Báo cáo nghiên cứu khoa học " SỰ ĐÓNG GÓP CỦA GIÁM MỤC BÁ ĐA LỘC VÀO CÔNG CUỘC CẢI CÁCH Ở GIA ĐỊNH "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:14

Thêm vào BST

Báo xấu

76
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong chiều hướng đưa ra một lời giải thích cho thời kỳ tranh hùng cuối thế kỷ XVIII giữa hai thế lực Tây Sơn và chúa Nguyễn, nhiều sử gia cận đại đã đồng hóa những giáo sĩ với các thế lực ngầm khuynh loát trong các âm mưu chính trị. Quan điểm này còn nhiều điểm cần đánh giá lại. Tuy không thể phủ nhận những thừa sai có ý định khai thác ảnh hưởng với chính quyền để truyền đạo nhưng ngược lại nhà cầm quyền cũng lắm phen sử dụng họ vào những mục tiêu quân...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo nghiên cứu khoa học " SỰ ĐÓNG GÓP CỦA GIÁM MỤC BÁ ĐA LỘC VÀO CÔNG CUỘC CẢI CÁCH Ở GIA ĐỊNH "

27 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 SÖÏ ÑOÙNG GOÙP CUÛA GIAÙM MUÏC BAÙ ÑA LOÄC VAØO COÂNG CUOÄC CAÛI CAÙCH ÔÛ GIA ÑÒNH Nguyễn Duy Chính* Lôøi môû ñaàu Trong chieàu höôùng ñöa ra moät lôøi giaûi thích cho thôøi kyø tranh huøng cuoái theá kyû XVIII giöõa hai theá löïc Taây Sôn vaø chuùa Nguyeãn, nhieàu söû gia caän ñaïi ñaõ ñoàng hoùa nhöõng giaùo só vôùi caùc theá löïc ngaàm khuynh loaùt trong caùc aâm möu chính trò. Quan ñieåm naøy coøn nhieàu ñieåm caàn ñaùnh giaù laïi. Tuy khoâng theå phuû nhaän nhöõng thöøa sai coù yù ñònh khai thaùc aûnh höôûng vôùi chính quyeàn ñeå truyeàn ñaïo nhöng ngöôïc laïi nhaø caàm quyeàn cuõng laém phen söû duïng hoï vaøo nhöõng muïc tieâu quaân söï. Moïi vieäc khoâng ñôn giaûn khi chuùng ta laïi tìm ra nhöõng chöùng côù Nguyeãn AÙnh vaø ñoàng minh thaân caän nhaát cuûa oâng laø Giaùm muïc Pigneau de Beùhaine [1741-1799] - thöôøng ñöôïc bieát döôùi teân Haùn Vieät laø Baù Ña Loäc [百多祿] - ñaõ boân ba caàu vieän khoâng phaûi moät theá löïc maø goõ cöûa raát nhieàu nôi, laân bang cuõng coù, caùc nöôùc Taây phöông nhö Anh, Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha, Hoøa Lan, Phaùp... cuõng coù. Vai troø ñoäc ñaùo cuûa Nguyeãn AÙnh khieán cho nhieàu theá löïc coâng khai ñaàu tö vaøo oâng nhö moät hình thöùc “buoân vua” ñuû bieát chính chuùa Nguyeãn cuõng coù nhöõng hình thöùc töï vaän ñoäng raát ñaùng keå. Tuy oâng ñöôïc ngöôøi Xieâm giuùp ñôõ trong moät soá tröôøng hôïp nhöng khoâng phaûi khoâng coù luùc laâm nguy moät khi chính oâng laïi trôû thaønh moät maàm hoïa ñaùng quan ngaïi cho chính hoï. Veà phaàn ngöôøi Phaùp, trong khuynh höôùng Töôïng Giaùm muïc Baù Ña Loäc vaø hoaøng laøm noåi baät söï ñoùng goùp cuûa hoï vaøo coâng töû Caûnh tröôùc nhaø thôø Saøi Goøn naêm cuoäc trung höng cuûa nhaø Nguyeãn, ñaõ mieâu 1901, bò phaù boû naêm 1945. Nguoàn: taû Giaùm muïc Baù Ña Loäc nhö laø moät “ñieäp www.nguyentl.free.com vieân chính trò” ñi tìm cô hoäi môû ñaàu cho söï baønh tröôùng thuoäc ñòa. Vieäc ñeà cao vai troø cuûa oâng ñaõ trôû thaønh muïc tieâu taán coâng cuûa moät soá ngöôøi coù xu höôùng baøi ngoaïi, laïi caøng ñöôïc ñaët thaønh troïng taâm trong tinh thaàn cöïc ñoan chính trò hay toân giaùo. Ñeán cuoái theá kyû * California, Hoa Kyø.
28 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 XIX, khi ngöôøi Phaùp duøng vuõ löïc chieám Vieät Nam hoï ñaõ noã löïc ñeà cao vai troø cuûa Baù Ña Loäc vaø caùc giaùo daân thôøi chuùa Nguyeãn ñeå tìm kieám caùc yeåm trôï cuûa daân baûn xöù, voâ hình trung laïi khôi theâm chia caùch giöõa ngöôøi Vieät vôùi ngöôøi Vieät. Sau khi hoaøn thaønh vieäc thoáng trò toaøn coõi Ñoâng Döông, moät pho töôïng cao gaàn 3 thöôùc taïc Giaùm muïc Pigneau de Beùhaine, moät tay daét hoaøng töû Caûnh, moät tay ñöa ra baûn hieäp öôùc Versailles 1787 ñöôïc nhaø caàm quyeàn Phaùp döïng leân ngay tröôùc nhaø thôø Ñöùc Baø Saøi Goøn trong moät ñaïi leã vaøo naêm 1901.(1) Khi töôøng thuaät veà vai troø cuûa Pigneau de Beùhaine, caùc taùc giaû Taây phöông thöôøng nhaán maïnh vaøo vieäc oâng xaû thaân cöùu Nguyeãn AÙnh khi coøn ñang boân ñaøo, nhaát laø ñöôïc tin caäy ñeå caàm quoác aán vaø ñöa hoaøng töû Caûnh qua Phaùp caàu vieän roài trôû veà Gia Ñònh vôùi moät soá chieán thuyeàn, thuûy thuû, suùng oáng. Ngöôøi ta cuõng nhaéc ñeán vai troø cuûa oâng trong nhöõng chieán dòch ñaùnh vôùi Taây Sôn tröôùc khi oâng qua ñôøi nhöng laïi ñeà caäp raát giaûn löôïc vai troø trung gian cuûa vò Giaùm muïc uyeân baùc naøy trong vieäc du nhaäp kyõ thuaät vaø vaên hoùa vaøo nöôùc ta, coi nhö moät chuyeän bình thöôøng. Chính vì theá oâng chæ ñöôïc coi nhö moät keû chuû möu ñaùng leân aùn vaø nhöõng ngöôøi ngoaïi quoác ñeán giuùp chuùa Nguyeãn cuõng chæ coi nhö moät soá lính ñaùnh thueâ vì muïc tieâu danh lôïi chöù khoâng phaûi laø nhöõng coá vaán ñoùng goùp vaøo vieäc xaây döïng moät quoác gia theo kieåu maãu Taây phöông. Con ngöôøi Baù Ña Loäc Cho ñeán nay, khi vieát veà Giaùm muïc Pigneau de Beùhaine töùc EÙveâque d’Adran, hay Baù Ña Loäc, moãi söû gia coù moät nhaän ñònh, ñoâi khi hoaøn toaøn traùi ngöôïc. Moät soá nhaø bieân khaûo keát aùn Giaùm muïc Pigneau coù ñaàu oùc thöïc daân ñaõ môû ñöôøng cho cuoäc xaâm laêng cuûa Phaùp nhöng moät soá khaùc laïi cho raèng oâng thuaàn tuùy laø moät thöøa sai, nhöõng vieäc oâng giuùp chuùa Nguyeãn ngoaøi tình baïn cuõng chæ nhaèm muïc tieâu ñöôïc deã daøng hôn trong vieäc truyeàn giaùo sau naøy. Tieåu söû cuûa oâng cheùp trong Ñaïi Nam chính bieân lieät truyeän, quyeån XXVIII laø quyeån cheùp veà nhöõng ngöôøi nöôùc ngoaøi theo giuùp chuùa Nguyeãn nhö Haø Hyû Vaên, ngöôøi Trung Hoa [moät thaønh vieân cuûa Thieân Ñòa Hoäi], Nguyeãn Vaên Toàn, ngöôøi Cao Mieân, Haø Coâng Thaùi, ngöôøi Möôøng, Baù Ña Loäc, ngöôøi Phaùp vaø Vónh Ma Ly, ngöôøi Xieâm.(2) Noùi chung, tuy Baù Ña Loäc coù coâng lôùn nhöng söû trieàu Nguyeãn cheùp veà oâng laïi khaù sô saøi, coù veû muoán cho lu môø ñeå naâng cao vai troø saùng nghieäp cuûa Nguyeãn AÙnh. Tuy nhieân, neáu ñaùnh giaù cho khaùch quan vaø duø muïc tieâu ñích thöïc cuûa oâng laø gì chaêng nöõa, Baù Ña Loäc quaû ñoùng goùp raát lôùn trong vieäc phuïc quoác cuûa chuùa Nguyeãn. Khaùc haún vôùi loái nhìn cuûa AÙ Ñoâng khi ñöa ra maãu ngöôøi “quaân sö” möu trí “ngoài trong tröôùng maø quyeát thaéng chuyeän ngoaøi ngaøn daëm”, Giaùm
