Báo cáo tổng kết đề tài: Nghiên cứu hiệu quả cải thiện hội chứng viêm nhiều dây thần kinh tại Long Sơn, Kim Bôi (Hòa Bình) bằng bánh đa vi chất

Chia sẻ: Minh Nguyet | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:61

Thêm vào BST

Báo xấu

83
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài "Nghiên cứu hiệu quả cải thiện hội chứng viêm nhiều dây thần kinh tại Long Sơn, Kim Bôi (Hòa Bình) bằng bánh đa vi chất" là nghiên cứu hiệu quả cải thiện hội chứng viêm nhiều dây thần kinh ngoại biên ở xã Long Sơn, huyện Kim Bôi, tỉnh Hòa Bình bằng báng đa vi chất và tìm hiểu một số yếu tố nguy cơ. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo tổng kết đề tài: Nghiên cứu hiệu quả cải thiện hội chứng viêm nhiều dây thần kinh tại Long Sơn, Kim Bôi (Hòa Bình) bằng bánh đa vi chất

Bé y tÕ ViÖn Dinh D−ìng ________________________________________________________ B¸o c¸o tæng kÕt ®Ò tµi Nghiªn cøu hiÖu qu¶ c¶i thiÖn héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh t¹i Long S¬n, Kim B«i (Hßa B×nh) b»ng b¸nh ®a vi chÊt Chñ nhiÖm ®Ò tµi: Ph¹m ThÞ Thu H−íng 6489 27/8/2007 Hµ Néi - 2007
PhÇn A. Tãm t¾t kÕt qu¶ næi bËt cña ®Ò tµi. 1. KÕt qu¶ næi bËt cña ®Ò tµi: a, §ãng gãp míi cña ®Ò tµi KÕt qu¶ cña ®Ò tµi cã nh÷ng ®ãng gãp míi vÒ nghiªn cøu khoa häc còng nh− vÒ kinh tÕ vµ x· héi Bæ sung vitamin B1 ®¬n thuÇn hoÆc kÕt hîp ®a vi chÊt chØ c¶i thiÖn nång ®é vitamin B1 m¸u vµ c¸c triÖu chøng cña bÖnh ë mét sè ®èi t−îng, tuy nhiªn kh«ng ®iÒu trÞ khái c¸c dÊu hiÖu cña bÖnh. ThiÕu vitamin B1 m¸u lµ yÕu tè liªn quan ®Õn bÖnh ”Tª tª-say say” ë x· Long S¬n huyÖn Kim B«i tØnh Hoµ B×nh. Rèi lo¹n chuyÓn ho¸, hÊp thu vitamin B1 lµ nguyªn nh©n g©y thiÕu vitamin B1 m¸u ë mét sè ®èi t−îng. b, KÕt qu¶ cô thÓ HiÖu qu¶ c¶i thiÖn t×nh tr¹ng bÖnh “tª tª-say say” ë x· Long S¬n, huyÖn Kim B«i, tØnh Hoµ B×nh b»ng bæ sung b¸nh ®a vi chÊt - HiÖu qu¶ cña bæ sung vitamin B1 kÕt hîp ®a vi chÊt, vµ bæ sung vitamin B1 ®Õn t×nh tr¹ng bÖnh "tª tª, say say", kh¸c nhau kh«ng cã ý nghÜa thèng kª. - Bæ sung 50 mg vitamin B1/ngµy trong thêi gian 3 th¸ng ®· c¶i thiÖn ®−îc t×nh tr¹ng dinh d−ìng cña ng−êi bÖnh (c©n nÆng, nång ®é Hb m¸u, vµ Ferritin huyÕt thanh), t×nh tr¹ng vitamin B1 m¸u (§· c¶Þ thiÖn ®−îc nång ®é vitamin B1 m¸u cña 51,9 % ®èi t−îng cã nång ®é vitamin B1 m¸u < 2mcg/dl tr−íc can thiÖp ë nhãm bæ sung vitamin B1 ®¬n thuÇn vµ 37% ë nhãm bæ sung vitamin B1 kÕt hîp víi ®a vi chÊt), c¸c dÊu hiÖu l©m sµng (Kh«ng cßn c¸c dÊu hiÖu chñ quan nh−: tª b× 15,9%, mái yÕu ch©n tay 20,3%, mái hµm 51,3%, buån ngñ 53,8%, ®au c¬ 55,2%, ®au ®Çu 50%, mÖt mái 55,5%. Kh«ng cßn dÊu hiÖu gi¶m ph¶n x¹ g©n x−¬ng: 77,8% ph¶n x¹ tam ®Çu, 77,8% ph¶n x¹ nhÞ ®Çu, 77,8% ph¶n x¹ ch©m quay, 74,2% ph¶n x¹ g©n gèi, 72% ph¶n x¹ g©n gãt), tèc ®é dÉn truyÒn thÇn kinh ( c¶i thiÖn tèc ®é dÉn truyÒn thÇn kinh ë 100% ®èi t−îng cã tèc ®é dÉn truyÒn thÇn kinh c¬ gi¶m
- Nh÷ng tr−êng hîp cã nång ®é vitamin B1 m¸u < 2mcg/dl sau can thiÖp cã nguy c¬ bÞ bÖnh nÆng lªn hoÆc kh«ng thay ®æi gÊp 13,7 lÇn nh÷ng tr−êng hîp cã nång ®é vitamin B1 >2mcg/dl. §éng häc vitamin B1 m¸u cña ng−êi bÖnh “tª tª-say say” ë x· Long S¬n huyÖn Kim B«i tØnh Hoµ B×nh. - Sau uèng 50 mg vitamin B1, diÔn biÕn nång ®é vitamin B1 m¸u cña ng−êi bÖnh “tª tª-say say” còng gièng nh− ng−êi b×nh th−êng. - Nång ®é vitamin B1 m¸u trung b×nh cña ng−êi bÖnh “tª tª-say say” t¹i c¸c thêi ®iÓm 30 phót, 1giê, 2 giê, 3 giê, 6 giê vµ 12 giê sau uèng 50 vitamin B1 ®Òu thÊp h¬n nång ®é vitamin B1 m¸u trung b×nh cña ng−êi b×nh th−êng. - 40% tr−êng hîp cã nång ®é vitamin B1 m¸u thÊp (1,3 mcg/dl) t¹i thêi ®iÓm sau 12 giê uèng vitamin B1. c, HiÖu qu¶ vÒ ®µo t¹o Mét nghiªn cøu sinh ®· tham gia nghiªn cøu vµ sö dông sè liÖu cña ®Ò tµi trong luËn ¸n tiÕn sÜ vµ ®· b¶o vÖ luËn ¸n tiÕn sÜ ë cÊp c¬ së. d, KÕt qu¶ vÒ kinh tÕ: Gi¶m chi phÝ ®Õn møc thÊp nhÊt c¸c tr−êng hîp m¾c bÖnh nhê dù phßng vµ ph¸t hiÖn sím bÖnh. Do ®ã sÏ ®¶m b¶o søc khoÎ ®Ó lao ®éng s¶n suÊt t¨ng thu nhËp cho gia ®×nh vµ ®ãng gãp cho x· héi e, HiÖu qu¶ x· héi: KÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi lµ c¬ së khoa häc ®Ó ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p can thiÖp nh»m gãp phÇn gi¶m ®Õn møc thÊp nhÊt c¸c hËu qu¶ cña bÖnh g©y ra. T¹o niÒm tin cho ng−êi bÖnh vµ céng ®ång. f, C¸c hiÖu qu¶ kh¸c: Kh«ng 2. ¸p dông vµo thùc tiÔn s¶n xuÊt vµ ®êi sèng x· héi KÕt qu¶ cña ®Ò tµi lµ c¬ së ®Þnh h−íng cho nh÷ng nghiªn cøu tiÕp theo vµ ®−a ra c¸c biÖn ph¸p can thiÖp thÝch hîp 3. §¸nh gi¸ thùc hiÖn ®Ò tµi ®èi chiÕu víi ®Ò c−¬ng nghiªn cøu ®· ®−îc phª duyÖt: a, TiÕn ®é: ChËm so víi thêi gian ®−îc phª duyÖt -2-
b, Thùc hiÖn môc tiªu nghiªn cøu: §· thùc hiÖn ®−îc môc tiªu ®Ò ra ban ®Çu - Nghiªn cøu hiÖu qu¶ c¶i thiÖn héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ngo¹i biªn ë x· Long s¬n, huyÖn Kim b«i, tØnh Hoµ b×nh b»ng b¸nh ®a vi chÊt - T×m hiÓu mét sè yÕu tè nguy c¬ cña héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ngo¹i biªn ë x· Long s¬n, huyÖn Kim b«i, tØnh Hoµ b×nh c, C¸c s¶n phÈm t¹o ra so víi dù kiÕn cña b¶n ®Ò c−¬ng: Theo ®óng dù kiÕn - B¸o c¸o ph©n tÝch vÒ hiÖu qu¶ c¶i thiÖn héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ngo¹i biªn ë x· Long s¬n, huyÖn Kim b«i, tØnh Hoµ b×nh b»ng bæ sung vitamin B1, ®a vi chÊt vµ ®éng häc vitamin B1 m¸u cña ng−êi bÖnh. Trªn c¬ së ®ã t×m ra yÕu tè nguy c¬ liªn quan cña bÖnh lµ vitamin B1 m¸u thÊp do rèi lo¹n chuyÓn ho¸, hÊp thu vitamin B1 - B¶n kiÕn nghÞ d, §¸nh gi¸ viÖc sö dông kinh phÝ: ChØ sö dông 1/3 kinh phÝ so víi dù kiÕn ban ®Çu. 4. C¸c ý kiÕn ®Ò xuÊt: Bé Y tÕ cÇn ph©n bæ kinh phÝ theo néi dung ho¹t ®éng vµ tiÕn ®é cña ®Ò tµi. ViÖc ph©n bæ kinh phÝ theo n¨m nh− nh÷ng n¨m qua rÊt khã kh¨n vµ tèn kÐm cho viÖc triÓn khai c¸c ho¹t ®éng, thËm chÝ cã ho¹t ®éng kh«ng thÓ triÓn khai ®−îc do c¸c ho¹t ®éng ph¶i triÓn khai trong cïng mét thêi ®iÓm, nÕu kh«ng ®ñ kinh phÝ th× ho¹t ®éng ®ã sÏ khã triÓn khai l¹i vµo thêi ®iÓm kh¸c -3-
