Các biểu hiện của lịch sự chuẩn mực trong xưng hô

CÁC BIỂU HIỆN CỦA LỊCH SỰ CHUẨN MỰC TRONG XƯNG HÔ<br /> <br /> <br /> TS. Vũ Tiến Dũng<br /> Khoa Ngữ Văn<br /> <br /> <br /> Abstract. The expression of politeness within the language behaviour is attracting the interests of the<br /> linguistics in general and fragmatic linguistics in particular. Politely addressing in Vietnamese communication is<br /> under the strong pressure of community politeness which has clear expressions such as clearness and<br /> reassonableness. Modesty in addressing, which is considered as the principle of addressing politely in<br /> communication, is the way to show the community politeness.<br /> <br /> Tóm tắt. Những biểu hiện của lịch sự trong ứng xử ngôn ngữ đang thu hút được sự quan tâm của giới nghiên<br /> cứu ngôn ngữ học nói chung và ngữ dụng học nói riêng. Xưng hô lịch sự trong giao tiếp tiếng Việt chịu áp lực<br /> mạnh của lịch sự chuẩn mực mà biểu hiện cụ thể là khéo léo và đúng mực. Khiêm nhường trong xưng hô là con<br /> đường để thực hiện lịch sự chuẩn mực, nó được hiểu như là nguyên tắc để xưng hô trong giao tiếp đảm bảo tính<br /> lịch sự.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Qua khảo sát và phân tích ca dao, tục ngữ, thành ngữ, chúng tôi nhận thấy rằng ứng<br /> xử lịch sự của người Việt bao gồm bốn nội dung: Lễ phép, đúng mực (thuộc bình diện lịch sự<br /> chuẩn mực) và khéo léo, khiêm nhường (thuộc bình diện lịch sự chiến lược). Bài viết nhỏ này<br /> nhằm đi sâu tìm hiểu hành động xưng hô để thấy được rằng xưng hô trong tiếng Việt gắn với<br /> bình diện lịch sự chuẩn mực nhiều hơn.<br /> 2. Các biểu hiện của lịch sự chuẩn mực trong xưng hô<br /> 2.1. Lễ phép trong xưng hô<br /> Trong tiếng Việt, xưng hô lịch sự trước hết là phải lễ phép. Xưng hô lễ phép thể hiện<br /> sự tôn kính những người có tuổi tác cao, những người có vị thế lớn, những người có uy tín<br /> trong mối tương quan với người nói. Người nói phải biết tính toán, lựa chọn những từ ngữ<br /> xưng hô trang trọng, hợp chuẩn phù hợp với vai giao tiếp, hoàn cảnh giao tiếp và mối quan hệ<br /> thân – sơ giữa người nói và người đối thoại để sử dụng cho thích hợp. Xưng hô không lễ phép<br /> với người vai bậc trên, những người có uy tín cũng dễ dẫn đến thái độ vô lễ (hay xấc xược,<br /> hỗn láo). Tuy nhiên quá làm ra vẻ lễ phép lại có thể trở thành thái độ khúm núm, thiếu tự<br /> nhiên, xưng hô sẽ có nguy cơ khuôn sáo, xơ cứng làm mất đi tình thân thiện, sự gần gũi trong<br /> quan hệ giữa các cá nhân trong cộng đồng. Xưng hô lễ phép là rất cần thiết nhưng cần phải có<br /> chừng mực để tránh những hạn chế có thể nảy sinh từ đó. Trong những cuộc thoại thường<br /> nhật, người nói phải xưng hô lễ phép với các bậc cao niên, lão niên ; con cái phải xưng hô lễ<br /> phép với bố mẹ; học sinh phải xưng hô lễ phép với các thầy cô giáo; nhân viên (ít tuổi hơn)<br /> phải xưng hô lễ phép với thủ trưởng; con cháu phải xưng hô lễ phép với người thuộc độ tuổi ở<br /> bậc chú, bác mình… Xưng hô lễ phép có chừng mực sẽ tạo nên được tính lịch sự tôn trọng<br /> trong giao tiếp.