29 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 muïc Pigneau haønh ñoäng gioáng nhö nhöõng coá vaán Taây phöông gaàn ñaây, ñöa yù kieán ñoàng thôøi phaân tích lôïi haïi ñeå chuùa Nguyeãn choïn löïa giaûi phaùp chöù khoâng eùp buoäc hay ñoøi hoûi keá hoaïch cuûa mình phaûi ñöôïc thöïc hieän trieät ñeå. Nhieàu lyù do khieán chuùng ta coù theå tin raèng nhöõng maâu thuaãn hay xung ñoät neáu coù thöôøng baét nguoàn töø tính ña nghi cuûa Nguyeãn AÙnh vaø söï ghen gheùt cuûa nhöõng ngöôøi thaân caän oâng. Cuõng vì theá tuy Baù Ña Loäc qua ñôøi khaù ñoät ngoät, söï nghieäp cuûa chuùa Nguyeãn khoâng bò beá taéc nhö Löu Bò maát Khoång Minh. Caùi cheát cuûa Giaùm muïc Pigneau gaàn nhö khoâng aûnh höôûng gì ñeán theá löïc cuûa chuùa Nguyeãn luùc baáy giôø vaø oâng ñaõ hoaøn taát vai troø ñaàu caàu trung gian, taïo ñieàu kieän toát ñeå Nguyeãn AÙnh tieáp thu ñöôïc vaên minh AÂu Chaâu laøm neàn taûng cho nhöõng caûi caùch. Ñoái chieáu vôùi phaùt trieån thöïc teá, nhöõng thay ñoåi maïnh meõ veà toå chöùc vaø kyõ thuaät laø nhöõng nhaân toá coát yeáu giuùp chuùa Nguyeãn thaønh coâng. Neáu khoâng coù Baù Ña Loäc, chuùa Nguyeãn seõ khoâng theå ñoät phaù ñöôïc nhöõng beá taéc cuûa khu vöïc vaø raát khoù toàn taïi khi löïc löôïng cuûa oâng so vôùi anh em Taây Sôn quaû laø keùm theá. Thaéng lôïi cuûa oâng ñaõ khieán cho caû Xieâm laãn Phaùp ñeàu cho raèng vai troø cuûa mình quan troïng hôn nhöng thöïc tình maø noùi, Xieâm La cho oâng nöông thaân khi coøn haøn vi nhöng giuùp ñôõ cuõng coù giôùi haïn, moät phaàn vì hoï coøn nhieàu vieäc phaûi lo, phaàn khaùc cuõng khoâng thöïc taâm muoán Vieät Nam seõ trôû thaønh moät nöôùc laùng gieàng nguy hieåm. Ngöôïc laïi, Giaùm muïc Baù Ña Loäc coù quyeát taâm giuùp Nguyeãn Chaân dung vaø buùt tích cuûa Giaùm muïc Baù Ña AÙnh vì muïc tieâu truyeàn giaùo ôû AÙ Ñoâng Loäc. Nguoàn: www.nguyentl.free.com vaø coù theå aûnh höôûng töø caû nhöõng chuû tröông chieám höõu cuûa moät soá ngöôøi ñi tröôùc. Vieäc oâng ñöa baùn ñaûo Tourane vaøo trong nhöôïng ñòa maø chuùa Nguyeãn seõ phaûi nhöôøng cho Phaùp cho thaáy oâng ñaõ ñoàng tình vôùi Pierre Poivre [moät nhaø truyeàn giaùo sau ñoåi sang ngheà con buoân] veà khôûi ñaàu moät chuû tröông can thieäp saâu hôn vaøo baùn ñaûo Ñoâng Döông nhöng cuõng coù theå chæ laø moät ñoåi chaùc thöôøng tình. Neáu so saùnh vôùi nhöõng öu ñaõi maø Nguyeãn Nhaïc ñeà nghò vôùi Chapman(3) khi ñoøi mua khí giôùi
30 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 vaø nhôø ngöôøi Anh giuùp ñôõ thì thaùi ñoä cuûa chuùa Nguyeãn coøn deø daët hôn vaø cuõng khoâng ñaùng keát aùn moät caùch nghieät ngaõ. Moät ñieàu chaéc chaén, Nguyeãn AÙnh khoâng bò ai daãn daét theo ñöôøng loái cuûa hoï maø chæ tham khaûo roài coù quyeát ñònh toái haäu, daãu raèng khi ñuùng, khi sai. OÂng laø kieán truùc sö trong vieäc xaây döïng moâ hình quoác gia vaø cuõng laø vò tham möu tröôûng trong moïi chieán dòch lôùn. Vieäc caûi caùch ôû Gia Ñònh Trong baøi naøy chuùng toâi löôïc boû phaàn Giaùm muïc Adran ñöa hoaøng töû Caûnh sang Phaùp ñeå caàu vieän vaø kyù vôùi Baù töôùc de Montmorin [khi ñoù laø ngoaïi tröôûng nöôùc Phaùp thôøi vua Louis XVI] moät baûn hieäp öôùc goïi laø hieäp öôùc Versailles. Vì nhieàu lyù do, hieäp öôùc naøy khoâng thi haønh ñöôïc neân Giaùm muïc Baù Ña Loäc phaûi xuaát tieàn ra chieâu moä binh só vaø mua chieán thuyeàn ñem veà Gia Ñònh naêm 1789. Nhöõng chi tieát cuï theå veà chuyeán ñi naøy coù theå tìm thaáy trong caùc bieân khaûo veà coâng cuoäc khoâi phuïc cuûa vöông trieàu Nguyeãn, ñaëc bieät laø tieåu söû cuûa Baù Ña Loäc trong taùc phaåm Mgr Pigneau de Behaine, EÙveâque d’Adran cuûa Alexis Faure (Paris, 1891). Nguoàn kieán thöùc duøng trong caûi caùch Theo hai taùc giaû ñeán Ñaøng Trong vaøo nhöõng thôøi ñieåm maø aûnh höôûng vaø vai troø cuûa Giaùm muïc Adran coøn hieän höõu, chuùng ta bieát ñöôïc moät soá chi tieát söû maø trieàu Nguyeãn ñaõ khoâng nhaéc ñeán khieán vai troø cuûa oâng môø nhaït hôn nhöng ñoù chính laø nhöõng troïng ñieåm ñöa ñeán söï thaønh coâng cuûa vua Gia Long sau naøy. Trong cuoán A Voyage to Cochin China [John Barrow, 1806], taùc giaû ngöôøi Anh ghi laïi nhöõng ñieàu maét thaáy tai nghe ôû Ñaøng Trong khi oâng ta cuøng phaùi boä Macartney coù dòp gheù ngang nöôùc ta treân ñöôøng sang Trung Hoa naêm 1792. Gaàn 30 naêm sau [1819] John White, moät thöông gia ngöôøi Myõ trong moät taùc phaåm cuøng teân [A Voyage to Cochin China, 1824] ghi laïi nhöõng gì oâng ta thaáy ôû Gia Ñònh, giuùp chuùng ta kieåm chöùng ñöôïc nhöõng gì ñaõ thöïc söï hieän höõu 30 naêm tröôùc. Theo Barrow, khi tìm hieåu baûn dòch boä Encyclopedie cuûa Giaùm muïc Pigneau de Beùhaine, Nguyeãn AÙnh raát quan taâm ñeán kieán thöùc Taây phöông veà hai phöông dieän: haøng haûi vaø ñoùng thuyeàn (navigation and ship-building).(4) Chi tieát naøy töông ñoái quan troïng cho chuùng ta thaáy raèng Giaùm muïc Adran ñaõ trao laïi cho chuùa Nguyeãn kieán thöùc khoa hoïc vaø quaân söï Taây phöông thoâng qua moät soá ñeà taøi thích ñaùng trong boä baùch khoa vì ñoù laø nguoàn taøi lieäu töông ñoái caäp nhaät vaø chính xaùc, ñaïi dieän cho vaên minh AÂu Chaâu thôøi ñoù. Tuy nhieân, moät soá thaønh quaû khaùc cuõng quan troïng khoâng keùm do nhöõng ngöôøi ñi cuøng vôùi Pigneau de Beùhaine ñeán Ñaøng Trong coøn ñöôïc ghi laïi treân giaáy traéng möïc ñen, chaúng haïn nhö Victor Olivier laø toång