PhÇn B. Néi dung b¸o c¸o chi tiÕt kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ò tµi cÊp bé 1. §Æt vÊn ®Ò 1.1. TÝnh cÊp thiÕt, ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi BÖnh cã tªn “héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh”, cã tªn gäi ®Þa ph−¬ng lµ “ tª tª-say say” ®· xuÊt hiÖn tõ nh÷ng n¨m cña thËp kû 70 thÕ kû XX t¹i nhiÒu huyÖn cña tØnh Hßa B×nh, ®Æc biÖt lµ x· Long S¬n. N¨m 1970, bÖnh ré lªn víi nhiÒu ng−êi m¾c vµ cã 40 ng−êi tö vong. BÖnh nh©n ®−îc ®iÒu trÞ b»ng vitamin nhãm B vµ bÖnh ®· ®−îc dËp t¾t. Nh−ng tõ ®ã n¨m nµo còng cã ng−êi m¾c bÖnh, triÖu chøng chÝnh cña bÖnh lµ tª b×, kiÕn bß, mái yÕu tay, ch©n vµ c¬ nhai, ®Æc biÖt g©y cho¸ng v¸ng vµ ng·, nh©n d©n gäi bÖnh lµ “Tª tª- say say”, hay cßn gäi lµ bÖnh “tª mái”. N¨m 1997, t¹i x· Long s¬n, bÖnh x¶y ra trªn mét diÖn réng víi 450 ng−êi m¾c bÖnh vµ 3 ng−êi tö vong. BÖnh x¶y ra ë mäi løa tuæi, song ®èi t−îng m¾c nhiÒu nhÊt lµ tuæi lao ®éng vµ phô n÷ cho con bó. §èi t−îng m¾c bÖnh bao gåm ng−êi M−êng vµ ng−êi Kinh. NhiÒu nghiªn cøu ®· ®−îc tiÕn hµnh t¹i ®©y cho thÊy: Hµm l−îng Pb, Hg, CN- trong n−íc ®Òu ë giíi h¹n cho phÐp, kh«ng cã sù kh¸c nhau gi÷a nhãm bÖnh vµ nhãm chøng vÒ tiªu thô l−¬ng thùc thùc phÈm b×nh qu©n ®Çu ng−êi. Gi¸ trÞ c¸c chÊt dinh cña khÈu phÇn ¨n cña nh©n d©n Long s¬n tuy ch−a ®¸p øng ®−îc nhu cÇu ®Ò nghÞ cña ViÖn Dinh d−ìng nh−ng cßn kh¸ h¬n khÈu phÇn ¨n cña mét sè vïng. Kh«ng nhËn thÊy sù liªn quan gi÷a bÖnh vµ t×nh tr¹ng kinh tÕ kÐm, ng−êi m¾c bÖnh cã c¶ nhãm kinh tÕ kh¸ cao [13]. Kh«ng t×m thÊy mèi liªn quan gi÷a møc Kali m¸u, Hb m¸u, Porphyrin niÖu, cholinesterase m¸u víi bÖnh. Cã mèi liªn quan gi÷a møc acid lactic víi bÖnh[23], cã mèi liªn quan gi÷a t×nh tr¹ng vitamin B1 c¬ thÓ vµ bÖnh [17]. MÆc dï ®−îc ®iÒu trÞ dù phßng b»ng vitamin B1 cho nh©n d©n toµn x· Long s¬n 3 n¨m liªn tôc, nh−ng bÖnh “Tª tª - say say” vÉn b¸m dai d¼ng. BÖnh do thiÕu vitamin B1 th−êng x¶y ë ®Þa ph−¬ng ¨n g¹o lµ l−¬ng thùc chÝnh, chÕ ®é ¨n nghÌo thùc phÈm nguån gèc ®éng vËt. Do vËy ®èi t−îng kh«ng chØ thiÕu vitamin B1 mµ cßn thiÕu phèi hîp nhiÒu chÊt dinh d−ìng kh¸c. Gi¶ thuyÕt nghiªn cøu ®−îc ®Æt ra cã lÏ bÖnh liªn quan tíi t×nh tr¹ng thiÕu hôt nhiÒu chÊt dinh d−ìng mµ chóng ta ch−a biÕt. §iÒu trÞ thö lµ mét biÖn ph¸p t×m nguyªn nh©n g©y bÖnh 1.2. Môc tiªu: Môc tiªu nghiªn cøu: Nghiªn cøu hiÖu qu¶ c¶i thiÖn héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ngo¹i biªn ë x· Long s¬n, huyÖn Kim b«i, tØnh Hoµ b×nh b»ng b¸nh ®a vi chÊt vµ t×m hiÓu mét sè yÕu tè nguy c¬. -4-
2. Tæng quan tµi liÖu 2.1. LÞch sö c¸c dÞch viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ë ViÖt Nam 2.1.1. Giai ®o¹n tr−íc thËp kû 70 thÕ kû XX §Êt n−íc ®ang tr¶i qua thêi kú chèng thùc d©n x©m l−îc, c¶ n−íc −u tiªn cho cuéc kh¸ng chiÕn, ®êi sèng cña nh©n d©n gÆp nhiÒu khã kh¨n, an ninh thùc phÈm kh«ng ®−îc ®¶m b¶o. Trong giai ®o¹n nµy ®· xuÊt hiÖn c¸c tr−êng hîp viªm nhiÒu d©y thÇn kinh cã liªn quan ®Õn dinh d−ìng ë nh÷ng n¬i ®êi sèng khã kh¨n. ë nhiÒu vïng, bÖnh x¶y ra trªn mét vïng réng, nhiÒu ng−êi m¾c. Cã hai lo¹i bÖnh ®· x¶y ra, ®ã lµ bÖnh tª phï vµ bÖnh cã triÖu chøng gièng tª phï. BÖnh tª phï (beriberi): BÖnh tª phï cã tõ ®ång nghÜa lµ bÖnh viªm nhiÒu d©y thÇn kinh do thiÕu vitamin B1, th−êng x¶y ra ë nh÷ng n−íc mµ khÈu phÇn ¨n chñ yÕu lµ g¹o vµ chÊt l−îng g¹o kÐm. ë ViÖt Nam, sè ng−êi bÞ tª phï n¨m 1916 cã 988 ng−êi, n¨m 1932 cã 9425 ng−êi vµ n¨m 1936 cã 35 ngµn ng−êi [12]. BÖnh cã triÖu chøng gièng tª phï BÖnh cã triÖu chøng gièng bÖnh tª phï, tªn gäi ®Þa ph−¬ng lµ “Tª tª- say say” ®· xuÊt hiÖn tõ nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 50 cña thÕ kû XX, bÖnh x¶y ra ë mét sè ®Þa ph−¬ng ë miÒn B¾c. BÖnh“ tª tª- say say“ lµ bÖnh phøc t¹p, kh«ng nh÷ng liªn quan ®Õn dinh d−ìng mµ cã thÓ do nhiÒu yÕu tè kh¸c, nh−ng hiÖn nay ch−a râ nguyªn nh©n. • TØnh Thanh Hãa: Tõ n¨m 1954 ®Õn 1966 ë x· Cao QuÝ huyÖn Ngäc L¹c tØnh Thanh Ho¸ x¶y ra mét bÖnh cã tªn ®Þa ph−¬ng lµ “tª tª, say say”, cã 14 tr−êng hîp tö vong, trong ®ã 11 tr−êng hîp lµ ng−êi lín (8 tr−êng hîp lµ phô n÷ ®· sinh tõ 1 ®Õn 4 lÇn vµ 3 tr−êng hîp lµ trÎ em. BÖnh cã triÖu chøng chÝnh lµ mái ch©n tay (th−êng mái tõ bµn ch©n lªn ®Çu gèi, lªn ®ïi vµ toµn bé c¬ thÓ, khi nhai c¬m còng mái), tª b× ë bµn tay vµ bµn ch©n, cã c¶m gi¸c kiÕn bß, ng−êi bÖnh nhiÒu khi c¶m thÊy chãng mÆt lao ®ao, chÖnh cho¹ng nh− ng−êi say r−îu, do ®ã ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng gäi bÖnh lµ “Tª tª, say say”, mét sè ng−êi gäi bÖnh lµ “bÖnh tª mái”. T×nh tr¹ng yÕu mái nh− trªn cã thÓ kÐo dµi vµi th¸ng ®Õn vµi n¨m. Nh÷ng tr−êng hîp nÆng cã hiÖn t−îng phï nÒ ë ch©n, nhiÒu khi bÖnh xuÊt hiÖn ®ét ngét ®au ngùc tøc thë, mê m¾t, mét sè tr−êng hîp ®· tö vong. Nghiªn cøu cña Lª Ngäc B¶o cho thÊy, sè ng−êi m¾c bÖnh lµ 89 ng−êi (d©n sè cña x· trªn 200 ng−êi), dÊu hiÖu cña bÖnh lµ c¸c dÊu hiÖu thÇn kinh 66%, dÊu hiÖu tim m¹ch 52 %, xÐt nghiÖm thÊy acid pyruvic m¸u vµ n−íc tiÓu t¨ng h¬n gi¸ trÞ b×nh th−êng, vitamin B1 n−íc tiÓu gi¶m, khÈu phÇn ¨n nghÌo. Nh− vËy triÖu chøng cña bÖnh gièng triÖu chøng cña bÖnh Beriberi. T¸c gi¶ ®· ®Ò nghÞ gi¶m ®ãng thuÕ nghi· vô l−¬ng thùc vµ thùc phÈm, ®ång thêi vËn ®éng t¨ng gia s¶n xuÊt t¨ng nguån thùc phÈm c¶i thiÖn b÷a ¨n, bªn c¹nh ®ã ®iÒu trÞ dù phßng cho toµn d©n b»ng vitamin B1 trong 1 th¸ng -5-
