Các tổ chức xã hội ở Việt Nam - Bùi Thế Cường

10 X· héi häc sè 2 (90), 2005<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> ∗<br /> c¸c tæ chøc x· héi ë viÖt nam<br /> <br /> Bïi ThÕ C−êng<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Kh¸i niÖm "tæ chøc x· héi"<br /> Khu vùc x· héi (d©n sù) lµ n¬i diÔn ra nh÷ng nç lùc tËp thÓ, phong trµo x·<br /> héi, ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc x· héi, c¸c m¹ng l−íi x· héi. §©y còng lµ n¬i diÔn<br /> ra nh÷ng ho¹t ®éng phi lîi nhuËn, vËn ®éng vµ t¸c ®éng chÝnh s¸ch, phóc lîi vµ<br /> tõ thiÖn, v.v. Khu vùc x· héi cã thÓ nh»m vµo nh÷ng ho¹t ®éng kinh tÕ, gi¸o dôc,<br /> y tÕ, phóc lîi, thÓ dôc thÓ thao, ... Khu vùc nµy lµ mét thÓ tËp hîp c¸c nç lùc tËp<br /> thÓ, tæ chøc, phong trµo, nhãm, m¹ng l−íi. Nã lµ mét bé phËn hîp thµnh hÖ thèng<br /> x· héi nãi chung.<br /> Ch−a cã sè liÖu thèng kª ®Çy ®ñ, song −íc tÝnh hiÖn nay sè l−îng hiÖp héi vµ<br /> tæ chøc x· héi (®¨ng ký chÝnh thøc) ë ViÖt Nam lªn ®Õn hµng ngµn. N¨m 2001, cuéc<br /> kh¶o s¸t COHH x©y dùng ®−îc mét danh s¸ch h¬n 700 tæ chøc x· héi chÝnh thøc (cã<br /> ®¨ng ký) ë Hµ Néi vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh (COHH: "Tæ chøc x· héi ë Hµ Néi vµ<br /> Thµnh phè Hå ChÝ Minh". Xem: Bïi thÕ C−êng vµ céng sù, 2001. Wischermann vµ<br /> céng sù, 2002).<br /> ThuËt ng÷ tæ chøc x· héi (civic organization) chóng t«i t¹m dïng ë ®©y ®Ó nãi<br /> ®Õn mét tËp hîp kh«ng ®ång nhÊt (theo nghÜa réng) nh÷ng tæ chøc x· héi kh«ng ph¶i<br /> lµ Nhµ n−íc, tù nguyÖn vµ kh«ng ®Þnh h−íng vµo lîi nhuËn. Ng−êi ta cßn gäi chóng<br /> lµ tæ chøc phi chÝnh phñ (NGO), tæ chøc phi lîi nhuËn (NPO), v.v...<br /> 2. S¬ l−îc mét c¸i nh×n toµn cÇu vµ khu vùc<br /> Cã mét l−îng tµi liÖu khæng lå xung quanh chïm vÊn ®Ò liªn quan víi nhau:<br /> x· héi d©n sù (hay c«ng d©n), khu vùc x· héi, khu vùc thø ba, tæ chøc x· héi, NGO,<br /> NPO, … (Anheier, 2000. Alexander, 2001. Cohen and Arato, 2001. Zimmer, 2000 vµ<br /> 2001. Gosewinkel, 2003 vµ 2004). Trong mäi tr−êng hîp, c¸c nhµ nghiªn cøu ®Òu<br /> ®ång ý r»ng c¸c tæ chøc x· héi chÝnh thøc hay kh«ng chÝnh thøc (cã ®¨ng ký hoÆc<br /> kh«ng ®¨ng ký) cã vai trß trung t©m trong chïm vÊn ®Ò nµy.<br /> <br /> <br /> ∗<br /> Bµi viÕt dùa trªn kÕt qu¶ hai §Ò tµi tiÒm lùc cÊp ViÖn X· héi häc n¨m 2002 vµ 2003 vÒ chñ ®Ò "Nç lùc tËp<br /> thÓ vµ phong trµo x· héi trong thêi kú §æi Míi". Bµi viÕt còng sö dông mét sè kÕt qu¶ nghiªn cøu cña §Ò<br /> tµi KX.02.10 "C¸c vÊn ®Ò x· héi vµ m«i tr−êng cña qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa theo ®Þnh<br /> h−íng x· héi chñ nghÜa" (2001-2004), vµ mét sè dù ¸n kh¸c mµ t¸c gi¶ cã tham gia.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi ThÕ C−êng 11<br /> <br /> §· cã nhiÒu nghiªn cøu vÒ c¸c tæ chøc x· héi ë khu vùc §«ng Nam ¸ trong<br /> h¬n 15 n¨m qua. Ch¼ng h¹n, ph©n tÝch cña M.A.S Hikam n¨m 1995 vÒ "Nhµ n−íc,<br /> chÝnh trÞ c¬ së vµ x· héi v¨n minh: Mét nghiªn cøu vÒ c¸c phong trµo x· héi trong<br /> thÓ chÕ míi ë Indonesia (1985-1994)". Tornquist (1998) nghiªn cøu chñ ®Ò "D©n chñ<br /> hãa: tõ x· héi c«ng d©n vµ vèn x· héi ®Õn liªn kÕt chÝnh trÞ vµ sù chÝnh trÞ hãa", sö<br /> dông ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu tr−êng hîp ë Indonesia, Philipines vµ Kerala.<br /> N¨m 1998, Rueland ®−a ra mét tæng quan ®−îc ®¸nh gi¸ cao, trong ®ã «ng xem<br /> xÐt c¸c tæ chøc x· héi víi tÝnh c¸ch lµ h¹t nh©n cña cÊu tróc x· héi c«ng d©n. ¤ng ph©n<br /> tÝch sù ph¸t triÓn cña c¸c hiÖp héi, c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ, c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn<br /> th«ng ®¹i chóng vµ mèi quan hÖ cña chóng víi c¬ quan chÝnh phñ ë §«ng Nam ¸.