31 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 coâng trình sö (chief engineer) xaây thaønh Gia Ñònh vaø Le Brun ñöôïc coi nhö ñaïi keá hoaïch gia (principal architect-planner) cuûa Saøi Goøn khi ñoù. Ñaây laø moâ hình thieát keá ñoâ thò (urban planning) theo khuoân maãu Taây phöông sôùm suûa nhaát ôû khu vöïc Ñoâng Nam AÙ thôøi baáy giôø. Moät vai troø quan troïng khaùc cuõng ít ñöôïc nhaéc ñeán laø vieäc Pigneau de Beùhaine ñaõ thöïc hieän coâng taùc phieân dòch caùc taøi lieäu kyõ thuaät Taây phöông sang chöõ Haùn [vaø coù theå caû tieáng Noâm hay quoác ngöõ] ñeå chuùa Nguyeãn vaø ban tham möu coù yù nieäm vaø hieåu bieát veà vaên minh cô khí trong moät giai ñoaïn coøn manh nha, ñi tröôùc taát caû moïi nôi khaùc trong khu vöïc. Coâng lao cuûa oâng rieâng trong laõnh vöïc phieân dòch cuõng ñaõ laø moät ñoùng goùp to lôùn cho vieäc khai sinh ra “vöông quoác Ñoàng Nai”. Giaùm muïc Pigneau voán laø moät chuyeân gia ngoân ngöõ, ñaõ ñoùng goùp chính yeáu trong vieäc hoaøn thaønh boä töø ñieån Annamite-Latin [Dictionarium Anamitico-Latinum] vaøo khoaûng 1772-1773, ñöôïc Giaùm muïc Jean-Louis Taberd boå tuùc vaø aán haønh naêm 1835. OÂng cuõng thoâng thaïo tieáng Vieät vaø am hieåu chöõ Haùn, chöõ Noâm neân coù leõ oâng ñaõ duøng thì giôø khi ñi treân taøu töø Phaùp veà Gia Ñònh ñeå tìm hieåu, choïn löïa vaø phieân dòch nhöõng gì oâng thaáy raèng caàn thieát cho chuùa Nguyeãn. Cuõng neân theâm raèng, boä baùch khoa ñaïi töø ñieån khoâng phaûi chæ thuaàn tuùy laø chöõ maø coøn coù raát nhieàu hình veõ ñöôïc in theo loái ñoàng baûn hoïa neân chuùa Nguyeãn cuõng coù theå tìm hieåu nguyeân baûn, xem hình aûnh. Khoâng thaáy taøi lieäu naøo noùi oâng coù bieát chöõ vieát theo maãu töï Latin hay khoâng nhöng Rei, moät thöông gia ngöôøi Phaùp coù ñeà caäp ñeán thaùi töû Ñaûm bieát vieát chöõ quoác ngöõ. Trong nhöõng laù thö cuûa caùc thöøa sai gôûi veà giaùo hoäi hay lieân laïc vôùi nhau, thænh thoaûng chuùng ta cuõng thaáy keøm theo moät soá töø ngöõ Vieät vieát theo loái maãu töï Latin. Do ñoù, muoán tìm hieåu xem chuùa Nguyeãn ñaõ hoïc hoûi ñöôïc gì veà kyõ thuaät cuûa Taây phöông - moät phaàn chìm maø söû saùch khoâng ñeà caäp ñeán nhieàu - chuùng ta phaûi ñi saâu vaøo nguoàn kieán thöùc, neáu khoâng coù nguyeân baûn boä saùch maø Giaùm muïc Adran ñaõ duøng thì ít ra cuõng phaûi qua saùch vôû cuøng thôøi kyø ñeå döïng laïi moät quaù trình hoïc hoûi vaø öùng duïng trong vieäc canh taân toå chöùc haønh chaùnh vaø quaân söï. Chuùng ta cuõng coù theå xem nhöõng mieâu taû, qua baûn ñoà, hình aûnh cuûa nhöõng ngöôøi coù maët ôû Ñaøng Trong thôøi kyø ñoù ñeå ít nhieàu bieát ñöôïc aûnh höôûng Taây phöông nhö theá naøo, hay nhöõng gì maø sinh hoaït truyeàn thoáng chöa hieän höõu. Tröôùc ñaây khi ñeà caäp ñeán thaéng lôïi cuûa chuùa Nguyeãn, caùc söû gia thöôøng chæ nhaán maïnh vaøo söï tieáp söùc cuûa ngöôøi Phaùp qua vieän trôï suùng ñaïn vaø soá töôùng só ñi theo Giaùm muïc Adran sang giuùp maø thöôøng khoâng nhaéc ñeán nhöõng ñònh cheá toå chöùc vaø moâ hình haønh chaùnh laø neàn taûng giuùp cho caûi caùch coù cô hoäi phaùt trieån. Veà boä Encyclopedie maø Giaùm muïc Pigneau de Beùhaine coù theå tìm ñöôïc trong khoaûng thaùng 2 ñeán thaùng 12/1787 laø thôøi gian oâng vaø hoaøng töû Caûnh
32 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 ôû Phaùp thì chæ coù boä Encyclopeùdie cuûa Denis Diderot, aán haønh trong khoaûng töø 1751-1766 maø boä naøy cuõng chæ dòch laïi töø boä Cyclopaedia cuûa Anh, aán haønh naêm 1728. Tuy nhieân boä Encyclopeùdie cuûa Diderot khoù coù theå kieám ñöôïc taïi Paris sau 21 naêm xuaát baûn, nhaát laø boä naøy coù nhieàu chi tieát bò coi laø traùi vôùi ñöôøng loái cuûa giaùo hoäi (heretical). Boä ñaïi töø ñieån deã kieám hôn trong thôøi gian ñoù coù leõ laø boä Encyclopedia Britannica, aán baûn ñaàu tieân in töø naêm 1768 ñeán 1771 [goàm 3 quyeån, daøy 2.391 trang, vôùi 160 trang ñoàng baûn hoïa], taùi baûn laàn thöù hai naêm 1784 ñöôïc caûi bieân coù theâm phaàn lòch söû, ñòa lyù vaø tieåu söû caùc danh nhaân theá giôùi [toång coäng 10 quyeån, 8.595 trang vaø 340 trang hình veõ].