vµ Bcomplex cho nh÷ng ng−êi bÞ bÖnh nÆng trong 2 th¸ng. Sau 10 th¸ng ¸p dông c¸c biÖn ph¸p nh»m c¶i thiÖn t×nh tr¹ng bÖnh, c¸c chØ sè sinh ho¸ trë vÒ giíi h¹n b×nh th−êng vµ tõ ®ã kh«ng cßn ng−êi xin thuèc ®iÒu trÞ bÖnh nµy [3]. BÖnh “tª tª- say say„ ë x∙ Cao QuÝ huyÖn Ngäc L¹c tØnh Thanh Ho¸ ®−îc chÈn ®o¸n liªn quan ®Õn thiÕu vitamin B1 ♦ TØnh Hßa B×nh Còng trong thêi gian tõ ®Çu nh÷ng n¨m thËp kû 60 cña thÕ kû XX, nhiÒu HuyÖn cña tØnh Hoµ B×nh ®· xuÊt hiÖn mét bÖnh cã triÖu chøng gièng bÖnh tª phï vµ t−¬ng tù nh− bÖnh ë x· Cao QuÝ tØnh Thanh Ho¸. C¸c huyÖn Kim B«i, Yªn Thuû, L¹c S¬n cña tØnh Hoµ B×nh lµ nh÷ng huyÖn cã ng−êi m¾c bÖnh nµy. DiÔn biÕn cña bÖnh rÊt phøc t¹p, ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 bÖnh thuyªn gi¶m, nh−ng kh«ng chÊm døt. §· cã nhiÒu lÜnh vùc tham gia nghiªn cøu, nh−ng vÊn ®Ò c¨n nguyªn cña bÖnh cho ®Õn nay vÉn ch−a ®−îc biÕt râ. Nh©n d©n gäi bÖnh lµ “Tª tª, say say”, hay cßn gäi lµ bÖnh “tª mái”, bëi v× ng−êi m¾c bÖnh tª b×, kiÕn bß, nªn cã thuËt ng÷ lµ “tª”. Ng−êi bÖnh cßn cã triÖu chøng mái yÕu tay, ch©n, ®Æc biÖt cã c¶m gi¸c cho¸ng v¸ng vµ ng· nh− ng−êi say r−îu nªn cã thuËt ng÷ lµ “say”. Hµng n¨m chØ cã r¶i r¸c c¸c tr−êng hîp. Nh−ng n¨m 1970, bÖnh ®· x¶y ra thµnh dÞch ë x· Long S¬n huyÖn Kim B«i tØnh Hßa B×nh, víi nhiÒu ng−êi m¾c vµ 40 ng−êi tö vong. Thêi gian ®ã bÖnh viÖn B¹ch Mai ®· tæ chøc ®iÒu trÞ t¹i chç: 179 ng−êi m¾c bÖnh ph¶i ®iÒu trÞ tËp trung, trong ®ã cã 54 tr−êng hîp nÆng vµ chuyÓn 15 ng−êi vÒ ®iÒu trÞ t¹i bÖnh viÖn B¹ch Mai. BÖnh nh©n ®−îc ®iÒu trÞ b»ng vitamin nhãm B vµ bÖnh ®· ®−îc dËp t¾t. Giai ®o¹n nµy bÖnh ch−a t×m ®−îc nguyªn nh©n, nh−ng ®−îc chÈn ®o¸n “tª tª- say say” cã liªn quan thiÕu vitamin B1 2.1.2. Giai ®o¹n tõ thËp kû 80 ®Õn thËp kû 90 cña thÕ kû XX. §Êt n−íc ®· ®−îc gi¶i phãng, trªn ®−êng kh«i phôc vµ x©y dùng ®Êt n−íc. Bªn c¹nh ®ã, th¶m häa thiªn nhiªn nh− lò lôt...th−êng xuyªn x¶y ra lµm cho ®êi sèng cña ng−êi d©n vÉn cßn khã kh¨n. ë nhiÒu vïng ®Æc biÖt nh÷ng vïng cã th¶m häa thiªn nhiªn ®· xuÊt hiÖn c¸c bÖnh liªn quan ®Õn dinh d−ìng nh− tª phï, ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 dÞch ®· ®−îc dËp t¾t vµ bÖnh cã triÖu chøng gièng tª phï “tª tª - say say“®· chuyÓn sang xu thÕ míi. BÖnh tª phï: Theo th«ng b¸o cña Bé Y tÕ, n¨m 1985 bÖnh tª phï ®· x¶y ra ë nhiÒu tØnh cña miÒn B¾c ViÖt Nam nh− Qu¶ng Ninh, Hµ S¬n B×nh, Hµ Néi: cã 3345 ng−êi m¾c, trong ®ã 19 ng−êi tö vong. -6-
Sè bÖnh nh©n “tª phï” cña c¸c tØnh chuyÓn vÒ bÖnh viÖn B¹ch Mai ®iÒu trÞ cho thÊy: c¸c triÖu chøng cña bÖnh bao gåm dÊu hiÖu viªm nhiÒu d©y thÇn kinh, c¸c dÊu hiÖu tim m¹ch nh− nhÞp tim nhanh, suy tim vµ triÖu chøng phï. C¸c ®èi t−îng ®−îc xÐt nghiÖm thÊy acid pyruvic m¸u t¨ng, ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 tiªm 100 mg/ngµy kÕt hîp víi vitamin nhãm B vµ c¸c thuèc ®iÒu trÞ suy tim nÕu cã c¸c triÖu chøng cña suy tim. KÕt qu¶ ®iÒu trÞ cho thÊy khái hoµn toµn kh«ng ®Ó l¹i di chøng 50 % sè tr−êng hîp, 50% khái kh«ng hoµn toµn vµ ®Ó l¹i di chøng teo c¬, rèi lo¹n c¶m gi¸c vµ ph¶n x¹. Sè tr−êng hîp khái kh«ng hoµn toµn lµ nh÷ng tr−êng hîp nÆng ®iÒu trÞ muén kh«ng kÞp thêi [15]. Hµ Huy Kh«i vµ céng sù, tiÕn hµnh nghiªn cøu vÒ bÖnh tª phï ë x· Liªn B¹t huyÖn øng Hoµ tØnh Hµ t©y cho thÊy: tæng sè ng−êi m¾c lµ 872 ng−êi, ®èi t−îng m¾c bÖnh lµ ng−êi lao ®éng vµ phô n÷ cho con bó, c¸c dÊu hiÖu l©m sµng chñ yÕu víi viªm nhiÒu d©y thÇn kinh lµ 44,1 %, phï vµ tª c¸c ®Çu chi lµ 54,1 %. Hµm l−îng acid pyruvic trong m¸u ë nhãm bÖnh cao h¬n nhãm b×nh th−êng. ViÖc ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 b»ng ®−êng uèng vµ ®−êng tiªm ®· ®Èy lïi bÖnh. Sau bèn th¸ng, nh÷ng ng−êi m¾c bÖnh ®· hoµn toµn trë vÒ b×nh th−êng[18]. Trong thêi gian trªn bÖnh tª phï cßn x¶y ra ë nhiÒu ®¬n vÞ trong qu©n ®éi víi hµng ngh×n ng−êi m¾c. Nguyªn nh©n ®ã lµ do chÊt l−îng g¹o kÐm, xÐt nghiÖm hµm l−îng vitamin B1 ë c¸c mÉu g¹o cho thÊy hµm l−îng vitamin B1 thÊp (0,03 mg% ®Õn 0,05 mg%), c¸c thùc phÈm giµu vitamin B1 tõ nguån ®éng vËt vµ thùc vËt ®Òu Ýt. Ph¹m ViÖt Hïng khi nghiªn cøu 316 tr−êng hîp phï n»m t¹i ViÖn Qu©n Y 91 tõ 1986 ®Õn 1991 cho thÊy: C¸c dÊu hiÖu chñ quan chñ yÕu lµ mái yÕu hai ch©n ®i l¹i kh«ng v÷ng 100%, ®au c¨ng tøc b¾p ch©n 100%, tª b× ë hai bµn ch©n vµ c¼ng ch©n 100%, ch¸n ¨n 95,25% håi hép tim ®Ëp nhanh 52,84% [16]. BiÖn ph¸p ®iÒu trÞ t¹i c¸c ®¬n vÞ cã dÞch tª phï lµ can thiÖp b»ng dinh d−ìng, gi¶m c−êng ®é ho¹t ®éng cña bé ®éi, ®iÒu trÞ dù phßng cho tËp thÓ b»ng thuèc: Vitamin B1: 20-30 mg/ng−êi/ngµy, vitamin C: 50 mg/ng−êi/ngµy vµ thêi gian 10-15 ngµy. Víi c¸c biÖn ph¸p phßng bÖnh nh− trªn, ë 100% c¸c ®¬n vÞ sau mét tuÇn ¸p dông kh«ng cã bÖnh nh©n míi ph¸t sinh n÷a, theo dâi suèt nhiÒu th¸ng sau c¸c ®¬n vÞ nµy kh«ng cã bÖnh nh©n tª phï xuÊt hiÖn thªm, dÞch ®−îc ng¨n chÆn hoµn toµn. Sè tr−êng hîp ph¶i ®iÒu trÞ trong ViÖn qu©n Y 91 tõ n¨m 1986 ®Õn 1991, cã nång ®é acid pyruvic trong m¸u t¨ng. §iÒu ®ã cµng kh¼ng ®Þnh dÞch tª phï cña bé ®éi lµ do thiÕu vitamin B1. C¸c ®èi t−îng ®−îc ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 kÕt hîp víi vitamin nhãm B ®em l¹i tiÕn bé cho 100% c¸c ®èi t−îng ®iÒu trÞ. Ngay c¶ nh÷ng tr−êng hîp nÆng cã liÖt, lóc ra viÖn kh«ng cßn tr−êng hîp nµo liÖt, c¸c bÖnh nh©n vËn ®éng b×nh th−êng. Søc c¬ kh¸ lªn ë tÊt c¶ bÖnh nh©n. Mét sè tr−êng hîp xuÊt hiÖn trë l¹i ph¶n x¹ g©n x−¬ng sau nhiÒu th¸ng mÊt ph¶n x¹ g©n x−¬ng. Tr−¬ng lùc c¬ tèt lªn ë 100% tr−êng hîp[16] -7-