<br /> N¨m 2000 cã tuyÓn tËp "Mèi quan hÖ nhµ n−íc-x· héi ë Singapore" cña Koh<br /> vµ Ling. N¨m 2003, ViÖn hµn l©m khoa häc x· héi Trung Quèc c«ng bè cuèn "ChÝnh<br /> s¸ch x· héi ë Trung Quèc" do Yang Tuan chñ biªn, trong ®ã cã mét sè bµi nghiªn cøu<br /> vÒ tæ chøc phi lîi nhuËn trong phóc lîi.<br /> NhiÒu nghiªn cøu trªn thÕ giíi chØ ra nh÷ng −u ®iÓm vµ thµnh c«ng næi bËt<br /> cña c¸c tæ chøc x· héi so víi nh÷ng kiÓu tæ chøc kh¸c. Thµnh c«ng vµ nh÷ng lîi thÕ<br /> cña c¸c NGO lµ ë kh¶ n¨ng gÇn gòi víi ng−êi nghÌo vµ møc ®é tham gia cao cña<br /> ng−êi d©n. C¸c NGO th−êng tá ra linh ho¹t, thÝch øng vµ tÝch cùc biÕn ®æi. Chóng cã<br /> ®éng lùc t×m kiÕm nh÷ng h−íng tiÕp cËn míi. C¸c tæ chøc x· héi còng cã vai trß quan<br /> träng trong ph¸t huy d©n chñ (Laothamatas, 1997).<br /> Nghiªn cøu trªn thÕ giíi ®· ®óc rót nh÷ng lý do t¹o nªn mÆt tÝch cùc cña c¸c<br /> tæ chøc x· héi nh− sau (Wischermann et al, 2002).<br /> Trong khi c¸c c¬ quan chÝnh phñ vµ cøu trî chÝnh thøc th−êng ph¶i tr¶i<br /> réng trªn nhiÒu ®èi t−îng vµ nhãm môc tiªu, th× mét tæ chøc phi chÝnh phñ cã<br /> kh¶ n¨ng chØ tËp trung vµo vµi ho¹t ®éng. V× thÕ, nã cã thÓ lµm viÖc mét c¸ch<br /> tËp trung, do ®ã cã hiÖu qu¶. Tæ chøc phi chÝnh phñ còng th−êng lµm viÖc dµi<br /> h¹n ë vïng s©u vïng xa n¬i c¸n bé nhµ n−íc Ýt khi cã mÆt l©u dµi.<br /> C¸c tæ chøc x· héi th−êng ®Ò cao triÕt lý "tham gia" trong lµm dù ¸n,<br /> khiÕn cho dù ¸n cã tÝnh hiÖn thùc vµ ng−êi d©n thÊy m×nh ®−îc lµm chñ.<br /> C¸c tæ chøc x· héi cã kh¶ n¨ng tiÕp cËn vµ chÊp nhËn "tri thøc b¶n ®Þa",<br /> khiÕn chóng cã thÓ hiÓu biÕt thùc sù vÒ ng−êi bÞ thiÖt thßi vµ vÒ nh÷ng ¶nh<br /> h−ëng ®Õn hä do t¸c ®éng cña chÝnh s¸ch vµ ch−¬ng tr×nh vÜ m«.<br /> C¸c tæ chøc x· héi còng cã thÓ ®ãng vai trß xóc t¸c lµm cho ng−êi ra quyÕt<br /> ®Þnh cã thÓ n¾m b¾t ®−îc nh÷ng quan t©m cña ng−êi nghÌo. C¸c tæ chøc nµy<br /> ®ãng vai trß nh÷ng kªnh thóc ®Èy d©n chñ c¬ së.<br /> C¸c tæ chøc x· héi Ýt bÞ rµng buéc qu¸ chÆt vµo nh÷ng gi¸o ®iÒu ph¸t triÓn<br /> nh− c¸c tæ chøc tµi trî chÝnh thøc vµ c¬ quan chÝnh phñ. Nh©n viªn cña hä<br /> th−êng n¨ng ®éng h¬n víi nh÷ng thö nghiÖm, tá ra thÝch nghi vµ s½n sµng víi<br /> nh÷ng tiÕp cËn míi. Hä th−êng ®ãng vai trß xóc t¸c hoÆc ®i tiªn phong.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 12 C¸c tæ chøc x· héi ë ViÖt Nam<br /> <br /> Nh−ng nhiÒu nghiªn cøu kh¸c còng nªu lªn nh÷ng nh−îc ®iÓm, thÓ hiÖn hoµi<br /> nghi vÒ kh¶ n¨ng cña c¸c tæ chøc x· héi cã thÓ thùc sù víi tíi ng−êi nghÌo, kh¶ n¨ng<br /> ®ãng gãp cña chóng vµo viÖc ph¸t huy d©n chñ vµ vÒ møc ®é d©n chñ trong qu¸ tr×nh<br /> ra quyÕt ®Þnh néi bé tæ chøc. Cã nhiÒu b»ng chøng thùc nghiÖm kh«ng ñng hé nhËn<br /> ®Þnh r»ng c¸c NGO lµm viÖc cã hiÖu qu¶ ë cÊp ®Þa ph−¬ng vµ cã lîi cho nh÷ng ng−êi<br /> nghÌo nhÊt. Trong khi hÇu hÕt ng−êi h−ëng lîi "®óng lµ ng−êi nghÌo, song khã mµ lµ<br /> nh÷ng ng−êi nghÌo nhÊt". Mét sè t¸c gi¶ cho r»ng nÕu nh− c¸c NGO víi tíi ®−îc<br /> nh÷ng ng−êi nghÌo nhÊt, th× thùc ra còng chØ tiÕp cËn kiÓu nhá giät tõ trªn xuèng<br /> (trick down), hÖt nh− c¸i thùc tÕ mµ chÝnh c¸c NGO ®· ph¶n ®èi.<br /> Rueland vµ Ladavalay trong mét nghiªn cøu vÒ hiÖp héi ®Þa ph−¬ng ë Th¸i<br /> Lan (1993) chØ ra r»ng ¶nh h−ëng cña nh÷ng tæ chøc nµy ë ®Þa ph−¬ng rÊt h¹n chÕ, Ýt<br /> h¬n nhiÒu nh÷ng g× ng−êi ta mong ®îi ban ®Çu khi xem xÐt sù më réng vµ ph¸t triÓn<br /> thµnh viªn nhanh chãng cña chóng. Mét sè nghiªn cøu còng chØ ra kh«ng ph¶i mäi<br /> NGO ®Òu thùc sù lµ NGO. Thùc tÕ ë Philipines, nhiÒu tæ chøc trong lµn sãng thµnh<br /> lËp ®Çu thËp niªn 1990 chØ lµ "NGO dám". Chóng ®−îc lËp ra cèt ®Ó kiÕm tµi trî vµ<br /> g©y ¶nh h−ëng trong chÝnh trÞ. §iÒu nµy còng ®· tõng ®−îc quan s¸t thÊy ë miÒn<br /> Nam ViÖt Nam tr−íc n¨m 1975 (NguyÔn ThÞ Oanh, 1978).