(5) Do ñoù, muoán tìm hieåu nhöõng kieán thöùc vaø kyõ thuaät maø Giaùm muïc Baù Ña Loäc mang töø Taây phöông truyeàn ñaït cho chuùa Nguyeãn, chuùng ta khoâng theå khoâng tìm hieåu veà nhöõng sôû ñaéc cuï theå hieän höõu trong boä saùch naøy. Toång quaùt Töø nhöõng kieán thöùc mang tính thôøi ñaïi, chuùng ta coù theå döïng laïi nhöõng moâ hình gaàn nhaát vôùi kieán thöùc khoa hoïc quaân söï töø boán muïc quan troïng laø kyõ thuaät xaây thaønh (fortification), kyõ thuaät haøng haûi (navigation), kyõ thuaät cheá taïo suùng (gunnery) vaø kyõ thuaät ñoùng taøu (ship-building) ñeå ñoái chieáu vôùi nhöõng gì ñöôïc thöïc hieän ôû Ñaøng Trong trong khoaûng töø 1789 ñeán 1799 laø thôøi gian Baù Ña Loäc coäng taùc maät thieát vôùi Nguyeãn AÙnh. Ngoaøi ra chuùng ta cuõng khoâng theå queân ñöôïc nhöõng döï aùn veà xaây döïng ñoâ thò (urban planning) raát môùi meû so saùnh vôùi nhöõng thaønh phoá khaùc treân baùn ñaûo Ñoâng Döông. Thaønh phoá Saøi Goøn vaøo cuoái theá kyû XVIII laø moät moâ hình Taây phöông, ngoaøi thaønh trì laø caên cöù quaân söï coøn coù nhöõng con ñöôøng thaúng vaø roäng ñöôïc traéc ñòa theo oâ vuoâng, coù nhöõng khu vöïc traïi lính, kho gaïo, xöôûng ñoùng taøu, loø ñuùc suùng vaø caû moät nghóa ñòa rieâng bieät thay vì baï ñaâu choân ñoù nhö taäp quaùn cuûa ngöôøi AÙ Ñoâng. Ngoaøi ra, chuùng ta cuõng khoâng theå boû qua moâ hình haønh chaùnh vì ñoù laø neàn taûng cô sôû ñeå coù theå öùng duïng nhöõng kyõ thuaät môùi. Tuy chæ trong moät thôøi gian raát ngaén, treân daûi ñaát Vieät Nam thôøi ñoù ñaõ xuaát hieän moät tieåu quoác maø ngöôøi nöôùc ngoaøi thöôøng goïi laø nöôùc Ñoàng Nai, ngöôøi Thanh goïi laø ñaát Noâng Naïi coøn söû nöôùc ta quen goïi laø Gia Ñònh, nhöõng caùi teân coøn toàn taïi ñeán taän baây giôø. Theo nhöõng chi tieát maø chuùng ta coù ñöôïc, veà phöông dieän haønh chaùnh vöông quoác naøy coù theå coi laø thoaùi thaân cuûa vöông trieàu Nguyeãn, ñöôïc toå chöùc theo moät khuoân maãu toång hôïp nhieàu moâ hình nhöng ñaõ ñöôïc caûi bieân cho phuø hôïp vôùi nhu caàu. Treân nhieàu laõnh vöïc, Nguyeãn AÙnh ñaõ aùp duïng nhieàu canh taân vaø hoïc hoûi töø Xieâm La vaø caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ nhöng cuõng maïnh daïn caûi caùch theo ñöôøng loái Taây phöông, chuû yeáu laø caùc laõnh vöïc quaân söï, thöông maïi, kyõ thuaät. Giöõa Baù Ña Loäc vaø Nguyeãn AÙnh, chuùng ta thaáy hai ngöôøi tuy vaãn heát loøng vôùi nhau nhöng maët khaùc cuõng tìm caùch khai thaùc cho muïc tieâu rieâng cuûa mình. Chuùa Nguyeãn muoán Baù Ña Loäc laøm ñaàu caàu trung gian ñeå thuû ñaéc kyõ thuaät vaø söï
33 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 giuùp ñôõ cuûa Taây phöông, trong khi vò giaùm muïc cuõng mong vieäc laøm cuûa mình seõ ñem tôùi nhöõng öu ñaõi ñeå truyeàn ñaïo moät khi chuùa Nguyeãn thaønh coâng. Khoâng noùi tôùi nhöõng aâm möu hay tham voïng döïa treân suy luaän caûm tính, trong bieân khaûo naøy chuùng toâi coá gaéng ñaøo saâu vaøo moät soá chi tieát cuï theå, nhöõng kyõ thuaät môùi du nhaäp vaøo nöôùc ta trong ñoù bao goàm caùc kyõ thuaät quaân söï vaø moät soá ñònh cheá ñöôïc Giaùm muïc Pigneau de Beùhaine giôùi thieäu vaøo moät tieåu quoác môùi thaønh laäp: Ñoàng Nai hay ñaát Gia Ñònh. Vieäc du nhaäp ñoù ñöôïc aùp duïng moät phaàn lôùn vì ñaõ giuùp cho chuùa Nguyeãn gia taêng khaû naêng choáng laïi Taây Sôn nhöng ñoàng thôøi cuõng laø moät moâ hình thí nghieäm theo kieåu Taây phöông ñaàu tieân trong vuøng Ñoâng Nam AÙ. Mieàn Nam nöôùc ta ñaõ hình thaønh moät quoác gia vôùi ñaày ñuû cô cheá, dung hôïp thöïc löïc baûn ñòa vôùi ba nguoàn “chaân khí ngoaïi chuûng”, töø Trung Hoa cuûa nhöõng ngöôøi di daân goác nhaø Minh, töø Xieâm La maø chuùa Nguyeãn ñaõ löu nguï ruùt tæa kinh nghieäm chieán ñaáu, töø Taây phöông do nhöõng thöøa sai vaø nhöõng ngöôøi AÂu Chaâu sang giuùp. Nhöõng vaán ñeà chính trò xen keõ vôùi quaân söï vaø moät taäp theå ña daïng ñaët ra nhöõng caâu hoûi veà quaûn trò. Cuõng vì tröôûng thaønh trong gian nan vaø luoân luoân bò ñe doïa bôûi chung quanh, chuùng ta phaàn naøo coù theå hieåu ñöôïc thaùi ñoä quyeát lieät, laém khi taøn nhaãn cuûa Nguyeãn AÙnh khi ñaõ leân naém quyeàn. Treân thöïc teá Nguyeãn AÙnh vaãn khoân kheùo quaân bình moïi löïc löôïng phoø taù oâng neân tuy nhöõng ngöôøi Phaùp coù noåi baät trong nhöõng ngaøy ñaàu veà sau laïi lui vaøo boùng toái khi ngöôøi Vieät ñaõ thuû ñaéc nhöõng öu ñieåm veà quaân söï vaø kyõ thuaät cuûa hoï. Ngoaøi Baù Ña Loäc haàu nhö khoâng moät ngöôøi ngoaïi quoác naøo ñöôïc coi troïng hôn moät töôùng laõnh baäc trung. Trong moät thôøi gian töông ñoái ngaén 1788-1792, Nguyeãn AÙnh ñaõ hoaøn thaønh ñöôïc nhöõng cô caáu caên baûn ñeå chuaån bò taán coâng. Trong nhöõng naêm sau ñoù, oâng ñaõ ñaåy ñoái phöông vaøo theá thuû vaø chöa ñaày 10 naêm thì oâng ñaõ laáy laïi ñöôïc vöông quoác cuûa Nguyeãn Nhaïc vaø chieám luoân caû laõnh thoå mieàn Baéc trong tay Nguyeãn Quang Toaûn. Vieäc caûi caùch ôû Gia Ñònh khoâng phaûi chæ nhaèm muïc tieâu khai khaån moät vuøng ñaát hoang hay toå chöùc moät vöông quoác maø ñeå cho muïc tieâu toái haäu laø khoâi phuïc laïi vuøng laõnh thoå ôû phöông nam - noùi theo töø ngöõ ngaøy nay laø xaây döïng moät haäu phöông ñeå hoaøn thaønh coâng vieäc baéc tieán. Tuy nhieân, ñoù chæ laø moät suy luaän sau khi oâng ñaõ thaønh coâng coøn ngay trong thôøi ñieåm ñoù, tuy Nguyeãn AÙnh vaãn nhaém tôùi vieäc khoâi phuïc laïi vuøng ñaát cuûa cha oâng laø töø soâng Gianh ñoå vaøo nhöng ñoái vôùi tình hình thöïc teá, vieäc laøm sao baûo ñaûm ñöôïc khu vöïc Ñoàng Nai khoâng bò anh em Taây Sôn xua quaân vaøo chieám laïi nhö thôøi kyø tröôùc môùi thöïc söï quan troïng. Kinh nghieäm cuõ cho thaáy moät khi bò ñòch quaân ñuoåi ñaùnh phaûi boân ñaøo, moïi coâng trình Nguyeãn AÙnh ñaõ vaø ñang xaây döïng ñeàu trôû thaønh tay traéng, tan bieán nhö daõ traøng xe caùt bieån Ñoâng. Do ñoù, tröôùc khi taäp trung ñöôïc söùc maïnh ñeå tieán ra baéc, noã löïc cuûng coá, xaây döïng vaø phoøng thuû laø öu tieân haøng ñaàu luùc baáy giôø.