Th¸ng 1 n¨m 1987 t¹i x· Sµo B¸y huyÖn Kim B«i tØnh Hoµ B×nh còng x¶y ra vô dÞch tª phï, t−¬ng tù, cã nhiÒu ng−êi tö vong. ViÖn Dinh d−ìng vµ Vô §iÒu trÞ Bé Y tÕ ®· tiÕn hµnh mét ®ît ®iÒu tra. Sau khi th¨m kh¸m l©m sµng, ®iÒu tra khÈu phÇn, lµm xÐt nghiÖm kim lo¹i nÆng trong n−íc giÕng, ®oµn ®iÒu tra h−íng tíi chÈn ®o¸n do thiÕu vitamin B1 do chÕ ®é ¨n kÐm. Sau ®ã nh©n d©n ®−îc ®iÒu trÞ b»ng vitamin B1 vµ dÞch còng ®−îc dËp t¾t. BÖnh cã triÖu chøng gièng tª phï BÖnh “tª tª- say say“: vÉn b¸m dai ë tØnh Hßa B×nh, ®Æc biÖt lµ x· Long S¬n huyÖn Kim B«i. Theo kinh nghiÖm, nh©n d©n Long S¬n vµ nh©n d©n c¸c vïng cña tØnh Hßa B×nh khi bÞ bÖnh th× ®iÒu trÞ b»ng c¸ch tiªm hoÆc uèng vitamin B1 th× bÖnh thuyªn gi¶m, nh−ng bÖnh kh«ng døt. Tõ n¨m 1990 ®Õn n¨m 1997, theo b¸o c¸o cña UBND huyÖn L¹c S¬n vµ huyÖn Yªn Thñy, Kim B«i hµng n¨m ®Òu cã ng−êi m¾c vµ tö vong. Trong ba huyÖn kÓ trªn th× huyÖn Kim b«i cã sè m¾c nhiÒu h¬n c¶, sau ®ã lµ L¹c S¬n vµ cuèi cïng lµ Yªn Thuû [27,28,29]. Sau khi nÒn kinh tÕ thay ®æi theo c¬ chÕ thÞ tr−êng, ®êi sèng cña nh©n d©n, kÓ c¶ c¸c vïng miÒn nói, vïng s©u, vïng xa ®· ®−îc c¶i thiÖn. Tuy nhiªn n¨m 1997, t¹i x· Long s¬n vµ mét sè x· l©n cËn thuéc huyÖn Kim B«i, tØnh Hoµ B×nh bÖnh “tª tª- say say”l¹i ré lªn víi nhiÒu ng−êi m¾c vµ tö vong. Theo b¸o c¸o cña Së Y tÕ Hoµ B×nh sè 354 NV/YT, th× trong tØnh Hoµ B×nh cã hai huyÖn ®ang cã bÖnh. §ã lµ huyÖn Yªn Thuû cã 24 ng−êi m¾c trong mét x· vµ tö vong 2 tr−êng hîp. HuyÖn Kim B«i cã trªn 500 ng−êi m¾c trong 3 x· vµ tö vong 3 tr−êng hîp. Riªng x· Long S¬n cã 450 ng−êi m¾c bÖnh vµ 3 ng−êi tö vong. Bé Y tÕ ®· cö mét ®oµn c«ng t¸c xuèng ®iÒu tra t¹i x· Long S¬n huyÖn Kim B«i tØnh Hoµ B×nh, gåm c¸c lÜnh vùc: chuyªn khoa dÞch tÔ, truyÒn nhiÔm, thÇn kinh, tim m¹ch, ho¸ sinh, dinh d−ìng vµ c¸c chuyªn viªn cña Vô §iÒu trÞ, Vô Y tÕ dù phßng thuéc Bé Y tÕ. KÕt qu¶ kh¶o s¸t cho thÊy: §©y lµ héi chøng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh víi triÖu chøng hiÖu tª b×, ph¶n x¹ g©n x−¬ng gi¶m hoÆc mÊt râ ë 2 chi d−íi, vËn ®éng chãng mÖt mái, nhÞp tim nhanh ®Æc biÖt khi g¾ng søc, kh«ng cã phï. Thêi ®iÓm bÖnh t¨ng cao vµo c¸c th¸ng 4, th¸ng 5 lµ nh÷ng th¸ng nãng nhÊt. BÖnh x¶y ra ë mäi løa tuæi, nh−ng tËp trung nhiÒu ë løa tuæi lao ®éng vµ cao nhÊt lµ ë phô n÷ trong ®é tuæi. C¸c bÖnh nh©n ®Òu cã thÓ tr¹ng gÇy yÕu, kh«ng cã sèt hoÆc biÓu hiÖn nhiÔm trïng. C¸c tr−êng hîp tö vong ®−îc m« t¶ chÕt trong bÖnh c¶nh suy tim cÊp. §iÒu trÞ b»ng vitamin B1 th× bÖnh cã ®ì, nh−ng kh«ng khái h¼n, cã thÓ t¸i ph¸t c¸c ®ît nÆng. §iÒu tra s¬ bé vÒ dinh d−ìng vµ khÈu phÇn ¨n ch−a thÊy cã sù kh¸c biÖt so víi c¸c v×ng kh¸c ë ®ång b»ng B¾c Bé. Tuy nhiªn kÕt qu¶ pháng vÊn gi÷a c¸c hé m¾c bÖnh vµ ch−a m¾c bÖnh t¹i x· Long S¬n cho thÊy xu h−íng c¸c hé kinh tÕ kh¸ h¬n th× m¾c Ýt h¬n. Pháng vÊn t¹i ®Þa ph−¬ng cßn cho thÊy: Ng−êi ®· m¾c c¨n bÖnh nµy mµ di chuyÓn ®i n¬i kh¸c sinh -8-
sèng ë n¬i kh¸c th× bÖnh khái hoµn toµn. Tæng côc ®Þa chÊt tiÕn hµnh khoan th¨m dß vïng khai th¸c t¹i x· Long S¬n, huyÖn Kim B«i ®· kÕt luËn lµ ®©y lµ vïng cã thuû ng©n vµ vµng, ®Ò nghÞ di chuyÓn d©n ®i n¬i kh¸c [1 ] BÖnh “tª rÇn” Cïng thêi gian ®ã, t¹i tØnh Kon Tum còng x¶y ra bÖnh cã triÖu chøng t−¬ng tù bÖnh “Tª tª - say say” ë x· Long S¬n huyÖn Kim B«i tØnh Hoµ B×nh. BÖnh cã tªn gäi ®Þa ph−¬ng lµ bÖnh “tª rÇn” v× ®a sè ng−êi bÖnh b¾t ®Çu b»ng triÖu chøng tª rÇn tø chi. BÖnh xuÊt hiÖn trong céng ®ång ng−êi M−êng ë huyÖn Kú B¾c vµ Kú S¬n sèng t¹i tØnh Hßa B×nh tõ nh÷ng n¨m 60-70 thÕ kû XX, di c− vµo huyÖn Ngäc Håi, tØnh Kon Tum theo chÝnh s¸ch di d©n lßng hå S«ng §µ thêi gian1991-1993. Tõ th¸ng 2 n¨m 1993 ®· xuÊt hiÖn mét bÖnh cã triÖu chøng t−¬ng tù nh− bÖnh “tª tª- say say” ë Hßa B×nh. Tõ n¨m 1990 ®Õn th¸ng 5 n¨m 1995 tæng sè m¾c thèng kª ®−îc lµ 4374, tö vong 23. Toµn bé t¸m th«n ng−êi M−êng thuéc bèn x· Sa Loong, Bê Y, §ak Só, thÞ trÊn Plei CÇn ®Òu cã ng−êi m¾c. BÖnh m¾c quanh n¨m, nh−ng th−êng m¾c nhiÒu h¬n vµo mïa m−a ë T©y Nguyªn lµ th¸ng 3 vµ th¸ng 4. Theo b¸o c¸o cña ViÖn VÖ sinh dÞch tÔ T©y Nguyªn göi Bé Y tÕ sè 207/VTN: Tõ th¸ng 3 n¨m 1997 bÖnh ré lªn cã 6 trêng hîp tö vong. TriÖu chøng l©m sµng cña bÖnh lµ mái c¬, tª rÇn ®Çu tø chi, khã thë, mê m¾t. C¶m gi¸c ngo¹i biªn, søc c¬, ph¶n x¹ g©n x−¬ng ®Òu gi¶m. BÖnh x¶y ra ë c¸c løa tuæi, nh−ng løa tuæi m¾c bÖnh nhiÒu nhÊt lµ ®èi t−îng lao ®éng 20-49 tuæi (64,3%) n÷ (69%) nhiÒu h¬n nam (31%). BÖnh chØ x¶y ra ë ng−êi M−êng, kh«ng cã ë c¸c d©n téc kh¸c tuy cïng sèng trªn mét ®Þa bµn. Cã ng−êi trong gia ®×nh cïng m¾c (87%), kh«ng cã ng−êi trong gia ®×nh cïng m¾c (13%). Cã 6 tr−êng hîp tö vong trong 3 gia ®×nh. C¸c tr−êng hîp tö vong ®ét ngét. C¸c tr−êng hîp tö vong liªn quan ®Õn c¸c triÖu chøng tim m¹ch, kh«ng lµm gi¶i phÉu tö thi do ®ã khã kÕt luËn nguyªn nh©n g©y ra bÖnh. Tuy nhiªn c¸c tr−êng hîp nµy ®Òu cã liªn quan ®Õn bÖnh tª rÇn, hoÆc gia ®×nh cã ng−êi m¾c bÖnh nµy[ 2]. §· cã nhiÒu lÜnh vùc tham gia nghiªn cøu ®Ó t×m hiÓu nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ ®−a ®Õn nhËn xÐt bÖnh “tª tª-say say” cã thÓ liªn quan ®Õn dinh d−ìng. Do tÝnh chÊt phøc t¹p cña bÖnh, cã tr−êng hîp ®· ®iÒu trÞ vitamin B1 nh−ng vÉn tö vong, bÖnh tª tª -say say vÉn b¸m dai. Nghiªn cøu t×m hiÓu nguyªn nh©n cña bÖnh “tª tª- say say” lµ cÇn thiÕt, trªn c¬ së ®ã ®Ò ra c¸c biÖn ph¸p phßng chèng thÝch hîp ®Ó h¹n chÕ sè m¾c bÖnh vµ tö vong 2.2. Nh÷ng hiÓu biÕt vÒ viªm nhiÒu d©y thÇn kinh vµ thiÕu vitamin B1 LÞch sö ph¸t hiÖn BÖnh Beriberi cã tõ ®ång nghÜa lµ dÞch viªm nhiÒu d©y thÇn kinh. Beriberi lµ bÖnh ®iÓn h×nh do thiÕu vitamin B1 ®· ®−îc biÕt ë Trung Quèc tõ 2600 n¨m tr−íc c«ng nguyªn. VÒ nguyªn nh©n sinh bÖnh tr−íc ®©y ng−êi ta nghÜ lµ do vi khuÈn, nh−ng tõ -9-
