Báo cáo nghiên cứu khoa học " KIẾN TRÚC CHÙA HUẾ: GIÁ TRỊ CỦA MỘT DI SẢN GIỮA LÒNG THÀNH PHỐ DI SẢN (Những khảo sát về kiến trúc chùa Huế xưa và nay) "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:13

Thêm vào BST

Báo xấu

230
lượt xem 66
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Ngày 07/5/2010, tại thành phố Huế đã diễn ra cuộc hội thảo “Di sản văn hóa Phật giáo với vấn đề phát triển du lịch ở Thừa Thiên Huế” do Phân viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam tại Huế tổ chức, với sự tham gia của nhiều nhà nghiên cứu văn hóa, chức sắc tôn giáo và báo chí. Trong số báo này, NC&PT dành phần lớn chuyên mục Văn hóa-Lịch sử để đăng 6 bài tham luận của các nghiên cứu viên trẻ thuộc Phân viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam tại Huế. ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " KIẾN TRÚC CHÙA HUẾ: GIÁ TRỊ CỦA MỘT DI SẢN GIỮA LÒNG THÀNH PHỐ DI SẢN (Những khảo sát về kiến trúc chùa Huế xưa và nay) "

3 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 VAÊN HOÙA - LÒCH SÖÛ KIEÁN TRUÙC CHUØA HUEÁ: GIAÙ TRÒ CUÛA MOÄT DI SAÛN GIÖÕA LOØNG THAØNH PHOÁ DI SAÛN (Nhöõng khaûo saùt veà kieán truùc chuøa Hueá xöa vaø nay) Nguyễn Phước Bảo Đàn* LTS. Ngaøy 07/5/2010, taïi thaønh phoá Hueá ñaõ dieãn ra cuoäc hoäi thaûo “Di saûn vaên hoùa Phaät giaùo vôùi vaán ñeà phaùt trieån du lòch ôû Thöøa Thieân Hueá” do Phaân vieän Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam taïi Hueá toå chöùc, vôùi söï tham gia cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu vaên hoùa, chöùc saéc toân giaùo vaø baùo chí. Trong soá baùo naøy, NC&PT daønh phaàn lôùn chuyeân muïc Vaên hoùa-Lòch söû ñeå ñaêng 6 baøi tham luaän cuûa caùc nghieân cöùu vieân treû thuoäc Phaân vieän Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam taïi Hueá. Do tính chaát cuûa moät cuoäc hoäi thaûo, caùc tham luaän naøy môùi chæ döøng laïi ôû vieäc nhaän dieän vaø baøn luaän nhöõng neùt ñaëc tröng, caùc ñieåm nhaán quan troïng khi nhìn veà di saûn vaên hoùa Phaät giaùo Hueá, töø ñoù ñöa ra nhöõng yù töôûng khai thaùc caùc giaù trò ñaëc saéc cuûa Phaät giaùo Hueá ñeå phaùt trieån du lòch. Ñaây laø ñoùng goùp raát ñaùng ghi nhaän cuûa nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc nghieân cöùu khoa hoïc treû ñoái vôùi moät di saûn vaên hoùa quyù baùu nhöng chöa ñöôïc ngaønh du lòch tænh nhaø quan taâm ñuùng möùc. Coâng vieäc naøy khoâng chæ ñoùng goùp theâm nhöõng ñòa chæ quan troïng cho caùc tour du lòch ñeán Hueá maø coøn giuùp cho baïn ñoïc hieåu bieát theâm veà nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa vaên hoùa Hueá. 1. Ñaët vaán ñeà - Nhaän ñònh 1: “Kieán truùc laø chaân dung cuûa moät giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh, noù laø söï toång hôïp giöõa tri thöùc, nhu caàu sinh hoaït, trình ñoä thaåm myõ, tieán boä kyõ thuaät ôû moãi hoaøn caûnh vaø moâi tröôøng cuï theå. Noùi khaùc ñi, kieán truùc chính laø moät taùc phaåm myõ thuaät toång hôïp maø con ngöôøi saùng taïo neân. Kieán truùc daân gian, kieán truùc coäng ñoàng laøng xaõ, kieán truùc cung ñình laø ba doøng chaûy cuøng chieàu coù nhieàu san seû nhöng coù ranh giôùi, bôûi quy öôùc vaø söï thöøa nhaän cuûa ngöôøi ñôøi”.(1) - Nhaän ñònh 2: “Trong khoâng gian moät kinh ñoâ thô moäng, nuùi ñoài thaáp vaø soâng bình laëng, neùt ñeïp cuûa Hueá chæ laø caùi ñeïp tinh teá, khoâng ñoà soä, khoa tröông. Ngay caû kieán truùc cung ñình so vôùi nhöõng nöôùc khaùc vaãn raát khieâm toán, thì chuøa Hueá caøng khoâng theå laø nhöõng chuøa ñoà soä. ÔÛ Hueá chöa töøng coù nhöõng ngoâi chuøa traêm gian nhö chuøa Daâu, hoaëc nhöõng ngoâi chuøa maø phu phen phuïc dòch xaây caát haøng vaïn ngöôøi suoát maáy naêm trôøi nhö chuøa Quyønh Laâm ôû Ñoâng Trieàu, chuøa Saøi Nghieâm ôû Chí Linh, chuøa Hoà Thieân ôû Kinh Baéc. Kieán truùc Hueá vaãn bình dò, thaân thieát, gaàn guõi vôùi daân gian”.(2) - Nhaän ñònh 3: “Caùi duy nhaát cuûa chuøa Hueá, coù leõ laø khoaûng caùch vaøng giöõa Chuøa vaø Phaân vieän Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam taïi Hueá. *
4 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 Chuùng. Nghóa laø haàu heát caùc ngoâi chuøa ñeàu khoâng quaù xa caùch vôùi con ngöôøi ñeå trôû neân bieät laäp, cuõng khoâng quaù gaàn ñeå nhieãm nhöõng oàn aøo tuïc luïy. Noù phaûng phaát moät chuùt “coâ vaân maïn maïn ñoä thieân khoâng”, nhöng vaãn raát ñôøi vôùi ñeâm ñeâm hoa quyønh nôû muoän…”.(3) 1.1. Töø nhaän ñònh thöù nhaát: dieän maïo, chaân dung, laãn neùt ñaëc tröng ñònh hình thaønh baûn saéc cuûa kieán truùc Hueá chính laø caùi ranh giôùi mong manh, khoù coù theå phaân ñònh giöõa: 1) Kieán truùc daân gian (nhaø ôû, nhaø vöôøn…); 2) Kieán truùc coäng ñoàng (ñình, chuøa…); 3) Kieán truùc cung ñình (cung ñieän, phuû ñeä…), nhöõng nhaân toá caáu thaønh di saûn vaên hoùa Hueá, cho Hueá caùi höông danh laø thaønh phoá vöôøn, thaønh phoá thô, xöù sôû cuûa nhöõng ngoâi chuøa, kinh ñoâ Phaät giaùo, hay ñaát thieàn kinh... 1.2. Treân nhöõng maûng caáu thaønh chaân dung cuûa kieán truùc Hueá, tuy raèng mong manh trong ranh giôùi phaân ñònh, nhöng cuõng coù theå nhaän dieän raát raïch roøi: 1) Coù maûng kieán truùc laø chöùng nhaân moät thôøi kyø lòch söû, duø muoán hay khoâng ñaõ chaám döùt sinh meänh lòch söû cuûa mình, vaø hoài sinh vôùi moät cuoäc soáng khaùc trong loøng xaõ hoäi hieän ñaïi (cung ñieän, ñeàn ñaøi, laêng taåm...); 2) Coù maûng kieán truùc giöõ vai troø keát noái quaù khöù-hieän taïi (vaø caû töông lai) nhö kieán truùc coäng ñoàng vaø daân gian (ñình, chuøa, nhaø vöôøn...). Hai maûng kieán truùc naøy xaùc laäp ñònh höôùng baûo toàn, hay truøng tu, toân taïo “phuïc nguyeân”/“nguyeân traïng”, traû laïi nguyeân veïn hình haøi voán coù cuûa chuùng bôûi neáu khoâng