<br /> 3. T×nh h×nh nghiªn cøu ë ViÖt Nam<br /> Mét c¸i nh×n s¬ l−îc vÒ nghiªn cøu tæ chøc x· héi trªn cÊp ®é toµn cÇu vµ khu<br /> vùc §«ng Nam ¸ chØ ra r»ng ®©y lµ mét lÜnh vùc quan träng, cã nh÷ng t¸c ®éng theo<br /> nhiÒu chiÒu ®èi víi x· héi. §iÒu ®ã gîi ý c¸c nhµ nghiªn cøu x· héi ë ViÖt Nam cÇn<br /> sím quan t©m h¬n ®Õn lÜnh vùc nµy. HiÖn mét sè ng−êi cßn cho r»ng ®©y lµ lÜnh vùc<br /> Ýt, thËm chÝ hÇu nh− ch−a ®−îc nghiªn cøu ë ViÖt Nam. Thùc ra, lÜnh vùc nµy ®óng<br /> lµ ch−a ®−îc nghiªn cøu nhiÒu song còng kh«ng thÓ nãi lµ hoµn toµn hoang s¬.<br /> Tr−íc hÕt, chóng ta ®iÓm qua t×nh h×nh ë thËp niªn 1990. T¹p chÝ X· héi häc<br /> sè 1/1993 lµ mét chuyªn ®Ò vÒ c«ng t¸c x· héi, trong ®ã mét sè bµi ®Ò cËp ®Õn tæ chøc<br /> x· héi. NguyÔn V¨n Thanh ®· c«ng bè mét sè c«ng tr×nh vÒ NGO quèc tÕ, trong ®ã cã<br /> bµn vÒ ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc nµy ë ViÖt Nam (V¨n Thanh, 1993. NguyÔn V¨n<br /> Thanh, 1998). Kho¶ng gi÷a nh÷ng n¨m 1990 cßn ph¶i chó ý ®Õn hai c«ng tr×nh ®¸ng<br /> kÓ. XuÊt b¶n vµo n¨m 1994, cuèn s¸ch "C¸c ®oµn thÓ nh©n d©n trong kinh tÕ thÞ<br /> tr−êng" (Chñ biªn: NguyÔn ViÕt V−îng) tr×nh bµy kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi<br /> KX.05.10 "VÞ trÝ vµ tÝnh chÊt ho¹t ®éng cña MÆt trËn c¸c ®oµn thÓ, c¸c tæ chøc x· héi<br /> trong hÖ thèng chÝnh trÞ". N¨m 1996, NguyÔn Kh¾c Mai c«ng bè cuèn s¸ch "VÞ trÝ,<br /> vai trß c¸c hiÖp héi quÇn chóng ë n−íc ta". NÕu nh− cuèn ®Çu ®Ò cËp ®Õn c¸c tæ chøc<br /> chÝnh trÞ - x· héi th× cuèn sau th¶o luËn c¶ vÒ c¸c hiÖp héi quÇn chóng réng r·i.<br /> NhiÒu t¸c gi¶ n−íc ngoµi còng quan t©m ®Õn chñ ®Ò nµy khi hä nghiªn cøu<br /> ViÖt Nam. N¨m 1994, C. Beaulieu viÕt vÒ sù xuÊt hiÖn c¸c tæ chøc x· héi míi ®Çu<br /> thËp niªn 1990, nguån gèc x· héi nh÷ng ng−êi s¸ng lËp vµ lý do thóc ®Èy hä thµnh<br /> lËp tæ chøc. N¨m 1995, M. Sidel tr×nh bµy mét ph©n lo¹i vÒ c¸c tæ chøc x· héi. N¨m<br /> 1997, M. Gray ph©n tÝch "sù xuÊt hiÖn cña c¸c NGO ë ViÖt Nam". Gray quan niÖm<br /> "NGO" lµ c¸c tæ chøc cã thµnh viªn (theo nghÜa réng nhÊt), d©n lËp, phi lîi nhuËn vµ<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi ThÕ C−êng 13<br /> <br /> ®Þnh h−íng ph¸t triÓn. Trong c¸c häc gi¶ n−íc ngoµi nghiªn cøu vÒ ViÖt Nam còng cã<br /> nhËn ®Þnh kh¸c nhau vÒ lÜnh vùc nµy.<br /> B−íc sang thiªn niªn kû sau, ng−êi ta chøng kiÕn nh÷ng nghiªn cøu míi. N¨m<br /> 2001, Bach Tan Sinh cã mét tham luËn nhan ®Ò "X· héi d©n sù vµ c¸c NGO ë ViÖt<br /> Nam", trong ®ã t¸c gi¶ ®iÓm qua nh÷ng ph¸t triÓn vµ trë ng¹i trong lÜnh vùc nµy. N¨m<br /> 2002, Thang V¨n Phóc chñ biªn cuèn s¸ch "Vai trß cña c¸c héi trong §æi Míi vµ ph¸t<br /> triÓn ®Êt n−íc". Cuèn s¸ch lµ mét tæng quan kh¸ réng lín vÒ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn cña<br /> tæ chøc x· héi, vÒ bøc tranh cña c¸c héi quÇn chóng ViÖt Nam còng nh− c¸c NGO quèc<br /> tÕ ho¹t ®éng ë ViÖt Nam. Cã lÏ ®−îc c«ng bè vµo 2003, Lª B¹ch D−¬ng vµ céng sù cã<br /> bµi viÕt "X· héi d©n sù ë ViÖt Nam", trong ®ã nhãm t¸c gi¶ m« t¶ ®Æc ®iÓm c¸c kiÓu tæ<br /> chøc x· héi vµ mét sè nghiªn cøu tr−êng hîp vÒ c¸c tæ chøc x· héi.