nh÷ng nhËn xÐt cña Takaki n¨m 1882, ng−êi ta cho r»ng bÖnh do nguyªn nh©n dinh d−ìng. N¨m 1897 EijKman, ng−êi Hµ Lan ®· g©y bÖnh viªm nhiÒu d©y thÇn kinh (t−¬ng tù bÖnh beriberi) thùc nghiÖm cho gµ b»ng ¨n g¹o s¸t tr¾ng, sau ®ã ®iÒu trÞ b»ng c¸m g¹o th× bÖnh thuyªn gi¶m. N¨m 1911 Funk, ®· chiÕt suÊt tõ c¸m g¹o mét chÊt cã ho¹t tÝnh sinh häc gäi lµ vitamin. N¨m 1926 Jansen vµ Donath t×m ®−îc vitamin B1, lµ chÊt chèng viªm nhiÒu d©y thÇn kinh rÊt tèt. N¨m 1936, Williams t×m ra c«ng thøc ho¸ häc cña vitamin B1 vµ n¨m 1936 «ng ®· tæng hîp ®−îc vitamin B1 trong phßng thÝ nghiÖm. C«ng thøc ho¸ häc cña vitamin B1 H×nh 2.1. C«ng thøc ho¸ häc cña vitamin B1 Ph©n tö vitamin B1 bao gåm mét vßng pyrimidin vµ mét vßng thiazol nèi víi nhau bëi cÇu methylen. C¸c d¹ng phosphoryl cña vitamin B1 bao gåm: Thiamin monophosphat (TMP), thiamin pyrophosphat, thiamin triphosphat (TTP). Trong tÕ bµo ®éng vËt, vitamin B1 tù do vµ c¸c d¹ng phosphoryl cña nã cã mÆt víi sè l−îng kh¸c nhau. TTP chiÕm 5-10% cña tæng sè vitamin B1. §Æc tÝnh cña vitamin B1 Ph©n tö vitamin B1 cã thÓ hoµ tan trong n−íc, kÕt tinh thµnh thÓ r¾n, mµu tr¾ng. ë tr¹ng th¸i kÕt tinh hay trong dung dÞch acid, vitamin B1 rÊt bÒn v÷ng, ngay c¶ khi ®un nãng. ë m«i tr−êng trung tÝnh hoÆc kiÒm, vitamin B1 kh«ng æn ®Þnh vµ nh¹y c¶m víi nhiÖt ®é, oxy vµ tia cùc tÝm. Vitamin B1 ®Æc biÖt nhËy c¶m víi sulfit lµ chÊt th−êng ®−îc t¹o ra trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ chÕ biÕn thùc phÈm mµ bÞ t¸ch ra thµnh nguyªn tö pyrimidin vµ nguyªn tö thiazol. V× vËy c¸c ho¹t tÝnh ho¸ häc cña nã bÞ ph¸ huû. - 10 -
HÊp thu vµ chuyÓn ho¸: Vitamin B1trong thùc phÈm th«ng qua b÷a ¨n ®−îc hÊp thu vµo m¸u qua niªm m¹c ruét theo hai c¬ chÕ: ë nång ®é d−íi 1 µmol/l, vitamin B1 ®−îc hÊp thu chñ yÕu theo c¬ chÕ vËn chuyÓn tÝch cùc, ë nång ®é cao vitamin B1 ®−îc hÊp thu theo c¬ chÕ khuyÕch t¸n. Sù hÊp thu vitamin B1 vµo m¸u vµ tíi c¸c tæ chøc lµ kh¸ nhanh. Rozenbe vµ céng sù ®· dïng chÊt ®ång vÞ phãng x¹ ®¸nh dÊu S35 nghiªn cøu ë sóc vËt thÊy r»ng b¾t ®Çu sau uèng 15 phót vµ sau 30 phót ®· thÊy vitamin B1 ë m« [dÉn theo 20]. Bake nhËn thÊy c¸c vitamin tan trong n−íc hÊp thu nhanh vµo m¸u chØ sau 10 phót uèng vitamin nµy vµ thêi gian hÊp thu cña ruét vÉn tiÕp tôc sau 120 phót [33]. Sù hÊp thu vitamin B1 ë ruét non th−êng giíi h¹n víi møc tèi ®a 8-15 mg/ngµy vµ c¬ chÕ hÊp thu phô thuéc nång ®é thiamin cña c¬ thÓ [21]. Sau khi vitamin B1 ®−îc hÊp thu, mét phÇn nhá ®−îc dù tr÷ ë c¸c tæ chøc cña c¬ thÓ, cßn mét phÇn kh«ng ®−îc sö dông sÏ ®−îc bµi tiÕt ra ngoµi theo con ®−êng n−íc tiÓu. Cã mèi liªn quan gi÷a nhu cÇu thiamin cña tÕ bµo vµ sè l−îng thiamin bµi tiÕt qua n−íc tiÓu, v× thÕ nång ®é thiamin trong n−íc tiÓu thay ®æi kh¸c nhau. Trong ®iÒu kiÖn sinh lý b×nh th−êng, l−îng thiamin bµi tiÕt theo n−íc tiÓu 150-500 µg mçi ngµy, nh−ng ®«i khi cã thÓ cao h¬n. Trong tr−êng hîp thiÕu thiamin th× sè l−îng thiamin bµi tiÕt ra n−íc tiÓu gi¶m [21]. Tallaksen (1993) nhËn thÊy ë ng−êi sau khi tiªm 50 mg HCL thiamin th× thiamin kh«ng ®−îc phosphoryl t¨ng nhanh trong m¸u, thêi gian b¸n huû lµ 96 phót, sau ®ã nã trë vÒ gi¸ trÞ ban ®Çu trong 12 giê. Trong tr−êng hîp uèng 50 mg HCL thiamin, th× sau 53 phót thÊy xuÊt hiÖn c¸c ®Ønh trong huyÕt thanh, thêi gian b¸n huû lµ 154 phót. Sau 24 giê, 53% liÒu vitamin B1 ®−îc th¶i trõ ra n−íc tiÓu [Tallaksen 1993]. Thiamin cßn th¶i qua con ®−êng må h«i víi nång ®é 0,30 mg %. Thiamin kh«ng th¶i trõ qua ph©n, nh−ng ng−êi ta thÊy cã mét l−îng nhá thiamin trong ph©n, cã lÏ l−îng nµy t−¬ng øng víi l−îng thiamin do vi khuÈn ë ruét tæng hîp [Maurice Derot 1972]. Trong tÕ bµo ®éng vËt thiamin ë d−íi d¹ng phosphat-este g¾n víi protein bao gåm: thiamin monophosphat (TMP), thiamin diphosphat (TDP), thiamin triphosphat (TTP). TDP lµ d¹ng ho¹t ®éng cña thiamin cßn ®−îc gäi lµ thiamin pyrophosphat (TPP). C¸c s¶n phÈm bµi tiÕt cña thiamin: thiamin carboxylic acid, 4- methyl thiazole-5 acetic acid, 2 methyl-4 amino-5 formyl amino-pyrimidin. Hµm l−îng thiamin kh¸c nhau trong c¸c tÕ bµo cña cïng mét loµi vµ gi÷a c¸c loµi. C¸c tæ chøc kh«ng tÝch tr÷ vitamin B1, nªn l−îng vitamin B1 cña c¬ thÓ kh¸ h¹n chÕ [98]. Tæng sè vitamin B1 cña c¬ thÓ ng−êi lµ kho¶ng 30 mg vµ ph©n bè kh¸c nhau ë c¸c m« tõ nhiÒu ®Õn Ýt lµ Gan > tim >thËn > c¬ x−¬ng > n·o > ruét non. Gan: 0,2- 0,76 mg/100g ThËn 0,24- 0,58 mg/100 g. Tim: 0,28- 0,79 mg/100g N·o; 0,14- 0,44 mg/100 g. - 11 -
Trong c¬ thÓ, 40% vitamin B1 ph©n bè ë c¬ x−¬ng.Thêi gian b¸n huû sinh häc cña nã lµ 9,5- 18,5 ngµy [45]. Vai trß cña vitamin B1: Chøc n¨ng chuyÓn ho¸: Thiamin Diphosphat (TDP) lµ yÕu tè cÇn thiÕt cho chuyÓn ho¸ cacbonhydrat, v× vËy thiamin (vitamin B1) cÇn thiÕt cho chuyÓn ho¸ n¨ng l−îng. Mét sè enzym sö dông TDP nh− mét yÕu tè cÇn cho sù c¾t c¸c liªn kÕt c¸c bon cña alpha Ketoacid (nh− pyruvat) t¹o ra c¸c s¶n phÈm ®−îc vËn chuyÓn ®Õn n¬i chÊp nhËn. C¸c enzym phô thuéc TDP ®ßi hái Mg++ hoÆc mét vµi canion ho¸ trÞ 2 cho ho¹t ®éng. Trong qu¸ tr×nh oxy ho¸ decarboxyl cña alpha ketoacid, TDP cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng cña nhiÒu phøc hîp enzym alpha ketoacid dehydrogenase. Cã ba lo¹i enzym alpha ketoacid dehydrogenase phô thuéc TDP: 1. Pyruvat dehydrogenase chuyÓn pyruvat thµnh acetyl CoA. 2. α- ketoglutarate dehydrogenase chuyÓn α ketoglutarate thµnh succinyl CoA. 3. α- ketoacid dehydrogenase chuçi nh¸nh chuyÓn α ketoacid thµnh Acyl CoA. Trong mçi phøc hîp men bao gåm: • 1 decarboxylase g¾n TDP. • 1 enzym chÝnh g¾n acid lipoic • 1 flavoprotein dehydrolipoamid dehydrogenase. TDP cßn cã mét chøc n¨ng sèng cßn kh¸c, ®ã lµ mét yÕu tè cÇn thiÕt ®èi víi transketolase, lµ enzym xóc t¸c sù c¾t liªn kÕt cacbon trong ®−êng alpha keto (Xylulose 5 phosphat, sedoheptulose7-phosphat, fructose 6 phosphat, D xylulose, D- fructose), vËn chuyÓn mÈu 2 cacbon tíi mét aldose chÊp nhËn. Chøc n¨ng cña transketolase thÓ hiÖn ë hai b−íc trong con ®−êng chuyÓn hãa hexose monophosphat ®Ó oxyho¸ glucose (lèi nµy ®−îc gäi lµ lèi pentose lµ mét thay thÕ quan träng con ®−êng chu kú Krebs), ®Æc biÖt lµ con ®−êng duy nhÊt cho s¶n phÈm cña pentose ®Ó tæng hîp RNA, DNA vµ NADPH cho tæng hîp acid bÐo [43]. Sù oxy ho¸ glucose theo con ®−êng pentose x¶y ra ë c¸c m« song song víi con ®−êng ®−êng ph©n, nh−ng víi tû lÖ thÊp, chØ cã kho¶ng 7-10 %. Tuy nhiªn ë mét sè m« vµ tÕ bµo nh−: hång cÇu, gan, tuyÕn s÷a trong thêi kú ho¹t ®éng, tæ chøc mì... sù tho¸i ho¸ glucose theo con ®−êng pentose chiÕm −u thÕ. NÕu c¬ thÓ thiÕu vitamin B1 th× acid pyruvic trong m¸u sÏ t¨ng lªn vµ t¨ng theo c¶ acid lactic [74, 75, 68, 46, 62]. Kh«ng ph¶i chØ cã chuyÓn ho¸ glucid bÞ rèi lo¹n, mµ nãi chung chuyÓn ho¸ protein vµ lipid còng bÞ ¶nh h−ëng. H×nh 1.2 cho thÊy vai trß cña vitamin B1 vµ c¸c vitamin nhãm B kh¸c trong chuyÓn ho¸ c¸c chÊt [44]. - 12 -