coù, hoaëc hoaùn vò thì chuùng khoâng coøn nguyeân veïn laø chuùng, do maïch soáng trong chuùng vaãn raát maïnh meõ, vaãn chaûy ñeàu vaø raát töï nhieân trong loøng xaõ hoäi. 1.3. Vôùi kieán truùc chuøa Hueá, qua nhaän ñònh thöù 2, coù theå thaáy raèng hieän nay ñaõ vaø ñang dieãn ra cuoäc caïnh tranh giöõa caùi “cao, to, hoaønh traùng” vôùi “nhoû nhaén, hieàn hoøa, aån taøng vaøo thieân nhieân”, veà xu theá, tinh thaàn, laãn quy moâ giöõa nhöõng ngoâi chuøa cuõ vaø nhöõng ngoâi chuøa môùi ñöôïc truøng tu hoaëc xaây döïng. Ñaønh raèng, moãi phía ñeàu coù nhöõng lyù leõ bieän minh, nhöõng laäp luaän thaám ñaãm giaùo lyù, vaø raát khoù ñeå xaùc quyeát söï ñuùng-sai, hay-dôû... nhöng, trong cuoäc caïnh tranh naøy, nhöõng dieãn luaän töø nhaän ñònh 3, hay neùt ñaëc tröng cuûa kieán truùc Hueá vaø chuøa Hueá noùi rieâng (maø chuùng toâi seõ ñeà caäp ñeán trong phaàn vieát sau [phaàn 3.1]) seõ naèm ôû phöông vò naøo? Vaø khi Hueá höôùng ñeán vieäc xaây döïng hình aûnh cuûa moät thaønh phoá Festival, chuøa Hueá coù coøn laø moät ñieåm ñeán trong loøng du khaùch, moät neùt ñeïp maø khaùch vieãn phöông caàn phaûi chieâm ngöôõng khi ñeán ñaát thieàn kinh? Chieâm ngöôõng, cho duø döôùi baát kyø hình thöùc naøo: tham quan du lòch, haønh höông, thieän nguyeän... hay chæ ñôn giaûn laø traûi nghieäm. 2. Coäi nguoàn hình thaønh cuûa nhöõng ngoâi chuøa treân ñaát thieàn kinh Khoâng phaûi cöù tröôùc khi ngöôøi Vieät vöôït daûi Hoaønh Sôn, Phaät giaùo nhö moät phaàn haønh trang tín ngöôõng môùi coù cô duyeân baùm reã treân vuøng taân ñòa, vaø hình aûnh ngoâi chuøa xuaát hieän nhö moät phöông caùch coá ñònh nhaân taâm trong loøng ngöôøi xa xöù. Maø töø tröôùc ñoù, treân neàn tín ngöôõng cö daân baûn ñòa, döôùi aûnh höôûng cuûa vaên minh AÁn, Phaät giaùo Nam toâng ñaõ chieám lónh vò theá
Neùt ñaëc tröng trong kieán truùc chuøa vôùi ñöôøng maùi thaúng. 5 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 ñoäc toân, vôùi nhieàu hình töôïng Lokesvara, Avalokitesvara v.v... baèng nhieàu chaát lieäu, phaùt loä trong nhieàu di tích tín ngöôõng cuûa ngöôøi tieàn truù.(4) Sau nhöõng moác thôøi gian cuûa cuoäc Nam tieán (1069, 1306, 1402, 1471 hay 1558 v.v...) daûi ñaát mieàn Trung baét ñaàu chöùng kieán söï tuï cö laäp laøng cuûa nhieàu lôùp löu daân Vieät, khieán nôi naøy trôû thaønh ñòa baøn giao thoa, hoãn dung cuûa hai neàn vaên minh Hoa-AÁn. Haún nhieân, buoåi ñaàu daân cö vaãn coøn thöa thôùt, vaø ngöôøi Nam tieán haún ñaõ raát ngôõ ngaøng tröôùc nhieàu cô sôû thôø töï cuûa loaïi hình toân giaùo-tín ngöôõng khaù xa laï mang ñaäm chaát AÁn,(5) maø maõi cho ñeán hieän nay, ñieàu aáy vaãn chöa xoùa môø trong taâm thöùc ngöôøi noâng daân Hueá qua söï hieän dieän cuûa raát nhieàu cuïm töø nhö Hôøi, Loài, luøm Giaøng/Yang, Ruù Caám..., hình aûnh ñaëc tröng cho thaùi ñoä “kính nhi vieãn chi” vôùi neàn vaên hoùa khaùc laï cuûa ngöôøi tieàn truù trong theá öùng xöû cuûa coäng ñoàng cö daân Vieät.(6) Ngoâi chuøa trong nhöõng laøng Vieät luùc naøy “duø chæ laø maùi tranh ñôn sô, yeáu ôùt, nhöng laïi laø cô sôû tinh thaàn kieân coá, beàn vöõng, che chôû cho söï bình an cuûa taâm hoàn”, giöõ vöõng loøng tin cho con ngöôøi yeân taâm khai phaù, ñoái maët vôùi lam sôn chöôùng khí cuøng nhieàu hieåm nguy ñe doïa.(7) Cuøng vôùi quaù trình lan toûa aûnh höôûng cuûa neàn vaên minh soâng Hoàng noâng nghieäp luùa nöôùc xuoáng phía nam, mieàn Trung Vieät Nam caøng luùc caøng ñoùn nhaän nhieàu ñoaøn löu daân Nam tieán mang naëng haønh trang vaên hoùa Vieät, nhöõng ñieåm tuï cö ngaøy moät hieän dieän nhieàu hôn beân caïnh caùc palaây Chaøm(8) coøn soùt laïi sau nhieàu bieán coá lòch söû. Phaät giaùo Baéc toâng, tín ngöôõng thôø Meï... trong loøng ngöôøi Nam tieán töø ñaát Baéc, ñöôïc löïa choïn laø nôi göûi gaém tinh thaàn cuûa nhöõng löu daân vaø cuõng laø phöông caùch ñeå hoï coù theå choáng choïi laïi vôùi moät loaïi hình tín ngöôõng voán chöa töøng toàn taïi trong taâm thöùc. Chính vì theá, coù theå noùi treân vuøng ñaát môùi, Phaät giaùo Baéc toâng ñaõ ñaët ñöôïc neàn moùng cô baûn cho moät quaù trình phaùt trieån röïc rôõ veà sau. ÔÛ xöù Ñaøng Trong thuûa aáy, ngoâi chuøa laøng laø khoaûng khoâng gian ñuû söùc ñeå oâm aáp, voã veà nhöõng taâm hoàn lìa xöù, laø khoaûng aám ñeå baùm víu, ñeå ñöôïc che chôû khi con ngöôøi caàn phaûi ñoái phoù vôùi nhieàu trôû löïc ngoaøi söùc mình.(9) Daàn veà sau, khi cöông vöïc Ñaøng Trong ngaøy caøng môû roäng cuøng söï oån ñònh vaø phaùt trieån cuûa vöông trieàu Nguyeãn, nhöõng maùi tranh ñôn sô buoåi ñaàu trôû thaønh nhöõng maùi chuøa laøng-nôi keát tuï vaø chöùa ñöïng nhieàu giaù trò tinh thaàn cuûa coäng ñoàng cö daân. Ñoù cuõng laø nôi maø hình töôïng toân quyù cuûa chö Phaät, Boà taùt... ñöôïc daân gian hoùa phuø hôïp vôùi taâm thöùc, neáp nghó cuûa ngöôøi daân; laø khoâng gian dieãn ra söï hoãn dung vaên hoùa khi cuøng luùc xuaát hieän raát nhieàu hình töôïng ñöôïc phoái thôø: Thieân Y A Na Thaùnh Maãu, Nguõ Vò Thaùnh Baø, Quan Thaùnh Ñeá Quaân, Ngoïc Hoaøng Thöôïng Ñeá... voán khoâng toàn taïi trong tín ngöôõng Phaät giaùo. Trong moät thoáng keâ khoâng ñaày ñuû, xöù Hueá hieän nay coù ñeán treân 200 ngoâi chuøa, thuoäc heä phaùi cuûa moät soá toå ñình nhö Taây Thieân, Baùo Quoác, Töø Ñaøm, Thuyeàn Toân, Truùc Laâm, Töø Hieáu... Vaøo buoåi khai sôn, chuùng chæ laø nhöõng ngoâi thaûo am nhoû nhaén giöõa choán nuùi röøng thaâm u, ñöôïc xaây döïng theo loái kieán truùc nhaø röôøng moät gian hai chaùi khieâm toán. Nôi ñöôïc caùc vò danh taêng löïa choïn laøm nôi tu haønh, baèng vaøo ñöùc ñoä vaø phaùp löïc cuûa vò truù