34 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 Cuoái theá kyû XVIII, cuoäc noäi chieán taïi Vieät Nam cuõng ñöa ñeán nhöõng phaùt trieån caên baûn khieán chieán löôïc, chieán thuaät phaûi thay ñoåi theo. Nhöõng tieán boä kyõ thuaät veà vuõ khí vaø quy moâ cuûa ñoäi hình, vaän chuyeån ñeå söû duïng nhöõng ñoäi quaân ñoâng ñaûo neân vieäc phoøng thuû theo kieåu cuõ khoâng coøn hieäu quaû. Suùng ñaïi baùc vaø thaàn coâng ñaõ töông ñoái thoâng duïng neân hai beân khoâng coøn phaûi caän chieán maø coù theå baén töø xa. Thaønh trì vì vaäy ñöôïc toå chöùc sao cho linh hoaït hôn, coù theå töï tuùc ñöôïc moät thôøi gian daøi maø khoâng bò kieät queä veà löông thöïc, nöôùc uoáng hay ñaïn döôïc. Nhöõng cuoäc coâng thaønh vì theá thöôøng laâu hôn, keùo daøi haøng thaùng, coù khi haøng naêm neân chieán thuaät “thaàn toác”, ñaùnh mau ñaùnh maïnh, laáy soá ñoâng ñeå aùp ñaûo khoâng coøn hieäu quaû. Thaønh Gia Ñònh (thaønh Quy) moät maët döïa vaøo soâng Saøi Goøn, ba maët coøn laïi coù nhieàu ñaàm laày laø nhöõng chöôùng ngaïi thieân nhieân. Noãi aùm aûnh lôùn nhaát cuûa Nguyeãn AÙnh khi môùi laáy laïi ñöôïc Gia Ñònh laø e ngaïi moät cuoäc taán coâng quy moâ cuûa Taây Sôn, chieám laïi nhöõng gì oâng vöøa coù ñöôïc. Chính vì theá, trong giai ñoaïn ñaàu oâng troâng chôø ôû vieän binh do Giaùm muïc Baù Ña Loäc ñang ñi vaän ñoäng. OÂng ñaõ thieát laäp nhöõng heä thoáng thoâng tin töø bieån vaøo ñaát lieàn ñeå coù ñöôïc nhöõng tin töùc sôùm suûa nhaát. Khi Baù Ña Loäc trôû veà, tuy khoâng mang ñöôïc nhöõng gì oâng mong ñôïi nhöng laïi coù ñöôïc nhöõng thöù cô baûn caàn thieát ñuùng luùc maø oâng yeâu caàu. Khoâng phaûi vuõ khí hay nhaân söï, tieàn baïc, Giaùm muïc xöù Adran ñaõ trao laïi cho oâng kyõ thuaät cuûa Taây phöông, ngay caû nhöõng gì thuoäc loaïi bí maät, khoâng nhö ngöôøi AÙ Ñoâng thöôøng thöôøng giaáu kín cho rieâng mình. Vieäc ñaàu tieân maø chuùa Nguyeãn nhôø ñeán ngöôøi Taây phöông giuùp söùc laø xaây döïng moät thaønh phoá nhöng phoøng thuû ñöôïc. Cöù theo nhöõng töôøng thuaät cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, töø nam chí baéc cho tôùi luùc ñoù ngöôøi Vieät chöa xaây ñöôïc moät toøa thaønh theo nghóa ñoù, neáu khoâng coù chöôùng ngaïi thieân nhieân nhö soâng nuùi, ñaàm laày thì chæ bieát ñaép luõy, ñaøo haøo vaø döïng nhöõng chöôùng ngaïi chung quanh nôi ñoùng quaân. Luõy Ñoàng Hôùi hay luõy Thaày do Ñaøo Duy Töø thieát trí ñöôïc coi laø moät coâng trình lôùn nhöng thöïc teá chæ laø moät böùc töôøng coù ñaët suùng theo maãu Vaïn Lyù Tröôøng Thaønh cuûa Trung Hoa ôû moät quy moâ nhoû. Trong khi ñoù, Taây phöông thôøi trung coå ñaõ coù nhöõng tieán boä ñaùng keå veà vieäc xaây döïng nhöõng thaønh trì (citadel) vaø laâu ñaøi (castle) vaø ñaït tôùi moät heä thoáng coâng söï (fortification) chu ñaùo. Muoán ñaït tôùi tieâu chuaån naøy, moät thaønh phoá phaûi coù theå töï baûo veä ñöôïc vaø nhaát laø moïi cô caáu trong ñoù ñeàu thoâng ñöôïc vôùi nhau khieán cho chæ caàn moät nhoùm ngöôøi nhoû coù theå ngaên chaën ñöôïc moät löôïng ñòch quaân lôùn vaø theo thôøi gian, quaân ñòch seõ hao binh toån töôùng ñeå chôø dòp phaûn coâng. Trong boä Encyclopaedia Britannica in laàn thöù nhaát (1771), phaàn coâng söï ñaõ ñöôïc mieâu taû kyõ löôõng trong 8 trang chöõ nhoû vaø 3 trang hình aûnh, khaù ñaày ñuû chi tieát bình ñoà, thieát ñoà, ñuû ñeå thieát keá moät toøa thaønh vôùi nhöõng öu ñieåm vöôït troäi.
35 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 1. Haønh chaùnh, toå chöùc Veà phöông dieän toå chöùc quoác gia, thôøi kyø ñaàu chuùa Nguyeãn môùi laáy laïi Gia Ñònh chuùng ta thaáy coù nhöõng keá hoaïch xaây döïng moät kinh ñoâ cho tieåu vöông quoác, taùi phaân chia laïi ñòa giôùi caùc khu vöïc ñeå hình thaønh moät boä maùy chính quyeàn töông ñoái höõu hieäu neáu khoâng hôn thì cuõng khoâng keùm caùc nöôùc laùng gieàng. Vieäc xaây thaønh Quy coù theå do Nguyeãn AÙnh nung naáu ñaõ laâu, keát hôïp caû nhöõng ñieàu môùi hoïc hoûi laãn kinh nghieäm ñaõ qua. Muoán bieát oâng hoïc hoûi ñöôïc gì, chuùng ta khoâng theå khoâng xeùt ñeán quaù trình löu vong taïi Xieâm La trong khoaûng thôøi gian 1784-1787 vaø nhöõng gì oâng chöùng kieán quaân Xieâm ñoái phoù vôùi caùc cuoäc taán coâng khoác lieät cuûa quaân Mieán töø phöông baéc keùo xuoáng. Coù theå noùi, chính cuoäc chieán tranh Xieâm-Mieán ñaõ laø moät moâ hình toát ñeå oâng suy ngaãm veà phöông thöùc ñoái phoù vôùi Taây Sôn maø oâng söû duïng sau naøy. Hoaøn caûnh cuûa Xieâm La coù theå noùi raát gaàn vôùi hoaøn caûnh cuûa Vieät Nam thôøi ñoù, chæ khaùc nhau laø nhöõng vieäc xaûy ra ôû Xieâm ñi tröôùc Vieät Nam khoaûng vaøi möôi naêm. Vaøo giöõa theá kyû XVIII, ngöôøi Mieán thöôøng xuyeân ñem quaân xuoáng cöôùp phaù kinh ñoâ Ayutthaya ôû löu vöïc soâng Chao Phya. Naêm 1767, quaân Mieán phaù kinh ñoâ Ayutthaya thaønh bình ñòa, gieát vaø baét laøm noâ leä gaàn nhö toaøn boä daân chuùng khi ñoù khoaûng moät trieäu ngöôøi. Quoác vöông bò gieát vaø chæ khoaûng 10.000 ngöôøi thoaùt cheát.(6) Moät trong nhöõng töôùng laõnh teân laø Taksin troán thoaùt, chieâu taäp binh maõ chæ moät naêm sau ñaùnh ñuoåi quaân Mieán vaø döïng laïi moät kinh ñoâ môùi ôû phía nam laø Thonburi, beân kia soâng cuûa moät laøng chaøi coù teân Bangkok.(7) Cuõng thôøi gian ñoù, gaàn nhö toaøn boä löïc löôïng Mieán Ñieän bò caàm chaân trong chieán tranh vôùi Trung Hoa naêm 1768 khieán cho vieäc chieám ñoùng Ayutthaya loûng leûo vaø Taksin coù theå tieán ñaùnh töøng doanh traïi cuûa ngöôøi Mieán khoâng maáy khoù khaên.