuû thuyeát phaùt trieån. Phaùt trieån ñeán theá naøo ñi nöõa, thì cuõng khoâng coù theå thay ñoåi lyù töôûng vaø muïc ñích cuûa oâng.
16 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 Nhöõng gì ñaõ laø bieåu hieän, laø baèng chöùng cho chuû thuyeát phaùt trieån ñoù, ta coù theå thaáy ngay trong cuoäc ñôøi cuûa oâng vaø trong caùc phöông phaùp öùng xöû, phöông phaùp caùch maïng cuûa oâng. 1. Veà baûn thaân, veà söï phaùt trieån cuoäc ñôøi cuûa Phan Boäi Chaâu, thì ñaây laø moät ñieàu roõ reät. OÂng ñaõ töø laø moät caäu ñoà, moät thanh nieân noàng naøn yeâu nöôùc vôùi chí nguyeän “bình Taây thu Baéc”, ñeå thaønh moät só töû Caàn Vöông, roài thaønh moät keû tha phöông tìm ñöôøng cöùu nguy cho ñaát nöôùc. Sang ñeán nöôùc ngöôøi, tieáp thu aûnh höôûng cuûa vaên hoùa khu vöïc, oâng bieán thaønh moät chieán só duy taân. Vôùi tö caùch môùi naøy, oâng bieát nhìn roäng ra caû khu vöïc, caû theá giôùi, roài coù tö töôûng quoác teá haún hoi, vôùi khuynh höôùng chaán Hoa, höng AÙ. OÂng böôùc sang tö töôûng daân chuû, ñeå thaønh moät chieán só quoác daân, chöù khoâng coøn laø moät chieán só quoác gia nöõa. Hoaøn caûnh baét buoäc khieán oâng phaûi bò giam caàm “khoanh caúng boù tay” (chöõ duøng cuûa oâng), oâng chæ coøn bieát chieán ñaáu baèng vaên chöông, baèng ngoân ngöõ vôùi tö caùch laø moät chí só aån daät, oâm haän ôû cuoái ñôøi. Maëc daàu phaûi oâm haän, nhöng caùi chí, caùi tö töôûng vì nöôùc vì daân cuûa oâng vaãn khoâng heà lay chuyeån. Ñoù cuõng laø caùi bieán trong caùi baát bieán. 2. Caàn nhaéc laïi raèng caùi chuû thuyeát phaùt trieån cuûa Phan Boäi Chaâu, nhìn theo giaùc ñoä vaên hoùa, chính laø söï phaùt trieån töø vaên hoùa quoác gia, sang vaên hoùa khu vöïc. Phaûi coù caùi nhìn môùi naøy, oâng môùi nhaän ra ñöôïc söï duy taân cuûa Nhaät Baûn laø coù giaù trò nhö theá naøo, ñoái vôùi söï thöùc tænh cuûa chaâu AÙ noùi chung vaø cuûa Vieät Nam noùi rieâng. Töø söï thöùc tænh naøy maø oâng Phan bieát ñöôïc vaø ñeà ra ñöôïc nhöõng khaåu hieäu Lieân AÙ soâ ngoân, Chaán Hoa höng AÙ. Hoaøn caûnh khoâng cho pheùp tieán tôùi ñöôïc caùch nhìn vaên hoùa theá giôùi, caùi caûm tình cuûa oâng ñoái vôùi nhöõng lyù thuyeát cuûa Caùc Maùc, cuûa Leânin chöa vöôn sang ñöôïc phaïm truø lyù luaän caùch maïng laø chuyeän taát nhieân vôùi con ngöôøi ñöôïc ñaøo taïo theo Nho hoïc. 3. Tuy vaäy, rieâng trong phaïm vi quoác gia, ta cuõng thaáy trong tö töôûng cuûa Phan Boäi Chaâu cuõng ñaõ coù söï phaùt trieån raát ñaùng traân troïng. So vôùi nhöõng ngöôøi coù tö töôûng daân toäc, caùi lyù thuyeát cuûa Phan Boäi Chaâu roõ raøng laø vöôït xa veà nhaän thöùc. Phaûi nhìn nhaän moät söï thöïc raèng, trong giai ñoaïn aáy, ôû chuùng ta chöa coù moät ai neâu ra ñöôïc caùi nhaän ñònh: “Daân laø daân nöôùc, nöôùc laø nöôùc daân” nhö Phan Boäi Chaâu caû. Ñaõ coù nhöõng ngöôøi bieát ñeán lyù thuyeát tö saûn daân chuû cuûa nhöõng cuoäc caùch maïng ôû Phaùp, ôû Ñöùc v.v..., nhöng ngöôøi ta phaûi say söa vôùi caùc hoïc thuyeát môùi, chöù ngöôøi ta khoâng coù caùi “baát bieán” nhö ôû Phan Boäi Chaâu. Ngay caû veà sau naøy nöõa, döôùi thôøi kyø töø 1930 trôû ñi, yù thöùc heä cuûa giai caáp voâ saûn ñöôïc ñeà cao moät caùch tuyeät ñoái, ai coù tö töôûng quoác gia thì bò phaûn ñoái, thaäm chí coøn bò mieät thò. Vaäy maø coù moät ngoïn côø vöøa daân toäc vöøa daân chuû nhö Phan Boäi Chaâu thì quaû laø vöõng vaøng, quaû laø baát bieán öùng vaïn bieán. Ñöùng veà goùc ñoä lyù luaän maø noùi, thì coøn phaûi chuù yù moät ñieàu ñaëc saéc nöõa. Hình nhö cuõng ñeán ñaây, caùi tö töôûng, caùi chuû nghóa anh huøng caùch maïng môùi ñöôïc neâu cao, tröôùc Phan Boäi Chaâu chöa heà coù. Phaûi ñeán Phan Boäi Chaâu, nhöõng taám göông cuûa chaân töôùng quaân, cuûa caùc baø meï, roài cuûa Phaïm Hoàng Thaùi v.v... môùi thöïc söï ñöôïc neâu leân, ñöôïc ñaët vaøo vò trí xöùng ñaùng cuûa lòch söû tö töôûng cuûa daân toäc. Hình nhö ñeán baây giôø, chöa ai nhö Phan Boäi Chaâu neâu ñöôïc ñieåm ñaëc saéc aáy. Vieát lòch söû tö töôûng daân toäc cuûa chuùng ta, caàn phaûi daønh vò trí danh döï aáy cho Phan Boäi Chaâu.