6 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 trì, ñaõ daàn daàn trôû thaønh ñieåm tuï hoäi cuûa ñoâng ñaûo tín ñoà ñaïo höõu ñeán quy y, nghe lôøi kinh tieáng keä. Veà sau, ngoâi thaûo am daàn ñöôïc xaây döïng phong quang nhôø vaøo söï ñoùng goùp, truøng tu cuûa chuùng ñeä töû, vaø hình aûnh hieän nay cuûa chuùng laø keát quaû cuûa khoâng ít laàn truøng tu, xaây môùi (toå ñình Taây Thieân, Quoác AÂn...). Beân caïnh ñoù, cuõng coù khoâng ít ngoâi chuøa mang hình aûnh khang trang ngay töø luùc ñaàu, nhôø vaøo vaät löïc cuùng döôøng cuûa nhöõng theá gia voïng toäc, quan laïi, meänh phuï hay phi taàn trong cung Nguyeãn.(10) Töø raát sôùm, Hueá ñöôïc xem laø “vuøng ñaát Phaät”, “xöù sôû cuûa nhöõng ngoâi chuøa”, chính bôûi söï hieän dieän moät soá löôïng lôùn caùc ngoâi chuøa treân moät dieän tích khieâm toán. Ngöôøi Hueá khi sinh ra ñaõ sôùm taäp quen vôùi tieáng chuoâng chuøa, vôùi caâu kinh tieáng keä, moät ngaøy hai buoåi coâng phu sôùm-chieàu. Tieáng chuoâng aâm vang nôi thaâm sôn cuøng coác, voïng xuoáng doøng soâng, ñi saâu vaøo loøng moãi ngöôøi, xua ñuoåi moïi taïp nieäm. Tieáng chuoâng chuøa trôû thaønh moät phaàn khoâng theå thieáu trong ñôøi soáng ngöôøi daân Hueá. Coù leõ chính vì theá maø moãi ngöôøi, töø saâu xa trong taâm thöùc, luoân daønh khoaûng laëng, moät caûm nieäm vôùi tieáng chuoâng. Ñieàu chuùng toâi muoán ñeà caäp ôû ñaây, ngoaøi quaù trình phaùt trieån thuaän lyù cuûa moãi ngoâi chuøa, ngoâi toå ñình ñöôïc ví nhö “cô theå soáng”: ngoâi thaûo am buoåi sô khai, phaùt döông quang ñaïi qua moãi thôøi kyø, vaø trôû thaønh toå ñình khi nhöõng ñeä töû chaân tu baét ñaàu khai sôn laäp töï, thöïc haønh ñaïo phaùp..., xöù Hueá coøn laø nôi toàn taïi cuûa raát nhieàu ngoâi chuøa coù lòch söû vaø haønh traïng hoaøn toaøn khaùc, ñaáy laø quaù trình “caûi gia vi töï” dieãn ra khaù phoå bieán. “Caûi gia vi töï” laø cuïm töø khaù quen thuoäc vôùi ngöôøi daân Hueá. Coù theå noùi raèng, moãi gian thôø trong kieán truùc nhaø ngöôøi Hueá voán ñaõ laø moät “Phaät ñöôøng thu nhoû”, ôû ñaáy, hoï thieát trí thôø töï vôùi ñaày ñuû kinh saùch, töôïng Tam baûo, lö höông, chuoâng, moõ... vaø baøi vò toå tieân. Vaøo moät soá thôøi ñieåm nhaát ñònh thöôøng nhaät, gia chuû trôû thaønh “vò sö nôi traàn theá” trì tuïng kinh keä, daâng hoa cuùng döôøng. Daàn veà sau, tröôùc nhöõng bieán coá lòch söû (loaïn laïc, ly taùn, khoâng ngöôøi thöøa töï...) hay taâm yù cuûa gia chuû (caàu phuùc...), ngoâi nhaø ñöôïc cuùng döôøng cho chuøa laøm thaønh cô sôû thôø töï. Ñaây laø tieàn thaân, vaø cuõng laø nguoàn goác cuûa raát nhieàu ngoâi chuøa Hueá. Loái phoái thôø nhieàu vò thaùnh thaàn daân gian trong ñieän Phaät khaù phoå bieán ôû nhieàu chuøa Hueá, theå hieän tinh thaàn Phaät giaùo ñaïi chuùng, tam giaùo ñoàng nguyeân. Hieän töôïng naøy chaám döùt sau phong traøo chaán höng Phaät giaùo vaøo khoaûng nhöõng thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû XX. Vaøo thôøi ñieåm naøy, nhieàu giôùi luaät nghieâm khaéc ñöôïc ñaët ra trong giôùi taêng ni, heä thoáng töôïng thôø baét ñaàu ñöôïc chuaån hoùa, heä thoáng thaàn thaùnh daân gian ñöôïc ñöa ra khoûi ñieän Phaät, ngoâi chuøa chæ coøn laø khoâng gian thieâng lieâng cuûa Tam baûo. Tuy nhieân, quaù trình naøy dieãn ra khoâng trieät ñeå, chính vì theá, hieän nay chuùng ta coù theå muïc kích caùch phoái thôø ñaäm chaát daân gian naøy ôû Ñoâng Thuyeàn, Thuyeàn Toân, Quoác AÂn hay Chuøa OÂng... Vaø cuõng chính trong phong traøo chaán höng Phaät giaùo naøy, naêm 1932, An Nam Phaät hoïc hoäi ñöôïc thaønh laäp, laøm tieàn ñeà cho vieäc hình thaønh haøng loaït chuøa Khuoân hoäi ôû Hueá, treân cô sôû cuûa caùc chuøa laøng cuõ, hoaëc xaây môùi, vaø treân maãu hình raát thoáng nhaát vôùi kieán
7 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 truùc chuøa Hoäi quaùn Töø Ñaøm (khuoân Döông Bieàu, Kim An, Thuaän Hoùa, Tònh Bình, Vónh Chôn, Thaønh Noäi, Thöôøng Laïc...).(11) Hình aûnh cuûa nhöõng ngoâi chuøa xöù Hueá hieän nay gôïi cho moïi ngöôøi caûm giaùc an tónh, nhu hoøa, thoaùt tuïc. Toaøn boä toång theå kieán truùc ñeàu nhö e aáp, neùp mình döôùi nhöõng taùn caây xanh. Ñaáy laø nôi con ngöôøi coù theå ñeán chieâm baùi, tuïng kinh nieäm Phaät, vaø cuõng coù theå laø moät daïng coâng vieân ñeå thö thaû, chieâm nghieäm, caûm nhaän leõ soáng, tìm nhöõng giaây phuùt bình yeân cho taâm hoàn giöõa cuoäc ñôøi ñaày boân ba, baát traéc. 3. Kieán truùc chuøa Hueá: moät loaïi hình di saûn ñaëc thuø 3.1. Töø nhöõng neùt rieâng ñaõ ñöôïc ñònh hình… Duø raèng, treân caên baûn keát caáu röôøng nhaø truyeàn thoáng phoå bieán cuûa kieán truùc Hueá, nhöng söï ña daïng veà nguoàn goác hình thaønh laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chi phoái ñeán söï phong phuù trong phong caùch kieán truùc, laãn caáu truùc cuûa chuøa Hueá.(12) Trong vaø sau thôøi kyø chaán höng Phaät giaùo, söï phong phuù naøy coøn ñöôïc boå sung baèng maãu hình kieán truùc chuøa Khuoân hoäi vôùi söï laán aùt cuûa tính naêng vaät lieäu môùi, laãn söï môû roäng caàn thieát cuûa khoâng gian söû duïng.(13) Trong ñoái saùnh treân phaïm vi vuøng mieàn, coù theå xem söï ña daïng veà nguoàn goác laø moät trong nhöõng ñaëc tröng rieâng coù cuûa chuøa Hueá. Treân giaùc ñoä kieán truùc, coù theå raèng chöa thaät ñaày ñuû, nhöng töø nhöõng quan saùt, chieâm nghieäm vôùi moät soá ngoâi chuøa xöù Hueá, chuùng toâi ñeà caäp ñeán nhöõng neùt ñaëc thuø trong kieán truùc nhö sau. a. Kieåu daïng cuûa kieán truùc vaø toå hôïp kieán truùc Toå hôïp kieán truùc phoå bieán cuûa chuøa Hueá thöôøng bao goàm nhieàu ñôn nguyeân daøn traûi treân moät maët baèng nhaát ñònh, theo chieàu roäng khoâng gian (hoaønh ñoä) vaø ít chuù troïng ñeán chieàu cao khoâng gian, hay chieàu cao vaät lyù (tung ñoä). Vôùi kieåu kieán truùc naøy, ngoâi chuøa thöôøng mang laïi caûm giaùc dung hoøa vaø “aån mình” vaøo thieân nhieân, söï khaúng ñònh trong truïc ñöùng khoâng gian (neáu coù), chæ döøng laïi ôû caùc thaùp toå, hoaëc phuø ñoà, vôùi chieàu cao cuõng raát khieâm toán, vaø vaãn khoâng thoaùt khoûi quan nieäm “thieân nhaân töông döõ”. Ñieàu naøy hoaøn toaøn khaùc vôùi kieán truùc cuûa nhöõng ngoâi chuøa môùi hieän nay, khi chieàu cao khoâng gian thöôøng ñöôïc taän duïng trieät ñeå nhaèm naâng taàm vò theá, laãn quy moâ. Nhöõng ngoâi chuøa Hueá truyeàn thoáng thöôøng coù loái caáu truùc theo kieåu chöõ nhaát, chöõ ñinh, chöõ coâng, chöõ khaåu, hay noäi coâng ngoaïi quoác. Trong ñoù, kieåu kieán truùc chöõ khaåu laø phoå bieán vaø aán ñònh raát nhieàu ñaëc tröng.