(8) Cuïc dieän hoaøn toaøn thay ñoåi khi quaân Xieâm do töôùng Suki chæ huy taïi Posamton thaéng ñöôïc moät traän quyeát lieät ñöa ñeán thaéng lôïi hoaøn toaøn. Naêm 1782, Taksin bò haï beä vaø bò xöû töû, töôùng Chakkri leân ngoâi vua [söû goïi laø Rama I] roài dôøi ñoâ sang Bangkok. Vieäc thieân ñoâ naøy coù muïc tieâu chieán löôïc cuûa noù. Vua Rama I cho raèng vieäc thaønh laäp kinh ñoâ ôû phía ñoâng cuûa baùn ñaûo coù lôïi theá veà phoøng thuû vì hôn moät nöûa chu vi bao quanh laø soâng. Ngoaøi ra, vieäc choïn moät kinh ñoâ môùi cuõng laø daáu hieäu cuûa vieäc khôûi ñaàu moät trieàu ñaïi theo tin töôûng cuûa ngöôøi daân Nam AÙ.(9) Vua Rama I cuõng ñoåi teân Bangkok thaønh Krungthep [City of Deities] nhöng ngöôøi ngoaïi quoác vaãn quen goïi theo teân cuõ. Thôøi gian chuùa Nguyeãn soáng löu vong giuùp oâng hoïc hoûi kinh nghieäm thöïc teá cuûa nöôùc Xieâm vaø tham gia moät soá traän ñaùnh vôùi quaân Mieán Ñieän. Thaønh Gia Ñònh coù khaù nhieàu töông ñoàng vôùi kinh ñoâ Krungthep, cuõng naèm caïnh bôø soâng caùch bieån khoâng xa laém. Tuy nhieân, ngoaøi vò trí ñòa lôïi, chuùa Nguyeãn coøn ñi theâm moät baäïc nöõa laø xaây thaønh khoâng phaûi chæ laø moät hoaøng cung nhö maãu cuûa Xieâm La maø coøn laø moät moâ hình phoøng thuû Taây phöông
36 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 maø chuùng ta thöôøng goïi laø kieåu Vauban ñeå ñeà phoøng moät traän taán coâng ñaïi quy moâ cuûa Taây Sôn töø Thuaän Hoùa ñaùnh vaøo, nhaát laø sau khi vua Quang Trung ñaùnh baïi quaân Thanh taïo neân moät chieán tích laãy löøng. Vieäc xaây moät toøa thaønh kieân coá ôû Gia Ñònh keát hôïp nhieàu nguyeân nhaân, töø vieäc choïn ñòa ñieåm phuø hôïp vôùi phong thuûy, cho ñeán söï thuaän lôïi ñeå phoøng thuû vaø laø haäu phöông ñeå laøm ñieåm xuaát phaùt taán coâng ra baéc. Tröôùc ñoù ñaát Gia Ñònh môùi khai khaån, tình traïng toå chöùc sô saøi, chöa thích hôïp cho toång haønh dinh quy moâ ñeå truù ñoùng laâu daøi. Gia Ñònh thaønh thoâng chí vieát: Traán Gia Ñònh xöa coù nhieàu ao ñaàm, röøng ruù, buoåi ñaàu thôøi Thaùi Toâng (Nguyeãn Phuùc Taàn 1648-1687), sai töôùng vaøo môû mang bôø coõi, choïn nôi ñaát baèng roäng raõi, töùc choã chôï Ñieàu Khieån ngaøy nay, xaây caát ñoàn dinh laøm choã cho Thoáng suaát tham möu truù ñoùng, laïi ñaët dinh Phieân Traán taïi laân Taân Thuaän ngaøy nay, laøm nha thöï cho caùc quan Giaùm quaân, Cai baï vaø Kyù luïc ôû, ñöôïc traïi quaân baûo veä, coù raøo giaäu ngaên caûn haïn cheá vaøo ra, ngoaøi ra thì cho daân tröng chieám, chia laäp ra laøng xoùm, chôï phoá. Nôi ñaây nhaø ôû hoãn taïp, ñöôøng saù choã cong choã thaúng, taïm tuøy tieän cho daân maø chöa kòp phaân chia söûa sang cho ngaên naép [ngöôøi vieát nhaán maïnh]. Chöùc Khoån suùy thay ñoåi laém laàn cuõng ñeå y nhö vaäy. Ñeán muøa xuaân naêm AÁt Muøi (1775), ñôøi vua Dueä Toâng (Nguyeãn Phuùc Thuaàn) thöù 11, xa giaù phaûi chaïy ñeán truù ôû thoân Taân Khai. Muøa thu naêm Maäu Thaân (1788) naêm thöù 11, buoåi ñaàu ñôøi Theá Toå (Nguyeãn Phuùc AÙnh) trung höng, vieäc binh coøn beà boän, ngaøi phaûi taïm truù nôi ñoàn cuõ cuûa Taây Sôn ôû phía ñoâng soâng Bình Döông ñeå cho nghæ quaân döôõng daân.(10) Vieäc caûi toå haønh chaùnh cuûa Nguyeãn AÙnh bao goàm caû caûi caùch toå chöùc laãn ñònh cheá cai trò. Veà toå chöùc, chuùa Nguyeãn chia laïi ñòa giôùi caùc tænh vaø xaây döïng moät maïng löôùi giao thoâng, lieân laïc. Nhöõng caûi caùch kinh teá ñaõ bieán vuøng Ñoàng Nai töø moät khu vöïc hoang vu, ít ngöôøi ôû thaønh moät tieåu quoác truø phuù. Vì mieàn Nam laø moät taâm ñieåm giao löu, moät khi tình hình an ninh ñöôïc oån ñònh, caùc thöông thuyeàn qua laïi buoân baùn ñem ñeán nhöõng moùn tieàn lôùn. Trong moät thôøi gian töông ñoái ngaén, ñaát Ñoàng Nai coù theâm nhieàu ñaïi loä, ñöôïc veõ vaø traéc ñòa theo kieåu Taây phöông, moät heä thoáng soâng ñaøo quy moâ vöøa thuaän tieän cho vieäc giao thoâng, vöøa caûi caùch heä thoáng thoaùt nöôùc ñeå thuaàn hoùa moät khu vöïc roäng voán chæ laø ñaàm laày khoâng theå canh taùc ñöôïc. Nhöõng con ñöôøng trong thaønh phoá cuõng ñöôïc môû theo ñöôøng thaúng vaø neáu ñònh vò vôùi baûn ñoà Saøi Goøn sau naøy, chuùng ta coøn coù theå tìm ra ñöôïc moät soá ñaïi loä chính. Nhôø caùc phoùng ñoà naøy, khi ngöôøi Phaùp chieám Nam Kyø, vieäc môû roäng thaønh phoá khoâng ñoøi hoûi vieäc taùi quy hoaïch toaøn boä khu vöïc maø chæ tieáp noái vaøo nhöõng coâng trình cuõ coøn dôû dang hoaëc ñaõ thoaùi hoùa vì ñaõ laâu khoâng tu boå. Theo nhieàu taøi lieäu cuûa ngöôøi nöôùc ngoaøi, moät soá ñònh cheá phaùp luaät töông ñoái môùi meû vaø coâng bình ñöôïc ban haønh. Caùc chính quyeàn trieàu ñaïi cuûa phöông Ñoâng thöôøng khoâng minh baïch veà luaät leä vaø daønh quyeàn phaùn
37 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 quyeát cho caùc quan laïi. Vì theá ñeå coù ñöôïc nhöõng deã daõi, caùc thuyeàn buoân thöôøng phaûi bieáu xeùn raát nhieàu caáp, nhieàu laàn vì choã naøo cuõng coù theå gaây khoù khaên, haïch saùch laøm ngaên trôû coâng vieäc. 2. Phaùt trieån kinh teá Ngoaøi yù nghóa giao thoâng, heä thoáng ñöôøng boä, ñöôøng soâng cuõng giaûi quyeát vieäc löông thöïc, haäu caàn ñeå cung öùng cho chieán tranh vôùi ñoái phöông ôû Ñaøng Ngoaøi. Theo Barrow, chuùa Nguyeãn coù maáy naêm töông ñoái bình yeân(11) vaø nhôø söï coá vaán cuûa Giaùm muïc Pigneau de Beùhaine, oâng ñaõ doác toaøn löïc vaøo vieäc kieán taïo ñaát nöôùc. OÂng xaây döïng moät nhaø maùy dieâm tieâu (salpetre) ôû Fen- tan (Tsiompa) (?), môû mang lieân laïc giöõa nhöõng vò trí quan yeáu töø thaønh phoá naøy ñeán thaønh phoá khaùc, vaø troàng caây hai beân ñöôøng laáy boùng maùt. Chuùa Nguyeãn cuõng khuyeán khích vieäc taùi xaây döïng nhöõng ñoàn ñieàn traàu cau bò phaù huûy vì chieán tranh vaø khuyeán khích vieäc troàng daâu, nuoâi taèm. OÂng daønh moät vuøng ñaát lôùn ñeå troàng mía laøm ñöôøng vaø xaây döïng nhöõng xöôûng laøm keo, nhöïa treùt vaø haéc ín [duøng trong kyõ ngheä ñoùng thuyeàn].