H×nh 2.2.Vai trß cña c¸c vitamin nhãm B tham gia vµo mét sè qu¸ tr×nh chuyÕn ho¸ chñ yÕu (Good man,s vµ Gil man,s 1985) Chøc n¨ng thÇn kinh: Thiamin ë d¹ng thiamin Diphosphat (TDP) ®ãng vai trß trong dÉn truyÒn thÇn kinh. Viªm nhiÒu d©y thÇn kinh lµ dÊu hiÖu th−êng gÆp cña thiÕu vitamin B1. Sù tån t¹i cña TDP trong n·o vµ c¸c tÕ bµo thÇn kinh ®· gîi ý vai trß trùc tiÕp cña thiamin trong ho¹t ®éng thÇn kinh. Ng−êi ta còng nhËn thÊy c¸c kÝch thÝch thÇn kinh hoÆc ®iÒu trÞ c¸c thuèc thÇn kinh kÕt qu¶ lµm gi¶m møc TDP ®Æc biÖt thiamin triphosphat (TTP) trong hÖ thÇn kinh. TDP cßn ®ãng vai trß cÇn trong dÉn truyÒn thÇn kinh theo c¬ chÕ kªnh ®èi víi con ®−êng vËn chuyÓn Na+ vµ K+ [trÝch dÉn trong 38]. C¸c nghiªn cøu g©y bÖnh thiÕu vitamin B1 trªn ®éng vËt thùc nghiÖm nhËn thÊy sù dÉn truyÒn xung ®éng thÇn kinh bÞ øc chÕ khi nång ®é vitamin B1 trong c¬ thÓ gi¶m vµ qu¸ tr×nh diÔn ra b×nh th−êng sau khi ®éng vËt thùc nghiÖm ®−îc tiªm vitamin B1. Calingasan (1999), nghiªn cøu trªn chuét nhËn thÊy sau 9 ngµy thiÕu vitamin B1 ®· g©y tæn th−¬ng c¸c tÕ bµo thÇn kinh, ®Æc biÖt sau 11 ngµy thiÕu vitamin B1 ®· dÉn ®Õn chÕt mét sè vïng ®Æc biÖt [37]. Matsushita (1999), nhËn thÊy cã sù gi¶m nång ®é c¸c chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh ë chuét khi thiÕu vitamin B1.Trªn ®éng vËt thÝ nghiÖm cßn ph¸t hiÖn thÊy gi¶m nång ®é ATP vµ epinephrin trong khi serotonin ë n·o t¨ng [59]. - 13 -
Terasawa (1999), nhËn thÊy cã mèi liªn quan gi÷a thiÕu vitamin B1 víi kh¶ n¨ng thùc hiÖn c¸c ®éng t¸c ®· d¹y ë chuét, nh÷ng con chuét ®−îc ¨n ®ñ vitamin B1 thùc hiÖn c¸c ®éng t¸c ®· ®−îc d¹y tèt h¬n nh÷ng con chuét ¨n thiÕu vitamin B1 [84]. Nguyªn nh©n thiÕu vitamin B1. a, ChÕ ®é ¨n thiÕu: Khi n¨ng l−îng khÈu phÇn chñ yÕu do g¹o cung cÊp, c¸c thùc phÈm giµu vitamin B1 tõ nguån ®éng vËt Ýt ®−îc sö dông sÏ lµ nguyªn nh©n g©y ra bÖnh tª phï do thiÕu vitamin B1. Vô dÞch tª phï ë mét sè tØnh miÒn B¾c ViÖt Nam n¨m1985 lµ do ¨n g¹o môc Èm vµ chÕ ®é ¨n nghÌo thùc phÈm nguån gèc ®éng vËt [18]. Dalton nhËn xÐt khÈu phÇn ¨n cña 107 ng−êi tª phï chØ cung cÊp ®−îc 0,76 mg vitamin B1 trong mét ngµy [40]. Jocelyn (1999), nhËn thÊy tû lÖ thiÕu vitamin B1 ë ng−êi cao tuæi ë Indonesia lµ 36,6 % vµ vitamin B1 khÈu phÇn ¨n cña hä chØ ®¸p 70% nhu cÇu ®Ò nghÞ vµ t¸c gi¶ thÊy cã mèi liªn quan gi÷a vitamin B1 khÈu phÇn vµ vitamin B1 m¸u [52]. Vitamin B1 cã nhiÒu trong c¸m g¹o, tuy nhiªn l−îng vitamin B1 trong g¹o phô thuéc nhiÒu vµo qu¸ tr×nh xay s¸t vµ b¶o qu¶n, chÕ biÕn. L−îng vitamin B1 cã trong 100 g g¹o nh− g¹o gi· dèi cã 240 µg, g¹o xay cã 300-500 µg, g¹o gi· tr¾ng chØ cã 100 µg. G¹o gi· tr¾ng kh«ng nh÷ng mÊt vitamin B1, mµ cßn lµm mÊt c¸c vitamin nhãm B: Vitamin B1 mÊt 73%, vitamin B2 mÊt 56,5 %, PP mÊt 63%, protid mÊt 17% vµ lipid mÊt hoµn toµn. ViÖc mÊt vitamin cßn ë kh©u chÕ biÕn, vo g¹o, nÊu c¬m nh− trong 100 g¹o ch−a vo chøa 200-300 µg vitamin B1 sau khi vo chØ cßn 100-150 µg [dÉn theo 20]. ChÊt l−îng g¹o kh«ng tèt còng lµ nguyªn nh©n dÉn ®Õn chøng tª phï vµ thùc tÕ ®· ®−îc chøng minh: “hai tµu cïng rêi mét bÕn ë Ên ®é, thÓ chÊt cña thuû thñ, c¸c mÆt trang thiÕt bÞ vµ thùc phÈm gièng nhau, riªng vÒ g¹o tÇu thø nhÊt dïng toµn g¹o m¸y, tµu thø hai dïng toµn g¹o løc, sau 35 ngµy ra kh¬i, 90% thuû thñ ë tµu thø nhÊt bÞ tª phï, c¸c thuû thñ cña tÇu thø hai vÉn m¹nh khoÎ” [DÉn theo 10]. L−îng vitamin B1 cña g¹o cßn bÞ gi¶m do ®iÒu kiÖn b¶o qu¶n. Trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu nhiÖt ®íi ë §«ng D−¬ng, l−îng vitamin B1 trong g¹o mÊt 25 % sau vµi th¸ng [20 ]. Nh− vËy chÕ ®é ¨n nghÌo nµn, nguån cung cÊp n¨ng l−îng chÝnh do g¹o cung cÊp, g¹o s¸t qu¸ tr¾ng, kh«ng ®¶m kü thuËt nÊu c¬m nh− vo g¹o qu¸ kü, thæi c¬m më vung, ch¾t n−íc c¬m lµ nguyªn nh©n g©y ra tª phï. Tª phï do thiÕu vitamin B1 cßn gÆp trong c¸c tr−êng hîp nu«i ®−êng tÜnh m¹ch kÐo dµi. Remon th«ng b¸o mét tr−êng hîp bÖnh L¬-xª-mi ®−îc ®iÒu trÞ b»ng ho¸ chÊt vµ nu«i d−ìng qua ®−êng tÜnh m¹ch trong ba tuÇn, thÊy xuÊt hiÖn triÖu chøng nhiÔm acid lactic nÆng. C¸c dÊu hiÖu l©m sµng bao gåm c¶ rèi lo¹n thÇn kinh vµ tim m¹ch. BÖnh nh©n cã nång ®é vitamin B1 huyÕt thanh gi¶m. Tiªm vitamin B1 c¸c dÊu hiÖu trªn ®−îc kiÓm so¸t [74]. Velez, nhËn thÊy hai tr−êng hîp nu«i d−ìng b»ng ®−êng tÜnh m¹ch kh«ng bæ sung thªm vitamin B1 ®· xuÊt hiÖn c¸c triÖu chøng beriberi cÊp, c¸c - 14 -