(14) Haàu heát loái vaøo cuûa nhöõng ngoâi chuøa ñeàu baét ñaàu baèng moät con ñöôøng nhoû, hoaëc laø moät xoùm vaéng, len loûi qua caùc ñoài thoâng (chuøa Töø Hieáu, Thuyeàn Toân...); qua nhöõng raëng truùc löa thöa (chuøa Truùc Laâm, Tra Am, Hoàng AÂn, Kim Tieân...); hoaëc ñôn giaûn chæ böôùc leân moät soá baäc caáp khoâng quaù cao (chuøa Töø Ñaøm, Dieäu Ñeá, Ñoâng Thuyeàn, Thieàn Laâm, Vaïn Phöôùc...). Loái chính vaøo chuøa thöôøng ñi qua coång tam quan, khoâng quaù ñoà soä, maø thöôøng khieâm toán,
8 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 1-2. Neùt ñaëc tröng trong kieán truùc chuøa Hueá vôùi ñöôøng maùi thaúng (1. Chuøa Quaûng Teá, 2. Chuøa Thaùnh Duyeân). 3. Maùi coå laâu vôùi nhöõng muït maây laø hoài vaên caùch ñieäu (chuøa Töôøng Vaân). 4. Tam quan chuøa Thaùnh Duyeân thanh thoaùt, nheï nhaøng. Tam quan chuøa Hueá thöôøng ñöôïc söû duïng trong nhöõng ngaøy leã hoäi, coøn laïi haàu heát caùc chuøa vaãn coù nhöõng loái ngoõ bình dò, quen thuoäc, aám aùp, ñi thaúng vaøo taêng xaù hay tònh truø. Kieåu nhieàu loái vaøo nhö theá, veà maët yù nghóa saâu xa, cuõng gôïi leân yù nieäm veà nhieàu phaùp moân coù theå daãn daét tín ñoà tuøy duyeân ñeán vôùi ñaïo Phaùp. Ngay giöõa tam quan laø truïc chaùnh ñaïo daãn vaøo tieàn ñöôøng vaø chaùnh ñieän, ngang qua khoaûng saân phía beân ngoaøi cuûa chuøa. Ñöôïc kieán truùc treân daïng vaät lieäu nheï, toàn taïi trong khoâng gian, sinh caûnh coù khí haäu aåm thaáp, nguy cô thieân tai ñe doïa thöôøng xuyeân, neân ña phaàn ngoâi chuøa Hueá raát deã hö hoûng. Chính vì theá, hình aûnh vaø quy moâ hieän nay cuûa ngoâi chuøa Hueá, phaàn lôùn ñeàu laø keát quaû sau cuøng cuûa nhöõng ñôït truøng tu, ñaïi truøng tu, ñöôïc tieán haønh trong theá kyû XX. Tuy nhieân, cho duø coù taùi thieát, thay ñoåi khoâng gian, hay xaây döïng baèng vaät lieäu hieän ñaïi..., thì nhìn chung, chuøa Hueá vaãn giöõ ñöôïc neùt truyeàn thoáng, phaûn aùnh nhöõng moái quan heä maät thieát vôùi kieåu kieán truùc cung ñình vaø daân gian xöù Hueá, töø noäi ñeán ngoaïi thaát. Ngoaøi ra, chuøa Hueá cuõng tieáp thu loái kieán truùc caét maùi hai taàng, taïo daùng coå laâu, laøm cho maùi chuøa coù phaàn thanh thoaùt, nheï nhaøng (chuøa Taây Thieân, Baùo Quoác, Quoác AÂn, Dieäu Ñeá v.v...). Beân caïnh ñoù, moät soá ngoâi chuøa khaùc vaãn giöõ nguyeân quy caùch truyeàn thoáng vôùi taàng maùi lieàn, saâu vaø roäng, khoâng coù tieàn ñöôøng phía tröôùc chính ñieän (chuøa Vieân Thoâng, Quaûng Teá, Thieân Höng...).
9 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 Loái caáu truùc truøng thieàm-ñieäp oác cuûa chuøa Hueá Chi tieát trang trí treân maùi chuøa xöù Hueá (chuøa Quaûng Teá) (chuøa Tieân Phöôùc) “[…] caùch xaây maùi truøng thieàm, ñænh noùc trình baøy löôõng long chaàu bình cam loà, hoaëc chaàu hoûa luaân xa; caùc cuø giao coù long ly quy phuïng laø loái kieán truùc coù aûnh höôûng caùc cung ñieän nhaø vua. Nhaát laø khi ta nghieân cöùu hình ñieän Thaùi Hoøa nhìn töø xa, thì taát caû caùc kieán truùc khaùc veà tieàn ñöôøng vaø Ñaïi Huøng baûo ñieän ôû caùc chuøa coù phaàn gioáng nhau raát roõ raøng. Phaàn vaùch giöõa hai maùi ôû cung ñieän trình baøy thô caùc nhaø vua, thì phaàn vaùch giöõa hai maùi ôû caùc chuøa Hueá laïi trình baøy söï tích Ñöùc Phaät.”(15) Beân caïnh kieåu daïng kieán truùc coå laâu, neùt ñaëc tröng cuûa maùi chuøa xöù Hueá coøn ñoïng laïi ôû kieåu kieán truùc truøng thieàm-ñieäp oác vôùi söï xuaát hieän cuûa maùi voû cua mang chöùc naêng keát noái giöõa hai ñôn nguyeân, hoaëc naém giöõ vai troø tieàn ñöôøng nhaèm môû roäng khoâng gian söû duïng.(16) Trong moät khoâng gian môû, vöøa coù chieàu saâu, vöøa coù chieàu cao, noäi ñieän thöôøng ñöôïc thieát trí ba gian thôø vôùi töøng aùn trong cao ngoaøi thaáp. AÙn cao nhaát ôû gian giöõa thöôøng toân trí töôïng Phaät tam theá: A Di Ñaø, Thích Ca, Di Laëc. Döôùi haøng tam theá, coù theå laø töôïng toân giaû Ca Dieáp vaø A Nan. Daàn veà tröôùc laø aùn toân trí caùc töôïng Döôïc Sö, Thích Ca ñaûn sanh, Chuaån Ñeà; phía hai beân laø Phoå Hieàn, Vaên Thuø, Quan AÂm, Theá Chí, Ñòa Taïng hoaëc Thaäp baùt La Haùn... Ngoaøi cuøng laø aùn kinh, chuoâng gia trì vaø moõ. Töø nhöõng moâ taû, coù theå thaáy raèng heä thoáng töôïng, aùn thôø ôû chuøa Hueá so vôùi thaàn ñieän caùc chuøa ôû mieàn Baéc, keå caû kieåu daïng kieán truùc, ñaõ bôùt röôøm raø hôn, khoâng keát caáu thaønh nhieàu gian nhö caùc chuøa ôû phía Baéc. Thöïc teá naøy cuõng khoâng ngoaïi tröø caùc ngoâi quoác töï, nhöõng toå ñình danh tieáng, nôi trieàu ñình phong kieán thöôøng boå nhieäm taêng cang truù trì, vaø laø ñieåm haønh höông cuûa ñoâng ñaûo tín ñoà moä ñaïo. b. Heä thoáng moâ típ trang trí: neùt dung hôïp cuûa tam giaùo (Laõo-Phaät- Nho) trong söï noåi troäi cuûa Phaät giaùo Nguyeân lai, caùc chuøa ñeàu thaáp, duø cho xaây gaïch lôïp ngoùi thì beân trong vaãn laø kieán truùc söôøn nhaø vôùi nhieàu coät keøo baèng goã. Treân maùi chaïy ñöôøng taøu noùc vaø chaúng trình baøy long phuïng gì. Hai ñaàu coù nhöõng