(12) Tuy khoâng bieát roõ coù nhöõng caûi tieán naøo cho kinh teá ñòa phöông, nhöng ngay caû trong thôøi kyø suy thoaùi cuõng coù raát nhieàu maët haøng, ñaëc bieät giaù caû raát reû so vôùi caùc quoác gia khaùc. - Thòt heo 3 xu (cents) moät pound (khoaûng 450gr). - Thòt boø 4 xu moät pound. - Gaø 50 xu moät taù [12 con]. - Vòt 10 xu moät con. - Tröùng 50 xu moät traêm. - Boà caâu 30 xu moät taù. - Toâm caù 50 xu [ñuû cho caû taøu aên]. - Nai 1 dollar 25 xu [moät con]. - Khoai lang 30 xu [100 cuû]. - Gaïo 1 dollar [moät thaïch, 150 pounds]. - Khoai 45 xu [moät thaïch]. - Cam 30 xu ñeán 1 dollar [100 quaû]. - Chuoái 2 xu [moät buoàng].(13) - Böôûi 50 xu [100 quaû]. - Döøa 1 dollar [100 quaû]. - Chanh 50 xu [100 quaû].(14) (Coøn nöõa) NDC CHUÙ THÍCH (1) James P. Daughton, “Recasting Pigneau de Beùhaine” trong Tran Tuyet Nhung & Anthony Reid (chuû bieân). Vieät Nam - Borderless Histories (Wisconsin: The University of Wisconsin Press, 2006), tr. 307. (2) Moät soá só quan ñöôïc lieät keâ nhö Chaigneau, de Forçant, Vannier, Dayot, Ollivier, Le Brun, Barizy, Girald de l’Isle Selleù, Despiaux, Guillion, Guilloux... [A. Folliot, Notions sur l’histoire
38 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 de l’Annam et sur les reùsultats de l’occupation Française, (Saigon, 1905)] tr. 20. Cuõng theo Folliot thì nhöõng ngöôøi AÂu coù kieán thöùc vaø naêng ñoäng naøy ñaõ giuùp oâng xaây döïng moät ñoäi chieán thuyeàn, phoøng thuû thaønh trì vaø xung phong giuùp oâng trong moïi tröôøng hôïp caàn ñeán söï can tröôøng vaø thieän chí cuûa hoï (...Ces auxiliaires instruits et eùnergetiques lui construisirent une flotte, lui fortifieørent ses villes eit lui preùteørent dans toutes les circonstances l’appui de leur courage et de leur deùvouement). (3) ...They were no less than to subdue the Kingdom of Cambodia with the whole peninsula as far as Siam, and the Provinces belonging to Cochin China to the north now in the hands of the Tonquinese. To effect these (and indeed it would be requisite) he wished much for the assisstance of some English vessels, in recompense for which he would make them such grants of land for settlement as they might think proper. Taïm dòch: “...Phaûi laøm sao chinh phuïc vöông quoác Cambodia vaø toaøn theå baùn ñaûo cho tôùi taän Xieâm La, cuøng [laáy laïi] nhöõng tænh thuoäc Ñaøng Trong ôû phía baéc nay ñang ôû trong tay ngöôøi Ñaøng Ngoaøi. Vaø ñeå thöïc hieän döï tính ñoù, oâng (Nguyeãn Nhaïc) mong ñöôïc ngöôøi Anh giuùp cho moät soá taøu chieán, vaø ñeå traû laïi thì oâng saün loøng nhöôøng cho hoï maûnh ñaát naøo hoï thaáy thích hôïp ñeå truù ñoùng.” Alastair Lamb, The Mandarin Road to Old Hueù: Narratives of Anglo-Vietnamese Diplomacy from the 17th century to the eve of the French Conquest (London: Chatto & Windus, 1970), tr. 100. (4) ...and, through the translations into the Chinese character of the Encyclopedie by the Bishop Adran, he has acquired no inconsiderable knowledge of European arts and sciences, among which he is most attached to such as relate to navigation and ship-building. ...qua baûn dòch boä Encyclopedie sang chöõ Haùn do Giaùm muïc Adran thöïc hieän, oâng ñaõ thu löôïm ñöôïc moät soá kieán thöùc Taây phöông ñaùng keå veà myõ thuaät vaø khoa hoïc trong ñoù hai ngaønh oâng chuù troïng nhaát laø haûi haønh vaø ñoùng taøu. John Barrow, A Voyage to Cochin China (Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1975), tr. 277. (5) Maáy naêm tröôùc, ngöôøi vieát tình côø mua ñöôïc moät boä Encyclopedia Britannica aán baûn laàn thöù nhaát goàm 3 quyeån ñuùng nhö mieâu taû trong caùc nguoàn taøi lieäu veà lòch söû cuûa caùc boä baùch khoa töø ñieån, treân moãi trang coù nhöõng veát oá cuûa giaáy ñeå laâu naêm, vaø trong suoát gaàn 3.000 trang saùch khoâng thaáy chi tieát naøo ñeà caäp ñeán vieäc taùi baûn nhö nhöõng saùch vôû chuïp laïi cuûa caùc taøi lieäu hieám quyù treân thò tröôøng. Trong cuoán III, phaàn hình veõ veà Midwifery [ñôõ ñeû] vaãn coøn ñaày ñuû [laø phaàn maø veà sau bò loaïi tröø vì lieân quan ñeán thai saûn] cho chuùng ta thaáy trình ñoä y thuaät cuûa AÂu Chaâu theá kyû XVIII. (6) John Blofeld, Bangkok (TIME-LIFE International, 1979), tr. 10. (7) Vieäc khoâi phuïc laïi vöông quoác Xieâm La thaønh coâng chính vì quaân Mieán chæ cöôùp boùc taøi vaät vaø baét ngöôøi veà laøm noâ leä maø khoâng coù yù ñònh chieám ñoùng ñaát ñai, töông töï nhö quaân Taây Sôn khi vaøo Gia Ñònh hay ra Thaêng Long vôùi chuû ñích thu goùp chieán lôïi phaåm, tieàn baïc roài laïi ruùt veà, neân sau khi ñòch ñi khoûi thì chuùa Nguyeãn laïi coù cô hoäi hoài sinh. (8) Caùc söû gia Thaùi Lan cuõng vì quaù ñeà cao vieäc phuïc quoác cuûa Taksin neân khoâng chuù troïng ñeán yeáu toá Mieán Ñieän ñang coù chieán tranh vôùi Trung Hoa, töông töï nhö tröôøng hôïp chuùa Nguyeãn nhôø vaøo maâu thuaãn cuûa Nguyeãn Nhaïc - Nguyeãn Hueä vaø vieäc trieàu ñình Quang Trung ñang vöôùng maéc vaøo vaán ñeà ngoaïi giao vôùi Thanh trieàu. (9) Blofeld, Bangkok, Sñd, tr. 10. Chuùng toâi cho raèng, khi Lyù Coâng Uaån leân ngoâi, oâng cuõng dôøi ñoâ töø Hoa Lö ra Thaêng Long vôùi cuøng moät yù nghóa vaø muïc tieâu nhö vieäc vua Rama I choïn Bangkok laøm kinh ñoâ môùi. (10) Trònh Hoaøi Ñöùc, Gia Ñònh thaønh thoâng chí [baûn dòch Lyù Vieät Duõng] (Bieân Hoøa: Nxb Toång hôïp Ñoàng Nai, 2005), tr. 216. (11) John Barrow, sñd, tr. 273. John Barrow ghi laïi theo lôøi töôøng thuaät cuûa ngöôøi khaùc neân nhieàu choã khoâng chính xaùc, nhaát laø nieân bieåu. OÂng cheùp raèng hai naêm bình an ñoù laø 1797 vaø 1798 nhöng thöïc ra ñaây laø hai naêm chieán söï ñang caêng thaúng. Hai naêm maø chuùa Nguyeãn ñöôïc thong thaû ñeå cuûng coá löïc löôïng phaûi laø naêm 1789 vaø 1790 khi Baù Ña Loäc vöøa ôû Phaùp veà, Nguyeãn Hueä ñang baän giao thieäp vôùi nhaø Thanh neân chöa tính chuyeän ñaùnh vaøo nam. (12) John Barrow, sñd, tr. 273-4. (13) Mieàn Nam goïi laø moät quaøi chuoái. (14) John White, A Voyage to Cochin China (Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1972), tr. 228.