<br /> Trong nh÷ng n¨m 2000, ViÖn X· héi häc còng cã mét sè c«ng tr×nh liªn quan<br /> ®Õn chñ ®Ò ®ang bµn ë ®©y. Cuéc kh¶o s¸t "HÖ thèng chÝnh trÞ c¬ së nh×n tõ phÝa<br /> ng−êi d©n" (2001) thu thËp sè liÖu vÒ hiÓu biÕt vµ ý kiÕn cña ng−êi d©n n«ng th«n ®èi<br /> víi hÖ thèng chÝnh trÞ ë x· th«n, trong ®ã cã c¸c tæ chøc chÝnh trÞ - x· héi (TrÞnh Duy<br /> Lu©n, 2002). Khëi sù n¨m 1999 vµ kÕt thóc n¨m 2002, mét nhãm nghiªn cøu trong<br /> ®Ò tµi hîp t¸c víi §¹i häc Freiburg vµ §¹i häc Tù Do Berlin ®· tiÕn hµnh kh¶o s¸t<br /> ®Þnh l−îng vµ pháng vÊn s©u ®¹i diÖn c¸c tæ chøc x· héi ë Hµ Néi vµ Thµnh phè Hå<br /> ChÝ Minh (Dù ¸n COHH). NÕu nh− phÇn lín c¸c nghiªn cøu ®Ò cËp ë trªn chñ yÕu sö<br /> dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch v¨n b¶n, ph©n tÝch tµi liÖu cÊp hai, nghiªn cøu tr−êng<br /> hîp b»ng kü thuËt thu thËp d÷ liÖu ®Þnh tÝnh, th× COHH cã lÏ lµ c«ng tr×nh duy nhÊt<br /> cho ®Õn nay dïng ph−¬ng ph¸p kh¶o s¸t ®Þnh l−îng (social survey) ®èi víi c¸c tæ<br /> chøc x· héi (Bïi ThÕ C−êng vµ céng sù, 2001. Wischermann vµ céng sù, 2002). N¨m<br /> 2002-2003, ViÖn X· héi häc thùc hiÖn hai ®Ò tµi vÒ nç lùc tËp thÓ vµ phong trµo x·<br /> héi, trong ®ã tiÕn hµnh nghiªn cøu mét lo¹t tæ chøc chÝnh trÞ-x· héi, c¸c hiÖp héi vµ<br /> trung t©m phi chÝnh phñ (Bïi ThÕ C−êng vµ nhãm nghiªn cøu, 2002 vµ 2003a).<br /> 4. KiÓu x· héi vµ tæ chøc x· héi<br /> KiÓu x· héi quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh vµ tÝnh chÊt cña c¸c tæ chøc x· héi. S¬ ®å<br /> 1 ph¸c ho¹ nh÷ng kiÓu tæ chøc x· héi kh¸c nhau víi nh÷ng ®Æc ®iÓm nhÊt ®Þnh liªn<br /> quan ®Õn 3 kiÓu x· héi ë n−íc ta. Trong thêi kú kÕ ho¹ch hãa bao cÊp vµ chiÕn tranh<br /> (1960-1970), nh− s¬ ®å lý thuyÕt cho thÊy, Nhµ n−íc ®ãng vai trß then chèt vµ toµn<br /> diÖn trong phóc lîi x· héi. Trong s¬ ®å nµy, vai trß phóc lîi cña c¸c ®¬n vÞ kinh tÕ,<br /> tr−íc hÕt lµ quèc doanh vµ hîp t¸c x·, còng ®−îc dµnh cho mét vÞ trÝ ®¸ng kÓ. Nhµ<br /> n−íc chØ thµnh lËp mét c¸ch chän läc c¸c tæ chøc x· héi, song nh÷ng tæ chøc ®ã chñ yÕu<br /> tham gia vµo ho¹t ®éng trong lÜnh vùc chÝnh trÞ, h¬n lµ trong phóc lîi x· héi. Mét ®Æc<br /> ®iÓm cña §æi Míi lµ nhiÒu tæ chøc x· héi vèn tr−íc kia chñ yÕu tiÕn hµnh nh÷ng ho¹t<br /> ®éng mang tÝnh chÝnh trÞ th× trong thêi kú §æi Míi còng v−¬n m¹nh sang lÜnh vùc<br /> phóc lîi x· héi. Mét vÝ dô râ rÖt cho ®iÒu nµy lµ sù chuyÓn m×nh kh¸ thµnh c«ng cña<br /> Héi phô n÷ víi hµng lo¹t ch−¬ng tr×nh gióp ®ì x· héi cho phô n÷ trong thËp niªn<br /> 1990. Mét ®Æc tr−ng kh¸c n÷a lµ sù d©n chñ hãa vµ ®a d¹ng hãa lÜnh vùc chÝnh trÞ-x·<br /> héi, trong ®ã cã viÖc më réng sù ra ®êi cña nhiÒu lo¹i h×nh tæ chøc x· héi.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 14 C¸c tæ chøc x· héi ë ViÖt Nam<br /> <br /> S¬ ®å 1. Nh÷ng lo¹i h×nh tæ chøc x· héi trong c¸c kiÓu x· héi<br /> <br /> <br /> <br /> KiÓu x· héi C¸c kiÓu tæ chøc x· héi §Æc ®iÓm<br /> <br /> X· héi cæ truyÒn T«n gi¸o Tæ chøc mang tÝnh ®¼ng cÊp cao<br /> <br /> Ph−êng héi C¸c m¹ng l−íi x· héi mÒm dÎo<br /> <br /> C¸c m¹ng l−íi x· héi<br /> <br /> X· héi dùa trªn nÒn kinh tÕ §oµn thÓ quÇn chóng Nguyªn t¾c tæ chøc tËp trung d©n<br /> kÕ ho¹ch hãa x· héi chñ chñ, nhÊn m¹nh nhiÒu h¬n ®Õn<br /> Héi nghÒ nghiÖp<br /> nghÜa (tõ cuèi nh÷ng n¨m tËp trung<br /> 1950 ë miÒn B¾c, tõ cuèi HiÖp héi t«n gi¸o<br /> Cho phÐp tån t¹i mét sè l−îng<br /> nh÷ng n¨m 1970 trªn c¶<br /> chän läc c¸c lo¹i hiÖp héi<br /> n−íc ®Õn cuèi nh÷ng n¨m<br /> 1980) Chó träng chøc n¨ng chÝnh trÞ-x·<br /> héi<br /> <br /> X· héi dùa trªn nÒn kinh tÕ §oµn thÓ quÇn chóng Nguyªn t¾c tæ chøc tËp trung d©n<br /> thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ, cã tÝnh ®Õn viÖc më réng sù<br /> Héi nghÒ nghiÖp<br /> chñ nghÜa tham gia tõ d−íi lªn<br /> Tæ chøc b¸n chÝnh phñ<br /> (tõ cuèi nh÷ng n¨m 1980 §a d¹ng hãa c¸c lo¹i h×nh tæ<br /> ®Õn nay) Tæ chøc NGO chøc<br /> <br /> Tæ chøc phi lîi nhuËn §a d¹ng hãa c¸c lÜnh vùc ho¹t<br /> <br /> HiÖp héi t«n gi¸o ®éng, chó träng ®Õn lÜnh vùc ph¸t<br /> triÓn vµ nh©n ®¹o (tõ thiÖn)<br /> HiÖp héi doanh nghiÖp<br /> <br /> C¸c tæ chøc phi chÝnh thøc<br /> <br /> <br /> 5. BiÕn ®æi x· héi, chÝnh s¸ch, vµ c¸c tæ chøc