<br /> 2.2. Đúng mực trong xưng hô<br /> Lịch sự chuẩn mực trong xưng hô còn được biểu hiện ở tính đúng mực. Xưng hô đúng<br /> mực là cách thức xưng hô thích dụng với vai của người bậc trên trong mối quan hệ với vai<br /> người đối thoại thuộc bậc dưới hoặc ngang vai. Xưng hô đúng mực còn biểu hiện ở cách thức<br /> sử dụng các từ xưng hô phù hợp với hoàn cảnh giao tiếp và khoảng cách xã hội giữa người<br /> nói với người nghe. Xưng hô đúng mực là cách thức xưng hô hợp chuẩn, tuân theo những ước<br /> định hoặc chế định và có tính khuôn mẫu trong tiếng Việt. Chẳng hạn, người giáo viên thường<br /> tự xưng mình là cô hay thầy và gọi học sinh là em ; mẹ tự xưng là mẹ và gọi con gái, con trai<br /> của mình là con ; khi một ai đó tự xưng mình là ông, bà, thì phải gọi đối tác là cháu. Những<br /> cách xưng và hô của người trên đối với người dưới như thế được đánh giá là hợp chuẩn, là<br /> đúng mực.<br /> Trong gia đình, gia tộc, xưng hô được quy định khá nghiêm ngặt. Em của bố bao giờ<br /> cũng được gọi là chú, em trai của mẹ bao giờ cũng được gọi là cậu và hình thành nên các cặp<br /> xưng hô: cậu – cháu, chú - cháu dù rằng cậu và chú có ít hơn tuổi cháu v.v... Vợ và chồng là<br /> những người bình quyền nhau, nhưng nếu xưng hô theo kiểu như bạn bè, mày – tao, tớ – cậu,<br /> mình – bạn… thì thường được coi là không đúng mực, vi phạm chuẩn mực trong xưng hô.<br /> Người bậc trên xưng hô không đúng mực thì bị đánh giá là người hoặc là có thái độ kiêu<br /> ngạo, hoặc là có thái độ trịch thượng, thiếu tôn trọng người bậc dưới.<br /> Xưng hô đúng mực là biểu hiện của sự tôn trọng thể diện của người bậc dưới, hay của<br /> người bình quyền, hay của bạn bè, tức của những người vai dưới hoặc ngang vai. Xưng hô đúng<br /> mực còn là cách thức xưng hô nhằm tạo ra tình thân hữu, rút ngắn khoảng cách giữa người nói<br /> với người nghe. Giữa hai người vốn chưa quen biết, còn xa và còn lạ, phải xưng hô theo chuẩn<br /> của lễ phép, nếu có cơ hội chuyển sang xưng hô theo chuẩn của đúng mực thì có thể chuyển đổi<br /> sang kiểu quan hệ quen biết và gần gũi mà lúc ban đầu chưa thể có được. Xưng hô đúng mực<br /> trong giao tiếp tạo nên được tính lịch sự thân thiện.<br /> 2.3.Phương châm trong xưng hô<br /> Xưng hô gắn với lịch sự trong tiếng Việt luôn hướng tới một phương châm “xưng phải<br /> khiêm, hô phải tôn”, tức là khiêm nhường trong xưng hô. Xưng hô khiêm nhường là cách thức<br /> chung của xưng hô lễ phép và xưng hô đúng mực. Khiêm nhường là khiêm tốn đối với mình<br /> và tôn vinh, đề cao người trong giao tiếp. Cặp xưng hô hợp chuẩn của giáo viên với học sinh,<br /> sinh viên ít tuổi hơn giáo viên thường là thầy – em, cô - em, thầy – tên riêng, cô - tên riêng,<br /> thầy – các em, cô - các em…, nhưng trong lớp học hiện nay ở nhiều trường, giáo viên thường<br /> xưng hô một cách khiêm nhường với học sinh, sinh viên như tôi – các em, tôi – các anh, các<br /> chị, tôi – các bạn, tôi – tên riêng… Xưng hô khiêm nhường cũng mang tính phổ biến trong gia<br /> đình, gia tộc người Việt hiện nay. Chẳng hạn, khi bố, mẹ xưng hô với con cái dùng các cặp từ<br /> xưng hô: bố – con, mẹ – con là họ đã nhấn mạnh đến quan hệ quyền lực và thân thiện. Khi<br /> con cái đã trưởng thành, bố, mẹ thường chuyển sang xưng hô với con bằng các cặp từ xưng<br /> hô: tôi – anh, tôi – chị là họ đã nhấn mạnh đến sự bình đẳng hơn (khiêm) nhưng cũng có<br /> khoảng cách trong quan hệ với con cái. Trong một số cơ quan nhà nước, các nhân viên<br /> thường gọi thủ trưởng (nam giới) của mình là cụ với ý nghĩa tôn kính, cao quý chứ hoàn toàn<br /> không có nghĩa già cả. Trong xã hội Việt Nam xưa, từ cụ dừng trong xưng hô thường chứa<br /> đựng hai nét nghĩa: cao tuổi và tôn quý. Ví dụ sau là một minh chứng :<br /> Lạy cụ ! Thật không ngờ hôm nay cụ Hồng lại quá bộ đến chơi với em.