triÖu chøng nµy ®· ®−îc ®iÒu trÞ b»ng tiªm vitamin B1[89]. Klein, th«ng b¸o hai tr−êng hîp cã dÊu hiÖu nhiÔm acid lactic sau ba tuÇn ®−îc nu«i d−ìng b»ng ®−êng tÜnh m¹ch. Sau khi ®iÒu trÞ b»ng hai liÒu vitamin B1 400 mg b»ng ®−êng tiªm c¸c triÖu chøng ®· ®−îc c¶i thiÖn [54]. Nakasaki, nhËn thÊy s¸u tr−êng hîp nu«i b»ng ®−êng tÜnh m¹ch trong bèn tuÇn, thÊy xuÊt hiÖn c¸c triÖu chøng nh− h¹ huyÕt ¸p, nhÞp thë Kussmaul’s, xÐt nghiÖm m¸u cã t¨ng acid lactic, acid pyruvate vµ c¸c bÖnh nh©n nµy kh«ng cã c¸c dÊu hiÖu cña tæn th−¬ng gan, thËn, chøc n¨ng tôy. C¸c dÊu hiÖu trªn ®−îc c¶i thiÖn b»ng tiªm 100 mg vitamin B1[64]. b. MÊt vitamin B1 qua ®−êng n−íc tiÓu: ViÖc ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc lîi tiÓu ®· lµm mÊt mét l−îng ®¸ng kÓ vitamin B1 vµ c¸c vitamin tan trong n−íc kh¸c. C¸c triÖu chøng cña tª phï ®· xuÊt hiÖn ë nh÷ng bÖnh nh©n ®−îc ®iÒu trÞ b»ng c¸c thuèc lîi tiÓu kÐo dµi mµ kh«ng bæ sung vitamin B1. §Ó kiÓm ®Þnh gi¶ thiÕt nµy, Seligmann ®· tiÕn hµnh mét nghiªn cøu thö nghiÖm l©m sµng trªn 24 bÖnh nh©n suy tim nhËn ®iÒu trÞ furosemid ®−îc ghÐp cÆp víi 16 ng−êi kh«ng bÞ suy tim vµ kh«ng uèng thuèc lîi tiÓu. LiÒu furosemid lµ 80-240 mg, thêi gian nghiªn cøu lµ tõ 3 ®Õn 24 th¸ng. KÕt qu¶ nghiªn cøu chØ ra thiÕu vitamin B1 ë 21 trong sè 23 bÖnh nh©n ®iÒu trÞ furosemid vµ nhiÒu h¬n nhãm chøng cã ý nghÜa thèng kª (P
h¬n nhãm chøng. Sau khi tiªm 100mg vitamin B1 th× tû lÖ thiamin phosphoryl ë nhãm bÖnh thÊp h¬n nhãm chøng [81] d. C¸c chÊt ®èi kh¸ng vitamin B1: ®ã lµ c¸c chÊt cã kh¶ n¨ng øc chÕ c¹nh tranh vitamin B1 trong c¬ thÓ. Ng−êi ta ®· biÕt hai chÊt ®èi kh¸ng tù nhiªn hoÆc tæng hîp ®ã lµ Pyrithiamin vµ oxythiamin. Pyrithiamin lµ ®ång ph©n cña vitamin B1 trong ®ã cã sù thay thÕ nhãm CH=CH cña nguyªn tö sulfur trong ph©n tö vitamin B1. oxythiamin lµ ®ång ph©n cña thiamin trong ®ã nhãm hydroxyl thay thÕ mét nhãm amin. ë ®éng vËt cã vó vµ chim, pyrithiamin g©y ch¸n ¨n, gi¶m c©n vµ c¸c dÊu hiÖu thÇn kinh kiÓu thiÕu vitamin B1, v× thÕ ng−êi ta sö dông ®Ó g©y viªm n·o Wernicke trªn thùc nghiÖm ë ®éng vËt. Pyrithiamin øc chÕ qu¸ tr×nh phosphoryl thiamin dÉn ®Õn bµi tiÕt nhanh vitamin B1 ra n−íc tiÓu vµ lµm gi¶m vitamin B1 ë tÕ bµo. oxythiamin còng g©y ch¸n ¨n vµ gi¶m c©n nh−ng kh«ng g©y triÖu chøng thÇn kinh, nã kh«ng qua ®−îc hµng rµo m¸u- n·o, sù phosphryl oxythiamin ®Ó t¹o thµnh oxythiamin pyrophosphat sÏ c¹nh tr¹nh víi TDP. Amprolium, propylpyrimidin, chloroethylthiamin lµ nh÷ng chÊt ®èi kh¸ng vitamin B1 ®· ®−îc sö dông trong ®iÒu trÞ cÇu trïng ë gµ. Heier cho thÊy Fluoropyrimidines-5- fluorouracil vµ doxifluridin lµm t¨ng thiamin diphosphat ngo¹i bµo trong khi thiamin tù do kh«ng thay ®æi vµ t¸c gi¶ ®· kÕt luËn fluoropyrimidin cã thÓ lµm t¨ng chuyÓn ho¸ vitamin B1 tÕ bµo vµ g©y ra triÖu chøng l©m sµng cña thiÕu vitamin B1 [48 ] C¸c kh¸ng vitamin B1 tù nhiªn t¸c ®éng bëi thay ®æi cÊu tróc vitamin B1 ®· ®−îc t×m thÊy trong tÕ bµo ®éng vËt vµ thùc vËt. Hai enzym g©y gi¶m vitamin B1 ®· ®−îc biÕt, ®ã lµ thiamin (vitamin B1)I, cã mÆt trong ruét cña c¸ chÐp vµ mét vµi loµi c¸, vµ Bacillus thiaminnolyticus xóc t¸c gi¶i phãng vitamin B1 bëi ho¹t ®éng thay ®æi mét baz¬ nitrogen hoÆc thµnh phÇn thiol. Ho¹t ®éng nµy thay thÕ nhãm metyl nh− trong tr−êng hîp nhãm sulfit. Thiamin (vitamin B1) II, cã mÆt chñ yÕu trong vi khuÈn ®−êng ruét (B. thiaminolyticus, B.anneurinelyticus vµ chlotridium thiaminolyticus) xóc t¸c thuû ph©n vitamin B1 t¹o pyrimidin vµ vßng thiazol. Mét sè lo¹i thùc vËt cã chøa polyhydroxyphenol (cafeic acid, tanin, chlorogenic) lµm gi¶m ho¹t tÝnh cña vitamin B1. Trong chÌ xanh vµ ®en cã chøa nhiÒu polyhydroxyphenols cã thÓ g©y gi¶m dù tr÷ vitamin B1 cña c¬ thÓ. Ali cho thÊy ho¹t ®éng cña thiamin diphosphate gi¶m ë ng−êi sö dông chÌ xanh hoÆc chÌ ®en[31]. Ch× cã thÓ thÕ chç cña vitamin B1 vµ g©y triÖu chøng thiÕu vitamin B1. Cheong cho chuét Wista ba tuÇn tuæi ®iÒu trÞ ch× hoÆc hçn hîp thiamin - ch×, nång ®é vitamin B1 vµ ho¹t ®éng transketolase gi¶m bëi ngé ®éc ch× vµ vitamin B1. Cung cÊp vitamin B1 ®· håi phôc c¸c dÊu hiÖu nµy vµ gi¶m nång ®é ch× trong n·o cña nhãm ®iÒu trÞ ch× [39] C¸c dÊu hiÖu l©m sµng cña thiÕu vitamin B1. • ThÓ kh« hay cßn gäi lµ viªm nhiÒu d©y thÇn kinh Beriberi, mµ ®Æc ®iÓm lµ tæn th−¬ng d©y thÇn kinh ngo¹i vi cã tÝnh chÊt ®èi xøng hai bªn, kh«ng cã dÊu hiÖu tim - 16 -
m¹ch. Viªm ®a d©y thÇn kinh th−êng xuÊt hiÖn ®Çu tiªn ë hai chi d−íi víi biÓu hiÖn rèi lo¹n c¶m gi¸c nh− tª b× kiÕn bß, ®au c¬ c¼ng ch©n, tiÕp theo lµ liÖt vµ teo c¬. BÖnh tiÕn triÓn th× viªm nhiÒu d©y thÇn kinh ph¸t triÓn lªn hai tay vµ tíi c¸c bé phËn kh¸c cña c¬ thÓ kÌm theo c¸c rèi lo¹n vÒ ph¶n x¹ g©n x−¬ng nh− gi¶m ph¶n x¹ g©n x−¬ng vµ mÊt ph¶n x¹ g©n x−¬ng. Mét sè tr−êng hîp cã liÖt c¸c c¬ h« hÊp g©y ra khã thë, kÌm theo ®au vïng tr−íc tim. Tæn th−¬ng d©y thÇn kinh sä n·o Ýt gÆp trong c¸c thÓ b¸n cÊp th«ng th−êng mµ th−êng ®−îc quan s¸t thÊy trong nh÷ng thÓ nÆng. Tæn th−¬ng d©y thÇn kinh thÞ gi¸c lµm cho bÖnh nh©n bÞ mê m¾t, sî ¸nh s¸ng, c¸c triÖu chøng cña viªm thÇn kinh hËu nh·n cÇu víi sù thu hÑp thÞ tr−êng trung t©m, nh¹t mÇu phÇn th¸i d−¬ng cña gai thÞ, thÓ nµy cßn ®−îc gäi lµ thÓ m¾t, bÖnh nh©n mï dÇn nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ kÞp thêi [NguyÔn V¨n ®¨ng 2000]. Van Noort còng nªu mét tr−êng hîp bÖnh tª phï thÓ viªm d©y thÇn kinh thÞ gi¸c, thÞ lùc vµ thÞ tr−êng gi¶m nÆng [88]. Rèi lo¹n ph¸t ©m do tæn th−¬ng d©y thÇn kinh thanh qu¶n, nh¸nh cña d©y phÕ vÞ, tiÕng nãi trë nªn khµn “tiÕng kªu beriberi” th−êng gÆp ë trÎ nhò nhi [11] • ThÓ phï hoÆc Beriberi phï: Phï th−êng ë ch©n sau ®ã lan réng ra toµn c¬ thÓ, kÌm theo c¸c biÓu hiÖn rèi lo¹n tim m¹ch nh− khã thë, nhÞp tim nhanh, cã thÓ cã t¨ng huyÕt ¸p, thÓ nÆng cã thÓ cã suy tim tr¸i, gan to. Baunwald ®· gi¶i thÝch c¸c triÖu chøng tim m¹ch trong tª phï lµ do øc chÕ vËn m¹ch, lµm t¨ng søc c¨ng thµnh m¹ch dÉn tíi cao huyÕt ¸p c¶ t©m thu vµ t©m tr−¬ng, ¸p lùc m¸u dån c¶ lªn tim tr¸i vµ tim ph¶i, lµm nhÞp tim nhanh, cã tiÕng T3 vµ cã tiÕng thæi t©m thu ë mám [4]. Nh÷ng biÓu hiÖn thay ®æi trªn ®iÖn tim ë bÖnh nh©n tª phï ®· ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ nªu lªn [26, 98, 9, 24]. Richard, Webster cho thÊy nh÷ng biÕn ®æi chøc n¨ng t©m thu cña t©m thÊt tr¸i ë