17 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (82). 2010 4. Noùi rieâng veà lónh vöïc vaên chöông, hoïc thuaät, Phan Boäi Chaâu cuõng raát xöùng ñaùng laø con ngöôøi coù caùi nhìn vaø coù nhöõng haønh ñoäng phaùt trieån, tuy raèng nhöõng coá gaéng naøy cuûa oâng khoâng ñöôïc quan taâm laém. Xaõ hoäi phaùt trieån, vaên chöông cuõng phaùt trieån, Phan Boäi Chaâu bò xem laø con ngöôøi thuoäc veà lôùp cuõ. Nhöõng ngöôøi coù khuynh höôùng môùi ñöôïc quen teân bieát tieáng hôn (nhö Phan Khoâi, Ñaøo Duy Anh), neân khoâng ai bieát raèng nghieân cöùu Khoång giaùo, nghieân cöùu Kinh dòch, Phan Boäi Chaâu cuõng coù tö töôûng raát môùi. Veà thô ca cuõng vaäy, ngöôøi ta chæ bieát traàm troà - thuoäc loøng baøi Vaên teá Phan Chaâu Trinh, maø khoâng ai nhôù ñöôïc nhöõng baøi thô bình daân cuûa Phan Boäi Chaâu, keå caû lôøi ñeà töïa cuûa oâng cho Taäp thô rôøi. Do ñoù maø khuynh höôùng phaùt trieån ôû Phan Boäi Chaâu, coøn bò ngöôøi ta xem nheï. Chöøng aáy nhaän xeùt, töôûng cuõng ñuû noùi leân tö töôûng cuûa Phan Boäi Chaâu veà “chuû thuyeát phaùt trieån” ôû nôi oâng - moät chuû thuyeát raát ñaùng ñöôïc gia coâng nghieân cöùu ñoái vôùi giôùi hoïc thuaät nöôùc nhaø. Thaùng 7 naêm 2010 CT TOÙM TAÉT Trong lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc Vieät Nam, quan nieäm veà chuû thuyeát phaùt trieån coù leõ chöa töøng ñöôïc ñaët ra moät caùch nghieâm tuùc. Phaûi chôø ñeán cuoái theá kyû XIX - ñaàu theá kyû XX, caùc nhaø Nho coù ñaàu oùc canh taân môùi khôûi xöôùng vaø coå suùy maïnh meõ caùc chuû thuyeát phaùt trieån maø Phan Boäi Chaâu laø moät tröôøng hôïp tieâu bieåu. Baøi vieát baøn veà chuû thuyeát phaùt trieån trong tö töôûng cuûa Phan Boäi Chaâu thoâng qua maáy vaán ñeà heä troïng gaén lieàn vôùi cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa oâng: Vaán ñeà ñöôøng loái caùch maïng; chuû tröông baïo ñoäng caàu Nhaät; thuyeát Phaùp-Vieät ñeà hueà; vaø nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán caùc löïc löôïng caùch maïng. Ñaây cuõng chính laø nhöõng vaán ñeà caàn xeùt laïi trong moät soá coâng trình nghieân cöùu veà Phan Boäi Chaâu trong thôøi gian qua. ABSTRACT VALUE AND SIGNIFICANCE OF PHAN BOÄI CHAÂU’S IDEALISTIC HERITAGE IN RESEARCH ON THE DOCTRINE DEVELOPMENT OF VIETNAM AT PRESENT During the national founding and protecting history of Vietnam, it was not until late 19th - early 20th century that the concept of developing doctrine was put forward strongly and seriously by open-minded Confucian scholars. Among them was Phan Boäi Chaâu. The article talks about the “doctrine development” of Phan Boäi Chaâu’s thoughts through important issues connected with his life and career: Revolutionary policy, violent policy with Japanese assistance, “Franco-Vietnamese Alliance” doctrine, and problems relating to revolutionary forces. These issues have also been reconsidered by some research works on Phan Boäi Chaâu’s thoughts during the past years.