<br /> (Vũ Trọng Phụng)<br /> Xưng hô khiêm nhường là một nét đẹp trong văn hoá giao tiếp của người Việt chúng<br /> ta. Tuy nhiên trong giao tiếp, xưng hô khiêm nhường quá mức sẽ đặt người đối thoại vào tính<br /> thế khó xử và trong nhiều trường hợp họ buộc phải phản đối cách xưng hô ấy. Đoạn thoại<br /> giữa Hàn và Tơ trong truyện ngắn Một chuyện Xuvơnia sau đây là một ví dụ:<br /> Hàn mừng rỡ :<br />  - À, quên đấy nhỉ? Nhưng tôi hỏi cho cô thì cô cũng phải nghĩ thế nào chứ… nhỉ?<br /> - Cháu giả công<br /> - Không. Tôi chả lấy công đâu. Nhưng cô không được xưng bằng cháu với tôi như thế,<br /> tôi thẹn chết. Tôi với cô chỉ bằng tuổi nhau thôi. Năm nay cô bao nhiêu tuổi nhỉ ?<br /> - Cháu….<br /> - Không có lệ xưng cháu<br /> Tơ gục mặt xuống cánh tay để giấu miệng đi cười, nũng nịu :<br /> - Thế xưng bằng gì được?<br /> - Bằng tôi, hay bằng em thì càng… thú.<br /> (Nam Cao)<br /> Đối lại, xưng hô không khiêm nhường dễ bị đánh giá là thiếu lễ độ, làm mất đi thiện<br /> cảm từ phía người đối thoại. Chẳng hạn, học trò tự xưng là tôi với thầy cô giáo là không<br /> khiêm nhường. Quá chú ý đến sự khiêm nhường hoặc không khiêm nhường trong xưng hô<br /> đều có ảnh hưởng không tốt đến hiệu quả trong tương tác xã hội. Cho nên xưng hô khiêm<br /> nhường cũng cần phải có chừng mực mới đạt được hiệu quả mong muốn trong tương tác.<br /> Xưng hô lễ phép, đúng mực là những biểu hiện của lịch sự chuẩn mực trong tiếng Việt.<br /> Cách thể hiện sự khiêm nhường trong xưng hô là con đường để đạt được lịch sự chuẩn mực,<br /> nó thuộc về lịch sự chiến lược. Các biểu hiện về lịch sự đó chỉ có ý nghĩa thật sự trong xưng<br /> hô khi người nói ứng xử bằng một thái độ chân thành. Người nghe có thể nhận biết sự chân<br /> thành trong xưng hô của người nói qua những yếu tố kèm lời như thái độ, cử chỉ, động tác…<br /> và bằng chính cả sự nhạy cảm của người nghe nữa. Không chân thành, người nói có cố gắng<br /> xưng hô lễ phép, khiêm nhường, đúng mực đến đâu đi chăng nữa cũng sẽ bộc lộ sự sáo rỗng<br /> và giả tạo trong lời nói của mình, và trong trường hợp này hiệu quả giao tiếp thường là trái<br /> với sự mong đợi của người nói.<br /> 3. Kết luận<br /> Có thể tìm hiểu hành động xưng hô ở nhiều giác độ khác nhau tuỳ theo đích của nhà<br /> nghiên cứu đặt ra. Xưng hô trong tiếng Việt chịu tác động của rất nhiều yếu tố như hoàn cảnh<br /> giao tiếp, quan hệ liên nhân và gắn với mục đích của mỗi cá nhân trong một cuộc tương tác cụ<br /> thể. Nhưng phải thừa nhận rằng xưng hô trong giao tiếp tiếng Việt gắn với tính lịch sự trong<br /> giao tiếp. Trong giao tiếp của người Việt hiện nay, xưng hô chịu áp lực mạnh của lịch sự<br /> chuẩn mực, tức là xưng hô phải tuân thủ theo những định ước của xã hội mới được đánh giá<br /> là lịch sự. Chiến lược xưng hô của mỗi cá nhân cũng đã xuất hiện nhưng chưa đủ mạnh để lấn<br /> át được chuẩn mực xưng hô trong giao tiếp. Hi vọng những nghiên cứu tiếp theo sẽ làm sáng<br /> tỏ thêm vấn đề nghiên cứu còn hết sức thú vị này.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1.Vũ Tiến Dũng (2003), Lịch sự trong tiếng Việt và giới tính (Qua một số hành động<br /> nói), Luận án Tiến sĩ Ngữ Văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội.<br /> 2. Vũ Thị Thị Thanh Hương (2002), “ Khái niệm thể diện và ý nghĩa đối với việc<br /> nghiên cứu ứng xử lịch sự ”, Ngôn ngữ, (số 1), tr.8-14.<br />