10 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 hoa vaên ñôn giaûn toâ noåi theo kieåu chaïm loïng. ÔÛ giöõa noùc coù “baàu hoà loâ”, hoaëc “hoûa luaân xa”.(17) Ngoaøi nhöõng ngoâi chuøa coù kieåu thöùc trang trí khaù ñôn giaûn treân neàn taûng cuûa boä röôøng nhaø truyeàn thoáng, khoâng ít nhöõng ngoâi chuøa ôû Hueá theå hieän söï ña daïng trong ñoà aùn trang trí, phaûn aùnh raát roõ neùt söï dung hôïp cuûa tam giaùo ñoàng nguyeân, voán laø tinh thaàn caên coát cuûa moät thôøi kyø lòch söû. Söï laán aùt cuûa heä thoáng hoài vaên (chöõ vaïn vaø caùc bieán theå, chöõ T, maët raïn...), heä ñeà taøi trang trí thöïc vaät (hoa, laù, quaû phaät thuû...), heä baùt böûu Phaät giaùo (daáu chaân Phaät, phaùp luaân, caùi loïng, ñuoâi caù, hoa sen, tuø vaø, caùi taùng, nuùt huyeàn bí)..., nhöõng kieåu thöùc mang ñaäm daáu aán Nho, Laõo cuõng ñöôïc theå hieän nhö ñoâi roàng treân ñaàu noùc, hoaëc treân nhöõng ñöôøng quyeát.(18) Treân nhöõng kieán truùc coå laâu, ngoaøi heä thoáng trang trí theo kieåu nhaát thi-nhaát hoïa raát ñaëc tröng cuûa Hueá, nhieàu ñieån tích Phaät giaùo cuõng ñöôïc theå hieän nhö moät caùch giaùo duïc tröïc quan nhaát ñoái vôùi tín ñoà hoaëc ngöôøi quan saùt, chieâm ngöôõng. Treân nhöõng böùc ñoá vaø töôøng vaùch, nhieàu tranh veõ vôùi ñeà taøi Thaäp baùt La Haùn, nhöõng böùc thuûy maëc ñaäm chaát thieàn moân. c. Nhöõng ñieåm nhaán trong phong caùch kieán truùc mang ñaäm daáu aán/ chaát vuøng mieàn Kieán truùc Hueá, cho duø toàn taïi ôû maûng daân gian, coäng ñoàng hay cung ñình, heát thaûy ñeàu gaëp nhau ôû nhöõng ñieåm töông ñoàng voán ñaõ ñònh hình thaønh phong caùch, mang ñaäm daáu aán vuøng mieàn: 1) Coät cao, nhoû; 2) Boä maùi moûng, nheï, thaúng, hôi vuoát leân ôû ñöôøng quyeát hay ñaàu maùi baèng nhöõng hoài vaên, hoaëc muït maây; 3) Chi tieát trang trí phoå bieán ôû nhöõng maûng chaïm noâng, chuù troïng ñeán töøng tieåu tieát vaø söï laán aùt cuûa ñieån tích phong kieán.(19) Phong caùch naøy hoaøn toaøn khaùc vôùi ñaëc tröng kieán truùc ôû mieàn Baéc vôùi: 1) Coät thaáp, to; 2) Boä maùi daøy, naëng, vuoát cong ñaàu ñao; 3) Chi tieát trang trí phoå bieán ôû nhöõng maûng chaïm saâu, chuù troïng hình khoái vaø ñaày aép tính daân gian.(20) d. Moái quan heä mang tính coäng höôûng giöõa kieán truùc vaø thieân nhieân Baûn thaân kieán truùc seõ trôû veà nguyeân veïn thuoäc tính cuûa moät daïng caáu truùc duøng truù naéng, che möa, neáu khoâng ñaët chuùng trong moät boái caûnh töông hôïp, nhaèm laøm roõ yù nghóa voán coù. Töông töï, ngoâi chuøa vôùi ñôn thuaàn laø nhöõng ñôn nguyeân kieán truùc, cho duø ñoù laø ñieän Phaät, taêng xaù, hay tònh truø vaãn chöa laø daïng kieán truùc phaûn aùnh ñaày ñuû tinh thaàn cuûa Phaät giaùo, neáu khoâng ñaët chuùng trong toång theå cuûa sinh caûnh khu vöôøn: vöôøn chuøa/vöôøn thieàn... vôùi nhöõng giaù trò vaên hoùa ñaëc tröng.(21) Chuøa Hueá coù moät phong caùch mang mang töï taïi. Caùc ngoâi chuøa nuùi, phaàn nhieàu coù kieán truùc, caáu truùc vöôøn chuøa vaø caûnh trí thieân nhieân khoâng sai khaùc nhau laø maáy. Taát caû ñaõ gaàn nhö töông ñoàng vôùi nhau trong moät ñaïi khoái tinh thaàn töø bi, ñaïo haïnh; coát caùch thieàn phong vaø moâi tröôøng thieân nhieân trong laønh, ñaày caây xanh boùng maùt, nhaát laø saïch seõ, chuøa naøo cuõng saïch boùng, yeân laëng ñaõ taïo cho ngoâi chuøa Hueá coù phong caùch traàm laéng, tónh mòch, thanh thaûn voâ bieân.(22)
11 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 Daïng kieán truùc truyeàn thoáng vôùi maãu hình nhaø röôøng phoå bieán, trong khung caûnh khu vöôøn vôùi söï quy hoaïch ñaày nguï yù ñaõ laøm neân neùt ñaëc tröng cuûa chuøa Hueá. Khoaûng caùch mong manh vaø raát gaàn guõi giöõa “chuùng” (coäng ñoàng, Phaät töû, ngöôøi moä ñaïo) vaø “chuøa” (kieán truùc vaø toång theå kieán truùc) vôùi sinh caûnh töï nhieân voán coù nôi ngoâi chuøa ñöôïc thieát laäp ñaõ laø taát caû nhöõng gì noùi leân thuoäc tính cuûa moät thaønh phoá di saûn. Coá ñoâ Hueá troâng gioáng nhö moät khu vöôøn lôùn, trong ñoù coù nhöõng khoaûng khoâng gian uy nghi, quan caùch, loäng laãy cuûa nhöõng cung ñieän, ñeàn ñaøi, coù nhöõng khoaûng eâm ñeàm, aám cuùng, thaân thieát cuûa nhöõng neáp nhaø vöôøn, ngoâi ñình daân daõ vaø cuõng coù caû nhöõng khoaûng tónh taïi, thanh thoaùt, laëng leõ cuûa nhöõng caûnh chuøa. Ngoâi chuøa ñoù gaén lieàn vaøo toång theå kieán truùc Hueá, haøi hoøa nhö chính ñaïo Phaät ñaõ hoøa tan vaøo loøng ñôøi, loøng ngöôøi xöù Hueá. Tìm hieåu veà nhöõng ngoâi chuøa Hueá cuõng chính laø tìm veà moät phaàn quan troïng laøm neân vaên hoùa xöù Hueá.(23) Trong moät sinh caûnh raát ñaëc tröng, ngöôøi ñeán chuøa khoâng ñôn thuaàn laø tín ñoà Phaät töû trong muïc ñích haønh höông leã Phaät, hoaëc tìm kieám moät lôøi chæ daãn töø vò boån sö; maø raát nhieàu thaønh phaàn khaùc nhau. Ñeán vôùi chuøa Hueá, hoï gaëp nhau ôû ñieåm chung nhaát: caàn moät khoâng gian yeân tónh ngaäp traøn caây xanh, ñeå ñaém chìm, hoøa mình vaøo thieân nhieân, traùnh ñi tieáng oàn cuûa ñoâ thò hieän ñaïi, ñeå chieâm nghieäm vaø traûi nghieäm. 3.2. … ñeán cuoäc tranh luaän giöõa hai yù töôûng veà kieán truùc, vaø quy moâ kieán truùc Trong boái caûnh xaõ hoäi hieän ñaïi, baát cöù moät doøng tín ngöôõng hay toân giaùo naøo cuõng ñeàu coù nhöõng thay ñoåi phuø hôïp vôùi nhu caàu laãn nieàm tin cuûa tín ñoà. Coù theå coù nhöõng ñieàu chænh trong giaùo lyù laãn caùch thöïc haønh toân giaùo, vaø phöông tieän ñeå hoaèng phaùp, ngoâi chuøa cuõng coù nhöõng ñoåi thay töông töï. Tuy nhieân, caùi ñoåi thay aáy seõ khoâng coù gì ñaùng baøn neáu chuùng luoân ñöôïc ñoái saùnh hoaëc tham chieáu töø maãu hình truyeàn thoáng, bôûi khoâng phaûi ngaãu nhieân maø ngoâi chuøa Hueá ñöôïc hình thaønh vôùi moät daïng kieán truùc raát ñaëc thuø. Neáu ñeå taâm quan saùt, seõ raát deã daøng nhìn thaáy söï laán aùt thieân nhieân, moät yeáu tính voán khoâng thuoäc veà truyeàn thoáng, theå hieän khaù roõ trong nhöõng kieán truùc chuøa môùi hieän nay khi chieàu cao cuûa kieán truùc ñöôïc caûi thieän nhaèm giaûi quyeát söï thoaùng ñaõng, laãn nhu caàu cho khoâng gian söû duïng. Moät vaán ñeà xem ra raát logic: khoâng gian roäng luoân phaûi gaén lieàn vôùi chieàu cao nhaèm taïo söï ñaêng ñoái, haøi hoøa, nhaát laø khi daïng vaät lieäu chòu löïc hieän ñaïi theå hieän ñaày ñuû tính naêng. Tuy nhieân, töø neùt ñaëc thuø nhö töøng ñeà caäp, nhöõng bieåu hieän cuûa chuøa Hueá khi xaây môùi hieän nay mang laïi caûm giaùc ñoàng nhaát ñieåm rieâng vôùi hai ñaàu ñaát nöôùc, noùi caùch khaùc laø coù söï ñoàng hoùa veà phong caùch kieán truùc khoâng ñaùng ñöôïc xieån döông.