39 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO A. Folliot. Notions sur l’histoire de l’Annam et sur les reùsultats de l’occupation Française. 1. Saigon: Imprimeùrie-Libraire Claude & Cie., 1905. Barrow, John. A Voyage to Cochin China. (historical reprints) Kuala Lumpur: Oxford University 2. Press, 1975. Blofeld, John. Bangkok. Amsterdam: TIME-LIFE International (Nederland) B.V., 1979. 3. Boudet, Paul vaø Andreù Masson. Iconographie Historique de l’Indochine Française. Paris: Les 4. EÙditions G. Van Oest, 1931. Chula Chakrabongse [Prince of Thailand]. Lords of Life: A History of the Kings of Thailand. 5. London: Alvin Redman, 1967 (rev. edition). Cooke, Nola vaø Li Tana (chuû bieân). Water Frontier: Commerce and the Chinese in the Lower 6. Mekong Region, 1750-1880 (ed. Singapore: Singapore University Press, 2004, tr. 4 (reprinted in USA by Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 2004). Dronet, J. B. Vua Gia Long. Hongkong: Imprimeùrie de Narazeth, 1913. 7. Ñoàng Khaùnh ñòa dö chí (同慶地輿志). Ngoâ Ñöùc Thoï, Nguyeãn Vaên Nguyeân, Philippe Papin bieân 8. taäp, (ba taäp), Haø Noäi: Theá giôùi, 2003. Encyclopaedia Britannica. [3 volumes] England: Edinburgh, 1771 (first edition). 9. Faure, Alexis. Les Français en Cochinchine au XVIIIeø Sieøcle: Monseigneur Pigneau de 10. Beùhaine, Eveâque d’Adran (1741-1799). Paris: Librairie Coloniale, 1891. Flood, Thadeus & Chadin (trans. & edited). The Dynastic Chronicles Bangkok Era The First 11. Reign (Chaophraya Thiphakorawong Edition). Volume One: Text. Tokyo: The Centre for East Asian Cultural Studies, 1978. Hogg, Ivan V. The Illustrated History of Ammunition. New Jersey: Chartwell Books Inc., 1985. 12. Khuyeát danh. Söû kyù Ñaïi Nam Vieät (Annales Annamites). Saigon: Nhaø doøng Taân Ñònh 13. (Imprimerie de la mission aø Taân Ñònh), 1909. (Nhoùm Nghieân cöùu Söû ñòa Vieät Nam in laïi, Saøi Goøn, 1974, taùi baûn Montreal, 1986). Kostof, Spiro. The City Shaped: Urban Patterns and Meanings Through History. Boston. 14. Toronto. London: A Bulfinch Press Book, Little, Brown and Company, 1991. Lamb, Alastair. The Mandarin Road to Old Hueù: Narratives of Anglo-Vietnamese Diplomacy 15. from the 17th century to the eve of the French Conquest. London: Chatto & Windus, 1970. Launay, Adrien. Histoire de la Mission de Cochinchine 1658-1823 [Documents Historiques III: 16. 1771-1823] (Paris, Anciennes Maisons Charles Douniol et Retaux, 1925). Mantienne, Freùdeùric. Les Relations Politiques et Commerciales entre la France et la Peùninsule 17. Indochinoise (XVIIIe sieøcle). Paris: Les Indes Savantes, 2003. 18. Nam Phong taïp chí Nguyeãn Ñình Ñaàu. From Saigon to Ho Chi Minh City: 300 year history. Haø Noäi: Science and 19. Technics Pub. House, 1998. Parker, Geoffrey. The Military Revolution: Military Innovation and the Rise of the West 1500- 20. 1800. Cambridge University Press, 1996. Phan Khoang. Vieät söû xöù Ñaøng Trong. Haø Noäi: Nxb Vaên hoïc, 2001. 21. Phasuk, Santanee & Philip Stott, Royal Siamese Maps: War and Trade in Nineteenth Century 22. Thailand. Bangkok: River Books Co. , Ltd., 2004. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. Ñaïi Nam nhaát thoáng chí, taäp V (baûn dòch Phaïm Troïng Ñieàm) 23. Hueá: Thuaän Hoùa, 1997. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. Ñaïi Nam thöïc luïc, taäp 1 (baûn dòch Vieän Söû hoïc). Haø Noäi: Nxb 24. Giaùo duïc, 2002. Suaùrez, Thomas. Early Mapping of Southeast Asia, Periplus Editions (HK) Ltd., 1999. 25. Tana, Li. “The Water Frontier: An Introduction”, Water Frontier: Commerce and the Chinese in 26. the Lower Mekong Region, 1750-1880 (Nola Cooke vaø Li Tana bieân taäp). Singapore: Singapore University Press, 2004 (reprinted in USA by Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 2004). Taøi lieäu treân internet http://belleindochine.free.fr/PigneauxDeBehaine.htm 27. Thaùi Vaên Kieåm. The Twain Did Meet- First Contacts Between Vietnam and the United States 28. of America. Republic of Vietnam, Department of National Education, 1960.
40 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (86). 2011 29. Tran Tuyet Nhung & Anthony Reid (ed.) Vieät Nam: Borderless Histories. Madison: The University of Wisconsin Press, 2005. 30. Trònh Hoaøi Ñöùc. Gia Ñònh thaønh thoâng chí [baûn dòch Lyù Vieät Duõng]. Bieân Hoøa: Nxb Toång hôïp Ñoàng Nai, 2005. 31. Tröông Baù Caàn (chuû bieân). Lòch söû phaùt trieån Coâng giaùo Vieät Nam (taäp I & II). Haø Noäi: Nxb Toân giaùo, 2008. 32. Tröông Vónh Kyù M.P. Souvernirs Historiques sur Saigon et ses Environs (Confeùrence faite au colleøge des interpreøtes). Saigon: Imprimerie Coloniale, 1885. 33. Vöông Hoàng Seån. Saøi Goøn naêm xöa. Calif: Xuaân Thu, khoâng ñeà naêm (in laïi theo loái aûnh aán baûn Saøi Goøn: Khai Trí, 1968). 34. White, John. A Voyage to Cochin China. Kuala Lumpur: Oxford University Press, 1972. (in laïi baûn cuûa Longman, Hurst, Rees, Orme, Brown, and Green, Paternoster-Row naêm 1824). 35. Yang, Baoyun. Contribution aø l’histoire de la principauteù des Nguyeân au Vietnam meùridional (1600-1775). Geneøve: Olizane/Etudes Orientales, 1992. TOÙM TAÉT Cho ñeán nay, vieäc nghieân cöùu, ñaùnh giaù vai troø cuûa Giaùm muïc Baù Ña Loäc ñoái vôùi söï nghieäp khoâi phuïc vöông trieàu Nguyeãn vaãn coøn laø moät ñeà taøi môû vôùi nhieàu yù kieán vaø laäp tröôøng khaùc nhau, beânh vaø choáng. Nhieàu ngöôøi keát aùn Giaùm muïc Baù Ña Loäc coù ñaàu oùc thöïc daân ñaõ môû ñöôøng cho cuoäc xaâm laêng Vieät Nam cuûa thöïc daân Phaùp nhöng soá khaùc laïi cho raèng oâng thuaàn tuùy chæ laø moät vò thöøa sai, nhöõng vieäc oâng giuùp Nguyeãn AÙnh ngoaøi tình baïn cuõng chæ nhaèm muïc tieâu ñöôïc deã daøng hôn trong vieäc truyeàn giaùo sau naøy. Trong bieân khaûo naøy, taùc giaû ñieåm laïi khaù chi tieát vai troø cuûa Giaùm muïc Baù Ña Loäc vaø nhöõng ngöôøi AÂu khaùc trong vieäc du nhaäp vaên minh phöông Taây vaøo coâng cuoäc caûi caùch cuûa Nguyeãn AÙnh taïi vuøng ñaát Gia Ñònh. Theo taùc giaû, vaøo cuoái theá kyû 18, taïi mieàn Nam nöôùc ta ñaõ hình thaønh moät quoác gia vôùi ñaày ñuû cô cheá, dung hôïp thöïc löïc baûn ñòa vôùi ba nguoàn ngoaïi löïc: töø Trung Hoa cuûa nhöõng ngöôøi di daân goác nhaø Minh, töø Xieâm La maø Nguyeãn AÙnh ñaõ löu nguï ruùt tæa kinh nghieäm chieán ñaáu, töø Taây phöông do caùc vò thöøa sai vaø nhöõng ngöôøi AÂu Chaâu sang giuùp. Nhöõng yeáu toá aáy ñaõ taïo cho Vieät Nam moät cô hoäi roõ raøng ñeå canh taân vaø ñaát Gia Ñònh laø moät thí ñieåm raát toát neáu ñöôïc tieáp tuïc tieán haønh nhöõng caûi caùch maø Giaùm muïc Baù Ña Loäc ñöa ra. Ñaùng tieác laø, sau khi ñaùnh ñoå ñöôïc nhaø Taây Sôn, vua Gia Long vaø con chaùu oâng laïi theo ñuoåi chính saùch baøi Taây phöông, ngaû theo Trung Hoa, haàu nhö loaïi tröø moïi tieán boä maø hoï coù ñöôïc trong thôøi gian phuïc quoác ñeå quay veà moâ hình nhaø Thanh, moät moâ hình quaân chuû loãi thôøi vaø huû baïi. ABSTRACT THE CONTRIBUTION OF BISHOP PIGNEAU DE BEHAINE TO THE REFORM IN GIA ÑÒNH So far, the research and evaluation on the role of bishop Pigneau de Behaine to the restoration of the Nguyeãn dynasty is still an open subject with different protecting and opposing viewpoints. Many scholars accused him of having colonial mind and paving the way for the French aggression, others discussed that he was a pure missionary whose aim of helping Nguyeãn AÙnh, apart from the friendship between them, was to facilitate his missionary work afterwards. In this article, the author gives a fairly detailed review of the role of bishop Pigneau de Behaine and other European people in the application of European civilization to the reform of Nguyeãn AÙnh in the area of Gia Ñònh. According to the author, in late eighteenth century, there was the forming of a nation in the South combining internal forces with the three external factors coming from China, i.e. immigrants coming into the South following the fall of the Ming dynasty, from Siam (Thailand) where Nguyeãn AÙnh learnt from fighting experience during his stay there, and from Europe through the help of missionaries and other Europeans. Those factors had given Vietnam a clear opportunity to innovate, and the area of Gia Ñònh would have been a good model of carrying out the innovation presented by bishop Pigneau de Behaine. Unfortunately, after overthrowing the Taây Sôn dynasty, Emperor Gia Long and his successors pursued the anti-western policy, almost eliminating every progress they had made during the time of regaining the country and returning to the ruling model of the Qing Dynasty, an obsolete and corrupt monarchy.