x· héi míi<br /> Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c tæ chøc x· héi ë ViÖt Nam g¾n chÆt víi qu¸<br /> tr×nh biÕn ®æi cÊu tróc x· héi c¬ b¶n kÓ tõ gi÷a thËp niªn 1980. Qu¸ tr×nh biÕn ®æi x·<br /> héi g¾n víi c¸c qu¸ tr×nh kh¸c biÖt hãa x· héi vµ b¶n th©n nã trë thµnh nh÷ng biÕn<br /> ®æi v¨n hãa-x· héi. Sù ®a d¹ng hãa x· héi n¶y sinh nh÷ng nhu cÇu x· héi míi,<br /> nh÷ng vÊn ®Ò x· héi míi. §iÒu nµy dÉn ®Õn ®ßi hái c¸c lo¹i h×nh tæ chøc x· héi míi,<br /> trong khi c¸c tæ chøc x· héi cò ph¶i chuyÓn m×nh ®Ó ®¸p øng ®ßi hái míi. §ång thêi<br /> mèi quan hÖ cña nhµ n−íc vµ x· héi còng thay ®æi, t¹o ra kho¶ng kh«ng gian réng<br /> h¬n cho c¸c tæ chøc x· héi. Trªn c¬ së ®ã, Nhµ n−íc h×nh thµnh khung chÝnh s¸ch cho<br /> ho¹t ®éng cña tæ chøc x· héi (S¬ ®å 2).<br /> Héi LuËt gia lµ mét vÝ dô thÓ hiÖn râ sù chuyÓn ®æi. Tr−íc §æi Míi, Héi LuËt<br /> gia lµ mét bé phËn ®−îc tæ chøc bªn c¹nh Bé Ngo¹i giao, v× nã ®−îc lËp ra chñ yÕu lµm<br /> c«ng t¸c ®èi ngo¹i (NguyÔn Kh¾c Mai, 1996). Sù ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vµ<br /> Nhµ n−íc ph¸p quyÒn ®· ®Æt ra hµng lo¹t nhu cÇu míi bªn trong x· héi ®èi víi lo¹i tæ<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi ThÕ C−êng 15<br /> <br /> chøc nµy. KÕt qu¶ lµ ngµy nay, Héi LuËt gia ®· ph¸t triÓn ë hÇu hÕt tØnh thµnh.<br /> S¬ ®å 2. Mét mÉu vÒ khung chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn tæ chøc x· héi ë ViÖt Nam<br /> <br /> <br /> <br /> Thêi gian Sè hiÖu v¨n b¶n Néi dung<br /> <br /> 5/1/1989 CT 01/CT Qu¶n lý tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña c¸c héi quÇn chóng.<br /> <br /> 7/7/1990 40/LCT-H§NN8 C«ng bè LuËt C«ng ®oµn.<br /> <br /> 28/1/1992 N§ 35-H§BT Tæ chøc, qu¶n lý, ph¸t triÓn c¸c ho¹t ®éng khoa häc vµ c«ng nghÖ<br /> <br /> 24/5/1996 Q§ 340/TTg Ban hµnh Quy chÕ vÒ ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc NGO n−íc<br /> ngoµi t¹i ViÖt Nam.<br /> <br /> 21/8/1997 NQ 90/CP Ph−¬ng h−íng vµ chñ tr−¬ng x· héi hãa c¸c ho¹t ®éng gi¸o<br /> dôc, y tÕ, v¨n hãa.<br /> <br /> 11/5/1998 29/1998/N§-CP Ban hµnh Quy chÕ thùc hiÖn d©n chñ ë x·.<br /> <br /> 8/9/1998 71/1998/N§-CP Ban hµnh Quy chÕ thùc hiÖn d©n chñ trong ho¹t ®éng cña c¬ quan.<br /> <br /> 13/2/1999 07/1999/N§-CP Ban hµnh Quy chÕ thùc hiÖn d©n chñ ë doanh nghiÖp Nhµ n−íc.<br /> <br /> 26/6/1999 05/L-CTN C«ng bè LuËt MÆt trËn Tæ quèc ViÖt Nam.<br /> <br /> 19/8/1999 73/1999/N§-CP VÒ chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch x· héi hãa ®èi víi c¸c ho¹t ®éng<br /> trong lÜnh vùc gi¸o dôc, y tÕ, v¨n hãa, thÓ thao.<br /> <br /> 9/6/2000 21/2000/QH10 LuËt khoa häc vµ c«ng nghÖ.<br /> <br /> 29/1/2003 21/2003/Q§-TTg VÒ viÖc Ng©n s¸ch Nhµ n−íc hç trî cho c¸c tæ chøc chÝnh trÞ-x·<br /> héi nghÒ nghiÖp, tæ chøc x· héi, tæ chøc x· héi-nghÒ nghiÖp ®èi<br /> víi nh÷ng ho¹t ®éng g¾n víi nhiÖm vô cña Nhµ n−íc.<br /> <br /> 7/3/2003 19/2003/N§-CP Quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm cña c¬ quan hµnh chÝnh Nhµ n−íc c¸c<br /> cÊp trong viÖc ®¶m b¶o cho c¸c cÊp Héi Liªn hiÖp Phô n÷ ViÖt<br /> Nam tham gia qu¶n lý Nhµ n−íc.<br /> <br /> 7/7/2003 79/2003/N§-CP Ban hµnh Quy chÕ thùc hiÖn d©n chñ ë x·.<br /> <br /> 30/7/2003 88/2003/N§-CP Quy ®Þnh vÒ tæ chøc, ho¹t ®éng vµ qu¶n lý Héi.<br /> <br /> Nh− nghiªn cøu ®· chØ ra, mét bé phËn quan träng c¸c tæ chøc x· héi cã môc<br /> tiªu phóc lîi x· héi, hoÆc cho c¸c thµnh viªn trong tæ chøc cña m×nh hoÆc nh»m vµo<br /> phóc lîi cña c¸c nhãm môc tiªu. §èi víi nh÷ng tæ chøc kh«ng trùc tiÕp ho¹t ®éng<br /> trong lÜnh vùc phóc lîi x· héi, th× cho dï môc tiªu vµ tÝnh chÊt cña tæ chøc x· héi<br /> nh− thÕ nµo, phÇn lín c¸c tæ chøc ®ã ®Òu Ýt nhiÒu cã nh÷ng ho¹t ®éng phóc lîi x· héi.