(24) Kieán truùc chuøa môùi hieän nay daàn xa rôøi maãu hình cuûa nhieàu ngoâi chuøa coå vôùi söï theå hieän cuûa vaät lieäu hieän ñaïi, söï thu heïp caûnh quan vaø nhu caàu môû roäng khoâng gian. Tuy raèng, vieäc giaûi quyeát maët baèng söû duïng trong nhöõng ngoâi chuøa truyeàn thoáng Hueá voán ñaõ xuaát hieän töø raát sôùm nhaèm ñaùp öùng nhu
12 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 caàu, laãn soá löôïng tín ñoà haønh leã baèng loái kieán truùc truøng thieàm-ñieäp oác vaø traàn thöøa löu, daïng caáu truùc naøy vaãn giöõ ñöôïc söï aám aùp, gaàn guõi khi chieàu cao khoâng gian bò giôùi haïn, söï xuaát hieän cuûa nhieàu haøng coät khoâng mang laïi caûm giaùc chaät choäi maø raát aám cuùng khi nhöõng pho töôïng Tam theá, Döôïc Sö, Phoå Hieàn... vaãn hieån hieän trong taàm maét ngöôøi chieâm baùi. Vieäc giaûi quyeát khoâng gian baèng tính naêng vaät lieäu môùi nhö hieän nay mang laïi caûm giaùc cao loäng, phuû chuïp vaø mang tính traán aùp cuûa kieán truùc. Trong moät ñoái saùnh khoâng chính thöùc giöõa hai kieåu daïng kieán truùc chuøa Hueá cuõ vaø môùi, chuùng toâi taïm thôøi ñöa ra nhöõng nhaän ñònh sau, maëc duø, treân nhieàu laäp tröôøng khaùc nhau, nhöõng nhaän xeùt naøy coù theå gaây nhieàu tranh luaän - Veà kieán truùc: xu höôùng Baéc hoùa hoaëc Trung Quoác hoùa treân maët theå hieän, caáu truùc, laãn moâ típ trang trí. Coù moät quaù trình maát ñi nhöõng neùt rieâng cuûa kieán truùc Hueá, maø ngoâi chuøa laø moät phieân baûn ñaïi dieän, ñeå boå sung vaøo ñaáy laø neùt rieâng cuûa vuøng mieàn khaùc voán khoâng laø cuûa Hueá. - Khoâng gian noäi thaát: xu höôùng naâng chieàu cao vaø môû roäng khoâng gian noäi thaát deã mang laïi caûm giaùc traán aùp, ngöôøi chieâm baùi trôû neân quaù nhoû beù tröôùc moät khoâng gian coù theå noùi laø raát “hoaønh traùng”, vaø ñeå phuø hôïp Boä maùi naëng vaø cong mang nhieàu aûnh vôùi daïng khoâng gian nhö theá naøy, heä höôûng cuûa Baéc Haø (chuøa Kim Tieân) thoáng töôïng thôø thöôøng ñöôïc laøm lôùn hôn. Hình aûnh ñöùc Thích Ca luùc naøy khoâng coøn nguyeân veïn laø vò boån sö hieàn töø vaø gaàn guõi trong loøng boån ñaïo, maø phaàn naøo ñaõ trôû thaønh vò giaùo chuû vôùi nhieàu quyeàn naêng, vaø ngaøy caøng xa taàm vôùi. Nhöõng tö töôûng caên coát cuûa tín ngöôõng Phaät giaùo phaàn naøo ñaõ bò xoùa nhoøa vaø di leäch. Khoâng baøn ñeán nhöõng toäi ñoà trong vieäc naøy, nhöng ai trong chuùng ta cuõng thaáy roõ nguyeân nhaân. - Vöôøn chuøa Hueá: xu höôùng Nhaät hoùa, Trung Quoác hoùa. Nhöõng khu vöôøn Hueá ñaëc tröng ñaõ mai moät, thay vaøo ñoù laø hình aûnh cuûa nhöõng tieåu caûnh Nhaät Baûn hoaëc Trung Hoa. Chuyeän ñeïp, xaáu, hay caûm quan thaåm myõ trong vaán ñeà naøy khoâng quan troïng baèng vieäc laø khu vöôøn thieàn voán coù ñaõ chuyeån mình (töï thaân hoaëc bò cöôõng eùp) thaønh moät khoâng gian voán mang naëng tö töôûng höôûng thuï. Tö töôûng Phaät giaùo vì theá cuõng chuyeån leäch sang nhöõng bieåu hieän cuûa Laõo giaùo. Hoøa vaøo thieân nhieân, traán aùp thieân nhieân laø hai caùch theå hieän, hai tinh thaàn khaùc bieät vaø laø hai xu höôùng hoaøn toaøn khaùc nhau. Ñaønh raèng, khoâng nhö nhöõng loaïi hình di saûn khaùc, ngoâi chuøa vaãn ñaõ, ñang vaø seõ laø vaät theå soáng trong loøng haøng trieäu trieäu tín ñoà chöù khoâng phaûi laø moät hoùa thaïch
13 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 caàn baûo toàn nguyeân daïng, nhöng nhöõng bieåu hieän cuûa nhieàu ngoâi chuøa Hueá hieän nay laøm naûy sinh nhieàu vaán ñeà raát ñaùng quan taâm, neáu chuùng ta chæ nhìn chuùng döôùi con maét cuûa ngöôøi laøm vaên hoùa. Trong cuoäc tranh luaän naøy, khoù coù theå xaùc ñònh ñöôïc phaàn ñuùng, sai, bôûi moãi moät thöïc theå ñeàu coù nhöõng lyù leõ bieän minh cho noù, nhöng caâu hoûi vaãn raát caàn lôøi giaûi raèng: Neùt ñaëc tröng voán coù, caùi rieâng cuûa kieán truùc chuøa Hueá seõ nhö theá naøo? Vaø seõ ñi veà ñaâu trong caùi boái caûnh xaõ hoäi maø nhöõng neùt rieâng, yeáu tính ñaëc thuø luoân ñöôïc ñeà cao ñeå xaùc ñònh baûn saéc? 4. Keát Ñaønh raèng, khaùc vôùi nhöõng loaïi hình di saûn kieán truùc khaùc cuûa Hueá, ngoâi chuøa laø moät loaïi hình di saûn soáng chöù khoâng ñôn thuaàn laø moät baûo taøng tín ngöôõng, neân söï vaän ñoäng cuûa noù trong xaõ hoäi hieän ñaïi laø xu theá duø muoán hay khoâng chuùng ta buoäc vaãn phaûi ñoái dieän. Tuy nhieân, neáu ñeå noù “soáng” moät caùch töï do, khoâng quy taéc raøng buoäc thì di saûn kieán truùc ñaëc thuø nhö chuøa Hueá seõ khoâng coøn laø chính noù. Chính vì theá, vaãn raát caàn söï can thieäp cuûa moät boä phaän, baèng nhöõng nghieân cöùu cuûa mình, ñuùc keát thaønh nhöõng tieâu chí laøm neân hình aûnh maùi chuøa xöù Hueá trong loøng ngöôøi Phaät töû, laãn du khaùch. Nhöõng tieâu chí naøy seõ laø baét buoäc ñoái vôùi nhöõng ngoâi chuøa xaây môùi, hoaëc caàn phaûi caûi taïo, naâng caáp - chæ rieâng veà maët ñaëc tröng kieán truùc. Neáu ñöôïc nhö theá, duø tuoåi ñôøi khoâng lôùn, duø toàn taïi döôùi baát cöù “cô theå” naøo, hay quy moâ naøo, hình aûnh ngoâi chuøa vaãn maõi laø moät phaàn cuûa di saûn Hueá: moät di saûn ñaëc bieät trong loøng moät di saûn ñaëc bieät. Vaø ñaáy chính laø moät trong nhöõng theá maïnh caàn löu taâm trong chieán löôïc phaùt trieån du lòch cuûa Hueá. NPBÑ CHUÙ THÍCH Nguyeãn Höõu Thoâng [chuû bieân]. Myõ thuaät thôøi Nguyeãn treân ñaát Hueá. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, (1) Nxb Hoäi Nhaø vaên, 1992, tr. 41. Traàn Ñaïi Vinh, Nguyeãn Höõu Thoâng, Leâ Vaên Saùch. Danh lam xöù Hueá, Thaønh phoá Hoà Chí (2) Minh, Nxb Hoäi Nhaø vaên, 1993, tr. 30. Xin tham khaûo theâm töø: http://www.thuvienhoasen.org/cvn-u-canhchuahue.htm. (3) Vaán ñeà naøy, xin xem theâm: Nguyeãn Höõu Thoâng, Hueá-ngheà vaø laøng ngheà thuû coâng truyeàn (4) thoáng (Hueá: Nxb Thuaän Hoùa, 1994); Nguyeãn Höõu Thoâng, “Moät soá suy nghó veà ñaëc ñieåm vaø höôùng baûo toàn nhöõng daáu tích vaên hoùa vuøng cöïc Baéc vöông quoác Champa xöa”, trong Thoâng tin Khoa hoïc (Phaân vieän Nghieân cöùu Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam taïi Hueá, soá thaùng 3/2001), tr. 72-78; Traàn Kyø Phöông, “Goùp phaàn tìm hieåu veà neàn vaên minh cuûa vöông quoác coå Champa taïi mieàn Trung Vieät Nam”, trong Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån (soá 3/2002), tr. 63-74; (soá 4/2002), tr. 71-78; Nguyeãn Phöôùc Baûo Ñaøn, “Thaønh Loài ôû Hueá: töø vò trí toïa laïc ñeán boái caûnh Thuaän Hoùa buoåi ñaàu (nhöõng tö lieäu lòch söû vaø ñieàn daõ)”, trong Taïp chí Nghieân cöùu Lòch söû, (soá 10, 378/2007), tr. 37-49. (5) Xem theâm: Nguyeãn Höõu Thoâng, Leâ Ñình Huøng. “Töø taäp hoài kyù cuûa moät ngöôøi di daân-nhaän dieän vuøng ñaát Thuaän Hoùa ñaàu theá kyû XV”, trong Nghieân cöùu Vaên hoùa mieàn Trung, (Vieän Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam-Phaân vieän Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam taïi Hueá, soá thaùng 3/2009), tr. 11-29. (6) Xin tham thaûo theâm: Hoaøng Duõng. “Qua ñòa danh Thaønh Loài ôû Hueá thöû xaùc ñònh moät danh xöng chæ ngöôøi Chaøm xöa”, trong Taïp chí Thoâng tin Khoa hoïc & Coâng ngheä Thöøa Thieân Hueá (Hueá:
14 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 Sôû Khoa hoïc Coâng Ngheä & Moâi tröôøng), soá 02 (1991); Taï Chí Ñaïi Tröôøng, Thaàn, ngöôøi vaø ñaát Vieät (Haø Noäi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, 2006); Nguyeãn Phöôùc Baûo Ñaøn, “Thaønh Loài ôû Hueá: töø vò trí toïa laïc ñeán boái caûnh Thuaän Hoùa buoåi ñaàu (nhöõng tö lieäu lòch söû vaø ñieàn daõ)”, Tlñd. Nguyeãn Höõu Thoâng [chuû bieân]. Myõ thuaät thôøi Nguyeãn treân ñaát Hueá, sñd, tr. 12. (7) (8) Nhöõng ñôn vò cö truù cuûa ngöôøi Chaøm (palaây), hay ñuùng hôn laø nhöõng ñôn vò cö truù cuûa ngöôøi baûn ñòa. Vaán ñeà naøy xin xem theâm: Nguyeãn Höõu Thoâng, “Nhöõng nhaän ñònh khaùi quaùt veà mieàn Trung Vieät Nam trong boái caûnh ñaát nöôùc vaø khu vöïc”, trong Nhaän thöùc veà mieàn Trung Vieät Nam: haønh trình 10 naêm tieáp caän (Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, 2009), tr. 7-50. Traàn Ñaïi Vinh, Nguyeãn Höõu Thoâng, Leâ Vaên Saùch. Danh lam xöù Hueá, sñd, tr. 13. (9) (10) Tieâu bieåu cho tröôøng hôïp naøy laø nhöõng ngoâi chuøa nhö Töø Hieáu, Phöôùc Thaønh... Chuøa Töø Hieáu gaén lieàn vôùi haønh traïng cuûa Hoøa thöôïng Taùnh Thieân Nhaát Ñònh cuøng raát nhieàu giai thoaïi veà loøng hieáu ñeã cuûa ngaøi trong loøng ngöôøi daân Hueá. Xem: Traàn Ñaïi Vinh, Nguyeãn Höõu Thoâng, Leâ Vaên Saùch, Danh lam xöù Hueá, sñd, tr. 278-282. Xem theâm: Thích Haûi AÁn, Haø Xuaân Lieâm. Lòch söû Phaät giaùo xöù Hueá [taùi baûn laàn thöù hai, coù (11) söûa chöõa vaø boå sung]. Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Vaên hoùa Saøi Goøn, 2006, tr. 451-452. Sau kieåu daïng chuøa Khuoân hoäi, vaøo khoaûng thaäp nieân 60 cuûa theá kyû XX, ôû Hueá coøn xuaát hieän theâm daïng kieán truùc tònh xaù raát ñaëc thuø cuûa Heä phaùi Khaát só (xem theâm: Leâ Thoï Quoác, Heä phaùi Khaát só Vieät Nam vaø söï hieän dieän cuûa heä phaùi ôû Hueá, Khoùa luaän toát nghieäp chuyeân ngaønh Söû hoïc, Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá, 2005). (12) Trong coâng trình nghieân cöùu veà chuøa thaùp Phaät giaùo ôû Hueá, nhaø nghieân cöùu Haø Xuaân Lieâm phaân loaïi chuøa Hueá nhö sau: [1]. Chuøa Vua (do vua chuùa xaây döïng neân); [2]. Chuøa Toå (do caùc vò toå sö Phaät giaùo laäp neân); [3]. Chuøa daân laäp (do moät ngöôøi naøo ñoù laäp ra vaø veà sau giao laïi cho “chö sôn töï taêng”); [4]. Chuøa Khuoân (do caùc Khuoân hoäi Tònh ñoä laäp ra thôøi An Nam Phaät hoïc hoäi); [5]. Chuøa laøng; [6]. Chuøa Theravada. (Xem theâm: Haø Xuaân Lieâm. Nhöõng chuøa thaùp Phaät giaùo Hueá. Haø Noäi, Nxb Vaên hoùa Thoâng tin, 2007, tr.23-25). (13) Coù theå noùi raèng, daáu aán cuûa coâng cuoäc chaán höng Phaät giaùo vaøo nhöõng naêm ñaàu cuûa thaäp nieân 30 ôû theá kyû tröôùc ñaäm neùt ñeán möùc, nhöõng ngoâi chuøa Hueá ñöôïc truøng tu hoaëc xaây môùi hieän nay thöôøng mang daùng daáp cuûa chuøa Khuoân hoäi vôùi nhöõng ñaëc tröng rieâng coù. Neùt phoå bieán laø hình aûnh cuûa hai laàu/gaùc chuoâng, troáng ôû hai beân taû höõu cuûa chính ñieän, vaø boä maùi thöôøng ñöôïc taïo daùng coå laâu cuøng heä moâ típ trang trí caùc ñieån tích Phaät giaùo. Xem theâm: Thích Haûi AÁn, Haø Xuaân Lieâm. Lòch söû Phaät giaùo xöù Hueá, sñd, tr. 684-685. (14) Thích Haûi AÁn, Haø Xuaân Lieâm. Lòch söû Phaät giaùo xöù Hueá, sñd, tr. 685. (15) (16) Truøng thieàm-ñieäp oác laø thuaät ngöõ duøng ñeå chæ söï keát noái cuûa hai keát caáu nhaø röôøng Hueá treân cuøng moät maët baèng kieán truùc. Ñaây laø loái kieán truùc rieâng coù, raát phoå bieán nhaèm giaûi quyeát hieäu quaû khoâng gian söû duïng, vaø laøm neân neùt ñaëc tröng cuûa kieán truùc Hueá. Kieåu kieán truùc naøy thöôøng xuaát hieän maùi voû cua/traàn thöøa löu naèm giöõa mang chöùc naêng noái keát nhö laø phaàn khoâng theå thieáu, ñoàng thôøi giöõ vai troø chia nöôùc, giaûm