ng−êi tª phï [72, 91]. Vò Quang BÝch, nghiªn cøu trªn 557 tr−êng hîp tª phï cho thÊy, thÓ phï chiÕm 41,66 %, thÓ phï tim chiÕm 10,74 % vµ thÓ viªm ®a d©y thÇn kinh chiÕm 38 %. DiÖn ®ôc cña tim to ë 100 % tr−êng hîp, nghe tim cã tiÕng thæi c¬ n¨ng (62%), tiÕng tim mê (18%), lo¹n nhÞp ngo¹i t©m thu (5%), t¨ng huyÕt ¸p (10%), gi¶m huyÕt ¸p (10%) [Vò Quang BÝch 1971]. Ph¹m ViÖt Hïng nhËn thÊy trong dÞch tª phï qu©n ®éi tõ 1986- 1991 chñ yÕu lµ tª phï thÓ −ít (thÓ phï) biÓu hiÖn phï ë 207/316 tr−êng hîp, huyÕt ¸p t¨ng gÆp 12/43 tr−êng hîp [16] • Beriberi trÎ em hoÆc beriberri cÊp tÝnh: BÖnh diÔn biÕn cÊp tÝnh khã chÈn ®o¸n, trÎ bá bó, n«n, mÖt mái, cã thÓ cã tiÕng kªu rªn ®Æc biÖt (tiÕng kªu beriberi), ®«i khi cã c¬n co giËt, cã biÓu hiÖn suy tim, chÈn ®o¸n ®−îc nhê kh¸m thÊy mÑ bÞ tª phï, nguyªn nh©n tª phï ë trÎ bÐ lµ do s÷a cña mÑ thiÕu vitamin B1 [18, 20] • BÖnh n·o do thiÕu vitamin B1 (héi chøng Wernicke-Korsakoff): Héi chøng n·o wernicke bao gåm c¸c rèi lo¹n ý thøc, viªm nhiÒu d©y thÇn kinh, rèi lo¹n phèi hîp - 17 -
®éng t¸c, nãi khã. Ngoµi ra cßn cã c¸c biÓu hiÖn t©m thÇn. Héi chøng n·o Wernicke lµ rèi lo¹n thÇn kinh nÆng do thiÕu vitamin B1 th−êng gÆp ë nh÷ng ng−êi nghiÖn r−îu vµ nh÷ng ng−êi thiÕu dinh d−ìng. Hazell, gi¶i thÝch c¬ chÕ c¸c tÕ bµo n·o chÕt trong bÖnh n·o-wernicke lµ do thiÕu vitamin B1 ho¹t ®éng cña c¸c enzym alpha-ketoglutamat dehydrogenase phô thuéc TDP trong chu tr×nh Krebs gi¶m, g©y t¨ng acid lactic, gi¶m n¨ng l−îng cho tÕ bµo n·o vµ kÕt qu¶ lµm t¨ng gi¶i phãng glutamat [47]. Sear th«ng b¸o hai tr−êng hîp bÖnh n·o Wernicke ë trÎ em lµ biÕn chøng cña t×nh tr¹ng thiÕu dinh d−ìng[77]. C¸c xÐt nghiÖm ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng vitamin B1 cña c¬ thÓ: a, §¸nh gi¸ trùc tiÕp t×nh tr¹ng vitamin B1 cña c¬ thÓ • §o ho¹t ®éng transketolase (ETKA) trong m¸u toµn phÇn vµ hång cÇu. Transketolase lµ mét enzym trong con ®−êng oxy ho¸ glucose. Enzym nµy cã trong nhiÒu lo¹i tÕ bµo nh− hång cÇu...Tæng hîp enzym nµy kh«ng bÞ ¶nh h−ëng bëi t×nh tr¹ng vitamin B1, nh−ng ho¹t ®éng xóc t¸c cña nã phô thuéc vµo TDP g¾n víi nã. §o møc ho¹t ®éng cña enzym nµy trong hång cÇu lµ chØ tiªu ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng vitamin B1 v× hång cÇu lµ tÕ bµo ®Çu tiªn bÞ ¶nh h−ëng bëi t×nh tr¹ng thiÕu vitamin B1 [36]. Nghiªm ph¸p chøc n¨ng ®o transketolase trong m¸u toµn phÇn vµ trong hång cÇu, bao gåm: a. §o ho¹t ®éng enzym c¬ së trong hång cÇu, sè l−îng enzym ho¹t ®éng hiÖn cã (TKL) b. §o ho¹t ®éng enzym víi coenzym thõa ®−îc cho thªm vµo ®−îc gäi lµ ho¹t ®éng kÝch thÝch (EKT). c. So s¸nh chØ sè enzym c¬ së vµ enzym ho¹t ®éng kÝch thÝch ®Ó ®¸nh gi¸ møc b·o hoµ cña enzym víi coenzym. Mèi liªn quan gi÷a 2 chØ sè nµy ®−îc thÓ hiÖn hiÖu qu¶ ho¹t ®éng (AC) nh− sau: Ho¹t ®éng Enzym kÝch thÝch (thªm coenzym) AC= Ho¹t ®éng enzym c¬ së (kh«ng cho thªm coenzym) EKT-TKL X 100 Tû lÖ % kÝch thÝch hoÆc tû lÖ TPP hiÖu qu¶ (%) = TKL HoÆc = (AC x 100)-100. - 18 -
HiÖu qu¶ ho¹t ®éng AC hoÆc tû lÖ TPP hiÖu qu¶ cµng cao - thiÕu vitamin B1 cµng nhiÒu. HiÖu qu¶ ho¹t ®éng AC Thiamin Pyrophosphat hiÖu qu¶ 1-1,14: b×nh th−êng 0-14 %: b×nh th−êng 1,14-1,25: thiÕu giíi h¹n 14-24 %:thiÕu giíi h¹n. >1,25 : thiÕu nÆng ≥ 25 %: thiÕu nÆng Nh×n chung trong thiÕu vitamin B1, møc c¬ së th−êng thÊp, møc enzym kÝch thÝch (EKT) th−êng cao. Khi møc enzym c¬ së vµ EKT ®Òu gi¶m, hiÖu qu¶ kh«ng ®æi, trong tr−êng hîp nµy, møc enzym c¬ së ®−îc quan t©m. Mét sè yÕu tè phô thuéc t×nh tr¹ng vitamin B1 ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng Transketolase hång cÇu. TKL phô thuéc vµo tuæi trung b×nh cña hång cÇu, víi c¸c tÕ bµo hång cÇu trÎ cã TKL cao h¬n tÕ bµo giµ [70]. TKL gi¶m nhËy trong tr−êng hîp thiÕu vitamin B1 m¹n tÝnh. APO-TKL (enzym TKL cïng coenzym kh«ng phô thuéc TDP) kh«ng æn ®Þnh c¶ trong vivo vµ trong vitro. Sù kh«ng æn ®Þnh cña Apo enzym TKL lµm cho viÖc sö dông nã trong thùc ®Þa bÞ h¹n chÕ. Møc Apo enzym bÞ ¶nh h−ëng gi¸n tiÕp do t×nh tr¹ng thiÕu vitamin, bÖnh, hormon, thuèc. Trong tr−êng hîp ®iÒu trÞ thiÕu s¾t, møc TKL sÏ t¨ng. HiÖn t−îng t−¬ng tù còng x¶y ra ë bÖnh nh©n ®iÒu trÞ thiÕu m¸u ¸c tÝnh [53]. Trong bÖnh nh©n −ng th−, hiÖu qu¶ TPP gi¶m mÆc dï vitamin B1khÈu phÇn ®ñ, do chuyÓn vitamin B1 thµnh thiamin pyrophosphat gi¶m. C¸c bÖnh nh©n bÞ viªm nhiÒu d©y thÇn kinh, bÖnh thÇn kinh t¨ng urª, ung th−, ®¸i th¸o ®−êng tiªn ph¸t cã møc EKL gi¶m [34] • Vitamin B1 trong huyÕt thanh, hång cÇu, m¸u toµn phÇn lµ chØ sè ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng vitamin B1. Sö dông ph−¬ng ph¸p dÉn xuÊt huúnh quang cã thiochrom ®Ó x¸c ®Þnh vitamin B1 trong huyÕt thanh, hång cÇu, m¸u toµn phÇn lµ kh«ng nhËy. HiÖn nay ng−êi ta sö dông ph−¬ng ph¸p s¾c ký láng cao ¸p (HPLC), cho kÕt qu¶ chÝnh x¸c vµ nhËy h¬n vµ lµ chØ sè tèt ®Ó ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng vitamin B1 [41]. Wanock khi nghiªn cøu trªn chuét thiÕu vitamin B1 ®· chØ ra møc thiamin pyrophosphat hång cÇu gi¶m tr−íc khi cã bÊt cø thay ®æi g× vÒ ho¹t ®éng transketolase hång cÇu xuÊt hiÖn [90]. Masumoto khi nghiªn cøu trªn hai nhãm c¸ håi, mét nhãm ¨n bæ sung vitamin B1 vµ mét nhãm kh«ng bæ sung trong thêi gian 30 tuÇn, lµ thêi ®iÓm cã c¸c dÊu hiÖu thiÕu vitamin B1 xuÊt hiÖn ë nhãm kh«ng bæ sung vitamin B1. Ho¹t tÝnh transketolase vµ møc thiamin pyrophosphat trong hång cÇu vµ trong gan ®· ®−îc ®o hµng th¸ng. T¸c gi¶ ®· kÕt luËn r»ng, møc thiamin pyrophosphat trong hång cÇu vµ trong gan lµ chØ sè ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng vitamin B1 cña c¸ håi nhËy h¬n ho¹t tÝnh transketolase ë hång cÇu vµ gan [58]. NhËn ®Þnh t×nh tr¹ng thiÕu vitamin B1 m¸u, kh¸c nhau theo c¸c t¸c gi¶ : - 19 -