<br /> Ch¼ng h¹n, Héi LuËt gia kh«ng ph¶i lµ tæ chøc nh»m trùc tiÕp vµo phóc lîi. Song,<br /> c¸c chi héi cña nã ®· cã nh÷ng ho¹t ®éng trî gióp ph¸p lý cho ng−êi nghÌo, hoÆc<br /> nhÊn m¹nh vµo c¸c ho¹t ®éng biÖn hé cho nh÷ng ng−êi yÕu thÕ Ýt cã kh¶ n¨ng tù b¶o<br /> vÖ tr−íc nh÷ng xung ®ét vµ tranh chÊp.<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 16 C¸c tæ chøc x· héi ë ViÖt Nam<br /> <br /> 6. Nh÷ng ph©n lo¹i tæ chøc x· héi<br /> Trong khi sù ®a d¹ng ngµy cµng t¨ng lªn, th× mét nhu cÇu quan träng ®èi víi<br /> nghiªn cøu vµ lµm chÝnh s¸ch lµ ®−a ra ®−îc nh÷ng c¸ch ph©n lo¹i, trªn c¬ së ®ã cã<br /> thÓ hiÓu vµ qu¶n lý ®−îc hiÖn thùc (TÇm quan träng cña ph©n lo¹i vµ c¸ch ph©n lo¹i<br /> trong nghiªn cøu x· héi, xin xem: Bernard, 1995 vµ Babbie, 2004). Trong bµi viÕt<br /> nµy, chóng t«i ®Ò cËp ®Õn mét sè ph©n lo¹i liªn quan ®Õn c¸c tæ chøc x· héi ë ViÖt<br /> Nam. Ph©n lo¹i cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c nhau liªn quan ®Õn môc tiªu vµ ph¹m vi cña<br /> c«ng tr×nh nghiªn cøu riªng cña hä. Ngoµi ra, mçi t¸c gi¶ còng th−êng sö dông<br /> nh÷ng thuËt ng÷ kh¸c nhau hoÆc trïng nhau cho cïng mét néi dung hoÆc nh÷ng néi<br /> dung kh¸c nhau.<br /> Ph©n lo¹i cña NguyÔn Kh¾c Mai<br /> NguyÔn Kh¾c Mai (1996) ph©n biÖt hai lo¹i h×nh c¬ b¶n cña c¸c ®oµn thÓ<br /> nh©n d©n trong bèi c¶nh ViÖt Nam. §ã lµ, c¸c ®oµn thÓ nh©n d©n (tæ chøc chÆt<br /> chÏ, gÇn §¶ng, cã tÝnh chÊt chÝnh trÞ-x· héi) vµ c¸c héi quÇn chóng. Trong lo¹i<br /> h×nh thø hai, «ng l¹i chia thµnh 7 lo¹i héi: c¸c Héi khoa häc kü thuËt, c¸c Héi v¨n<br /> häc - nghÖ thuËt, c¸c Héi nh©n ®¹o vµ tõ thiÖn, c¸c Héi thÓ thao, c¸c Héi v¨n hãa<br /> vµ nghÒ nghiÖp kh¸c, c¸c Héi hoµ b×nh vµ h÷u nghÞ, c¸c Héi t«n gi¸o. Ngoµi ra,<br /> kh«ng xÕp vµo khung ph©n lo¹i trªn, song t¸c gi¶ cßn ®Ò cËp ®Õn c¸c Héi quÇn<br /> chóng phi chÝnh thøc. Cã thÓ xem ®©y lµ mét lo¹i h×nh bæ sung vµo khung ph©n<br /> chia trªn.<br /> TiÕp theo, «ng x¸c ®Þnh 4 yÕu tè quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt cña héi quÇn chóng,<br /> bao gåm: yÕu tè nh©n khÈu x· héi, yÕu tè vai trß, vÞ trÝ x· héi, yÕu tè chøc n¨ng,<br /> yÕu tè ph¸p lý. N¨m yÕu tè nµy ®· quyÕt ®Þnh ®Õn 4 tÝnh chÊt cña c¸c Héi quÇn<br /> chóng: tÝnh x· héi d©n sù phi chÝnh phñ, tÝnh chÝnh trÞ, tÝnh ¸i h÷u-céng ®ång, tÝnh<br /> nghiÖp ®oµn. NguyÔn Kh¾c Mai cho r»ng c¸c héi quÇn chóng cã 4 vai trß chung: vai<br /> trß tham gia b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn x· héi, vai trß tù ch¨m lo lîi Ých, vai trß tù gi¸o<br /> dôc, vai trß ®iÒu tiÕt x· héi (gi¸m ®Þnh vµ kiÓm s¸t x· héi, t− vÊn vµ ph¶n biÖn x·<br /> héi, tho¶ thuËn x· héi).<br /> Ph©n lo¹i cña M. Sidel<br /> Sidel ®−a ra mét ph©n lo¹i bao gåm chÝn lo¹i h×nh. Thø nhÊt, c¸c nhãm<br /> nghiªn cøu vµ triÓn khai (ch¼ng h¹n, tæ chøc CRES, CGFED). Thø hai, c¸c nhãm<br /> c«ng t¸c x· héi ë phÝa Nam (vÝ dô SDRC). Thø ba, c¸c ®Þnh chÕ gi¸o dôc d©n lËp vµ<br /> b¸n c«ng. Thø t−, c¸c nhãm dÞch vô x· héi do nh÷ng ng−êi cã vÞ thÕ x· héi tiÕn hµnh.<br /> Thø n¨m, hiÖp héi nghÒ nghiÖp vµ kinh doanh. Thø s¸u, c¸c nhãm n«ng d©n (hîp t¸c<br /> x· chÝnh thøc vµ tù ph¸t). Thø b¶y, c¸c nhãm t«n gi¸o. Thø t¸m, c¸c ®oµn thÓ chÝnh<br /> thøc. Thø chÝn, c¸c nhãm tÝch cùc chÝnh trÞ (Sidel, 1995).<br /> Ph©n lo¹i cña Dù ¸n COHH<br /> Nhãm nghiªn cøu Dù ¸n COHH (1999) ®Æt môc tiªu kh¶o s¸t c¸c tæ chøc<br /> x· héi chÝnh thøc (cã ph¸p nh©n) ë Hµ Néi vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh. XuÊt ph¸t<br /> tõ môc tiªu ®ã, Dù ¸n ph©n chia ba lo¹i h×nh tæ chøc x· héi: ®oµn thÓ quÇn chóng<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi ThÕ C−êng 17<br /> <br /> (tæ chøc chÝnh trÞ-x· héi), héi nghÒ nghiÖp, vµ c¸c tæ chøc ®Þnh h−íng lÜnh vùc (t¸c<br /> gi¶ bµi viÕt nµy muèn gäi lµ c¸c "trung t©m nhá"). Sù ph©n lo¹i trªn dùa vµo mét<br /> sè tiªu chÝ liªn quan ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm, nh−: quy chÕ chÝnh trÞ-x· héi, tÝnh chÊt<br /> cña tæ chøc, nguån tµi trî, c¬ quan chñ qu¶n vµ sù kh¸c biÖt trong qu¶n lý nhµ<br /> n−íc, v.v...