söùc naëng cho boä maùi döôùi thôøi tieát khaéc nghieät ôû mieàn Trung. Cuõng coù tröôøng hôïp, maùi voû cua naèm tröôùc kieán truùc chính, ñoùng vai troø laøm tieàn ñöôøng nhaèm môû roäng khoâng gian phía tröôùc. Vaán ñeà naøy, xin xem theâm: Nguyeãn Phöôùc Baûo Ñaøn, “Töø nhöõng ngoâi mieáu laï ôû laøng Baøn Moân”, trong Thoâng tin Khoa hoïc (Phaân vieän Nghieân cöùu Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam taïi Hueá, soá thaùng 9/2004), tr. 180-197. Thích Haûi AÁn, Haø Xuaân Lieâm. Lòch söû Phaät giaùo xöù Hueá, sñd, tr. 682. (17) Xem theâm: Nguyeãn Höõu Thoâng. Myõ thuaät Hueá nhìn töø goùc ñoä yù nghóa vaø bieåu töôïng trang trí (18) (Hueá: Phaân vieän Nghieân cöùu Vaên hoùa Ngheä thuaät Vieät Nam taïi Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, 2001). (19) Xin xem theâm: Nguyeãn Phöôùc Baûo Ñaøn. “Töø nhöõng ngoâi mieáu laï ôû laøng Baøn Moân”, Tlñd, tr. 189-190. (20) Nhöõng moâ taû veà maùi ñao trong kieán truùc mieàn Baéc ñöôïc KTS Nguyeãn Baù Laêng ñeà caäp nhö sau: “Maùi cong taïi Vieät Nam xuaát hieän töø bao giôø khoâng roõ, coøn ôû Trung Hoa, Nhaät Baûn ñeán theá kyû VII môùi thaáy hôùt cong nheø nheï ôû goùc maùi. Kyõ thuaät laøm maùi ôû nhöõng xöù naøy theo kyõ thuaät “choàng daáu tieáp dui” do ñoù dieàm maùi troâng thanh nheï laïi thöôøng ñöôïc trang hoaøng chaïm troå, sôn veõ hoa myõ röïc rôõ. Maùi Vieät Nam laøm cong theo theo phöông phaùp “taàu ñao laù maùi”. Taàu ñao laø caùi ñoøn tay hình chöõ nhaät, beân treân coù ñính theâm moät maûnh vaùn moûng goïi laø laù maùi ñôõ haøng ngoùi cuoái cuøng.
15 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (80). 2010 Kieåu taàu ñao coøn goïi laø chaân taàu (taàu thöïc) ñeå phaân bieät vôùi taàu hoäp laø caùi ñoøn tay vuoâng khoâng duøng ñeå thöïc hieän nhöõng goùc maùi cong. Nhôø coù nhöõng “chaân taàu laù maùi” maø nhöõng maùi ñao goùc cong vuùt, lôïp ngoùi muõi haøi daøy naëng ñaõ chòu ñöôïc möa daøy gioù giaùt cuûa bao theá kyû vaø sau khi döïng moät boä giaøn troø, cuøng ñaët moät boä taàu ñao leân ñaàu nhöõng keû, baåy laø ngöôøi ta thaáy caùi hình daùng cuûa toøa chuøa duø luïp xuïp, naëng neà vaãn coù neùt löôïn cong vöôn leân ñeå ñieàu hoøa baèng moät veû vöõng vaøng haáp daãn. Maùi Vieät Nam laøm theo kieán truùc keû chuyeàn, baåy goùc, neân khoâng xoøe ra quaù roäng nhö maùi Trung Hoa, Ñaïi Haøn, Nhaät Baûn. Sôû dó maùi cuûa nhöõng xöù naøy xoøe ra roäng hôn vì laøm theo phöông phaùp choàng daáu tieáp dui vaø cuõng vì vaäy maø maùi cuõng laø voõng xuoáng theo ñöôøng doác maùi, coøn maùi Vieät Nam thì laøm thaúng baêng töø nôi ñöôøng bôø noùc treân cao chaïy xuoáng ñeå tyø leân chaân taøu laù maùi ôû beân döôùi”. Nguyeãn Baù Laêng. Kieán truùc Phaät giaùo Vieät Nam, taäp 1. Saøi Goøn, Vieän Ñaïi hoïc Vaïn Haïnh xuaát baûn, 1972, tr. 90. Xem theâm: Nguyeãn Höõu Thoâng. Nhaø vöôøn xöù Hueá (Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Nxb Vaên (21) ngheä, 2009). Thích Haûi AÁn, Haø Xuaân Lieâm. Lòch söû Phaät giaùo xöù Hueá, sñd, tr. 786. (22) Nguyeãn Höõu Thaùi, “Caûnh chuøa Hueá”, tham khaûo theâm taïi: http://daitangkinhvietnam.org/van- (23) hoc-va-nghe-thuat/kien-truc-phat-giao/282-cnh-chua-hu-html. (24) Xem theâm: Nguyeãn Höõu Thoâng, Nguyeãn Phöôùc Baûo Ñaøn, “Nhöõng ñieàu ñaùng quan taâm veà hieän töôïng ñaùnh ñoàng phong caùch kieán truùc truyeàn thoáng ôû mieàn Trung hieän nay” trong Taïp chí Kieán truùc mieàn Trung vaø Taây Nguyeân, soá 3/2006. Traàn Ñaïi Vinh, Nguyeãn Höõu Thoâng, Leâ Vaên Saùch. Danh lam xöù Hueá, sñd, tr. 337. (25) TOÙM TAÉT Baøi vieát neâu leân nhöõng ñaëc tröng veà maët kieán truùc khu vöïc mieàn Trung vaø Hueá noùi rieâng, trong söï ñoái saùnh vôùi mieàn Baéc Vieät Nam. Töø ñoù, coù theå thaáy raèng, ngoâi chuøa xöù Hueá chính laø nôi ñoïng laïi, hay noùi moät caùch khaùc ñi, laø moät trong nhöõng hình aûnh bieåu tröng cho loái kieán truùc ñaëc thuø cuûa Hueá. Hieän nay, ôû Hueá xuaát hieän raát nhieàu ngoâi chuøa ñöôïc truøng tu, toân taïo, hoaëc xaây môùi, vaø treân nhöõng kieán truùc naøy, neùt ñaëc tröng cuûa kieán truùc Hueá ñaõ ñöôïc khaúng ñònh cuøng vôùi thôøi gian phaàn naøo ñaõ bò xoùa nhoøa, thay vaøo ñoù laø neùt kieán truùc voán khoâng phaûi laø cuûa Hueá. Keát quaû cuûa vieäc laøm naøy seõ nhö theá naøo? Baèng vaøo nhöõng daãn chöùng vaø nhieàu nguoàn tö lieäu, taùc giaû thöû boùc taùch ñieåm maïnh vaø yeáu trong loái kieán truùc chuøa Hueá truyeàn thoáng laãn hieän ñaïi, ñoàng thôøi, ñeà xuaát moät soá giaûi phaùp nhaèm löu giöõ nhöõng giaù trò ñaëc tröng cuûa kieán truùc chuøa Hueá, trong boái caûnh “ngoâi chuøa laø moät loaïi hình di saûn soáng” trong loøng Hueá - moät thaønh phoá di saûn. ABSTRACT ARCHITECTURE OF PAGODAS IN HUEÁ: VALUE OF A HERITAGE IN THE HEART OF A CITY GRANTED THE TITLE WORLD CULTURAL HERITAGE The article brings forth the typical traits of architecture in central Vietnam in general and in Hueá in particular as compared with that in the North of Vietnam and consequently helps clarify the fact that the Hueá pagoda is the crystallization, or in other words, the symbolic image, of the typical architecture of Hueá. At present one finds in Hueá many Buddhist pagodas which are restored, upgraded or rebuilt with the age-old original traits typical of Hueá somewhat slurred and replaced by new, outlandish traits. What result might this fact bring? Basing on quotations and many other sources of documents, the author makes an attempt to define the good and bad features of the architecture of the traditional and modern Buddhist pagodas in Hueá, and thereupon suggests some resolutions to preserve the typical value of the pagodas as seen through the principle “a pagoda is a kind of living heritage” in the heart of Hueá - a World Heritage city.