<br /> Ph©n lo¹i cña Thang V¨n Phóc vµ céng sù<br /> C«ng tr×nh cña Thang V¨n Phóc vµ céng sù (2002) tËp trung vµo c¸c héi quÇn<br /> chóng. Tuy kh«ng tr×nh bµy râ vÒ mét kiÓu ph©n lo¹i nµo, song trong mét ®o¹n viÕt<br /> (Thang V¨n Phóc, 2002, trang 47-51), ng−êi ®äc nhËn thÊy nhãm t¸c gi¶ ®Ò cËp ®Õn<br /> ba lo¹i h×nh héi quÇn chóng h×nh thµnh theo thêi gian. Thø nhÊt, c¸c ®oµn thÓ chÝnh<br /> trÞ do §¶ng chñ ®éng lËp ra ®Ó tËp hîp quÇn chóng (MÆt trËn Tæ quèc ViÖt Nam,<br /> C«ng ®oµn, Héi N«ng d©n ViÖt Nam,...). Thø hai, c¸c héi chÝnh trÞ-x· héi (ch¼ng h¹n,<br /> Liªn hiÖp c¸c héi khoa häc vµ kü thuËt, Liªn hiÖp c¸c héi v¨n häc nghÖ thuËt). Thø<br /> ba, c¸c héi ra ®êi trong thêi kú §æi Míi, do s¸ng kiÕn cña nhiÒu ng−êi. Nhãm t¸c gi¶<br /> dµnh nhiÒu nç lùc cho viÖc x¸c ®Þnh c¸c tÝnh chÊt, chøc n¨ng, vÞ trÝ cña héi trong hÖ<br /> thèng chÝnh trÞ, vai trß cña héi ®èi víi ph¸t triÓn x· héi.<br /> Ph©n lo¹i cña Lª B¹ch D−¬ng vµ céng sù<br /> Trong bµi viÕt "X· héi d©n sù ë ViÖt Nam", Lª B¹ch D−¬ng vµ céng sù ph©n<br /> lo¹i c¸c tæ chøc trung giíi (mediating organizations) thµnh 5 lo¹i. Thø nhÊt, c¸c ®oµn<br /> thÓ quÇn chóng nh− Héi phô n÷, §oµn Thanh niªn, Héi N«ng d©n. Thø hai, c¸c héi<br /> nghÒ nghiÖp nh− Héi VËt lý, Héi Hãa häc. Thø ba, c¸c tæ chøc céng ®ång (CBO) vµ<br /> c¸c tæ chøc cung cÊp dÞch vô (Nhãm sö dông n−íc, Nhãm tÝn dông vµ tiÕt kiÖm). Thø<br /> t−, c¸c Quü tõ thiÖn thµnh lËp theo NghÞ ®Þnh 177/N§-CP (1999) vµ c¸c Trung t©m<br /> hç trî ho¹t ®éng d−íi quy chÕ cña NghÞ ®Þnh 25/N§-CP (2001). Thø n¨m, c¸c tæ chøc<br /> kh¸c kh«ng thuéc bèn lo¹i trªn, phÇn lín lµ kh«ng chÝnh thøc, kh«ng cã ®¨ng ký (c©u<br /> l¹c bé, héi phô huynh, héi cê t−íng, ...).<br /> Ph©n lo¹i cña Bïi ThÕ C−êng dùa trªn ba lo¹i h×nh phong trµo x· héi<br /> Trong bµi "Nç lùc tËp thÓ vµ phong trµo x· héi trong thêi kú c«ng nghiÖp<br /> hãa vµ hiÖn ®¹i hãa: mét khëi th¶o nghiªn cøu" (T¹p chÝ X· héi häc, Sè 1 n¨m<br /> 2003), t¸c gi¶ bµi viÕt nµy tr×nh bµy mét s¬ ®å vÒ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ba lo¹i h×nh<br /> nç lùc tËp thÓ/ phong trµo x· héi, trong ®ã cã ®Æc ®iÓm vÒ cÊu tróc, tÝnh tæ chøc vµ<br /> kiÓu tæ chøc. Trong mçi kiÓu phong trµo x· héi sÏ t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ yªu<br /> cÇu ®Ó h×nh thµnh nh÷ng kiÓu tæ chøc x· héi nhÊt ®Þnh (Bïi ThÕ C−êng, 2003b.<br /> B¶ng 2).<br /> Ph©n lo¹i dùa trªn lÜnh vùc ho¹t ®éng hoÆc c¬ quan chñ qu¶n<br /> Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i nªu thªm s¬ ®å 3 m« t¶ mét danh môc c¸c lo¹i<br /> tæ chøc x· héi g¾n víi nh÷ng ®Æc ®iÓm cña chóng. Khèi ®Çu tiªn trong S¬ ®å cho thÊy<br /> mét tÝnh ®a d¹ng cao c¸c lo¹i h×nh nÕu ta xÐt theo tªn gäi, xuÊt xø vµ tÝnh chÊt cña<br /> chóng. Chóng cã thÓ ph©n biÖt theo lÜnh vùc ho¹t ®éng vµ c¬ quan chñ qu¶n.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 18 C¸c tæ chøc x· héi ë ViÖt Nam<br /> <br /> S¬ ®å 3. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña c¸c tæ chøc x· héi ë ViÖt Nam<br /> <br /> Ph©n lo¹i M« t¶<br /> <br /> Lo¹i h×nh §¹i häc d©n lËp, phæ th«ng d©n lËp, nhµ trÎ mÉu gi¸o d©n lËp.<br /> theo tªn Tæ chøc chÝnh trÞ-x· héi, b¸n chÝnh trÞ-x· héi, tæ chøc chÝnh trÞ-x· héi mang tÝnh<br /> gäi ph¶n nghÒ nghiÖp (Nhµ n−íc tµi trî toµn bé hoÆc mét phÇn).<br /> ¸nh tÝnh<br /> Héi, liªn hiÖp héi, liªn ®oµn (Nhµ n−íc tµi trî toµn bé, mét phÇn hoÆc hoµn toµn kh«ng).<br /> chÊt cña<br /> ViÖn/trung t©m trong c¸c Bé, ®¹i häc c«ng lËp, tæ chøc chÝnh trÞ-x· héi (tµi trî<br /> tæ chøc<br /> toµn bé, mét phÇn hoÆc hoµn toµn kh«ng).<br /> ViÖn/trung t©m trong c¸c Héi (trung −¬ng hay ®Þa ph−¬ng).<br /> ViÖn/trung t©m thµnh lËp theo giÊy phÐp/quyÕt ®Þnh cña Bé/Së Khoa häc, C«ng<br /> nghÖ vµ M«i tr−êng.<br /> C«ng ty t− vÊn.<br /> Uû ban, Héi ®ång (Nhµ n−íc, b¸n nhµ n−íc, phi chÝnh phñ, thuéc c¸c héi).<br /> Quü (Nhµ n−íc, b¸n nhµ n−íc, phi chÝnh phñ, thuéc c¸c héi).<br /> C©u l¹c bé.<br /> Ch−¬ng tr×nh/dù ¸n.<br /> Nhãm phi chÝnh thøc (®ång h−¬ng, ®ång häc, ®ång ngò, ...).<br /> LÜnh vùc Kinh doanh, c«ng nghiÖp, du lÞch.<br /> ho¹t ®éng LuËt.<br /> ChuyÓn giao c«ng nghÖ.<br /> Ph¸t triÓn n«ng th«n, l©m nghiÖp.<br /> Gi¸o dôc, ®µo t¹o.<br /> Søc kháe, thÓ thao, d−îc, y häc, HIV/AIDs.<br /> D©n téc Ýt ng−êi, phô n÷, trÎ em, ng−êi giµ, khuyÕt tËt, ...<br /> M«i tr−êng.<br /> TÝn ng−ìng.<br /> C¬ quan ChÝnh quyÒn (trung −¬ng/®Þa ph−¬ng).<br /> chñ qu¶n Tæ chøc chÝnh trÞ-x· héi.<br /> Héi.<br /> C«ng ty.<br /> Kh«ng ®¨ng ký.<br /> §Æc ®iÓm Ng−êi cã ®Þa vÞ x· héi.<br /> cña ng−êi Doanh nh©n.<br /> thµnh lËp<br /> Quan chøc, trÝ thøc (vÒ h−u hoÆc ch−a vÒ h−u).<br /> Kh¸c.<br /> Nguån tµi Nhµ n−íc.<br /> trî Dù ¸n do nhµ n−íc hay quèc tÕ tµi trî.<br /> PhÝ dÞch vô.<br /> §ãng gãp cña ng−êi s¸ng lËp, héi viªn, ng−êi lµm viÖc trong tæ chøc.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi ThÕ C−êng 19<br /> <br /> 7. Mét nghiªn cøu tr−êng hîp: Héi ng−êi cao tuæi<br /> Víi sù tµi trî cña UNFPA, n¨m 2000-2001 mét nhãm nghiªn cøu cña ViÖn X·<br /> héi häc ®· tiÕn hµnh cuéc kh¶o s¸t ®Þnh tÝnh vÒ ng−êi cao tuæi t¹i 12 ®Þa bµn thuéc 9<br /> tØnh trªn c¶ n−íc (Dù ¸n VEQR). C¬ së d÷ liÖu cho phÐp hiÓu râ v× sao mét tæ chøc x·<br /> héi ®· lín m¹nh nhanh chãng (Bïi ThÕ C−êng, 2005).<br /> Nhanh chãng t¨ng tr−ëng<br /> Trªn c¬ së mét phong trµo s©u réng næi lªn tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1980 thÕ kû tr−íc<br /> d−íi h×nh th¸i nh÷ng Héi B¶o thä, n¨m 1995 Héi Ng−êi cao tuæi ViÖt Nam ®−îc thµnh<br /> lËp. Ngµy nay, Héi thu hót h¬n 6,4 triÖu héi viªn, cã tæ chøc s©u réng tõ Trung −¬ng ®Õn<br /> th«n lµng vµ khu d©n c−. §· cã 10.257 trªn tæng sè 10.592 ®¬n vÞ hµnh chÝnh c¬ së (x·,<br /> ph−êng, thÞ trÊn) cã Héi Ng−êi cao tuæi c¬ së, gÇn 90.000 ®iÓm c¬ së (th«n lµng, khu phè,<br /> côm d©n c−) cã chi héi (B¸o Thanh niªn, 2005). "Khi Héi ra ®êi th× c¸c cô phÊn khëi l¾m,<br /> 5 n¨m ®Çu ph¸t triÓn Héi rÊt lµ nhanh, kh«ng cã ®oµn thÓ nµo ph¸t triÓn nhanh nh−<br /> vËy hÕt" (Mét c¸n bé phô tr¸ch Héi Ng−êi cao tuæi thÞ x·, B×nh ThuËn).<br /> V× sao Héi ph¸t triÓn nhanh chãng vµ t¹o ra ®−îc sù g¾n bã víi héi viªn nh−<br /> vËy? Nh÷ng ®o¹n trÝch dÉn pháng vÊn d−íi ®©y cña nghiªn cøu VEQR cho thÊy tr−íc<br /> hÕt v× Héi Ng−êi cao tuæi ®· ®¸p øng tróng nhu cÇu c¬ b¶n cña ng−êi giµ. §ã lµ nhËn<br /> diÖn b¶n s¾c nhãm: th«ng qua Héi cña m×nh ng−êi cao tuæi thÊy b¶n th©n lµ thµnh<br /> viªn cña mét nhãm cã tæ chøc, cã tÝnh ®oµn kÕt nhãm, tæ chøc Héi gãp phÇn n©ng cao<br /> vÞ thÕ vµ vai trß cña nhãm trong céng ®ång vµ x· héi, c¸c ho¹t ®éng vµ sinh ho¹t Héi<br /> lµ n¬i giao tiÕp nhãm.<br /> C¶m xóc thuéc vÒ mét nhãm<br /> "§óng h¹n tæ chøc l¹i mêi ®Õn ®Ó chóc thä. Råi còng cã quµ tÆng. Tuy nã<br /> kh«ng cã bao nhiªu nh−ng mµ m×nh thÊy rÊt xóc ®éng. T«i ®−îc ®Õn dù, ®−îc tÆng<br /> quµ, ®−îc ¨n ch¸o. Mµ t«i ¨n ch¸o thÊy nã ngon thËt. T«i thÊy nã thÊm thÝa n÷a.<br /> M×nh thÊy nã lµm sao ®ã. M×nh ¨n võa ngon mµ c¸i t×nh nã còng nhiÒu qu¸. M×nh ¨n<br /> råi l¹i nhËn quµ, mét khóc v¶i chí kh«ng cã g× nhiÒu. NÕu m×nh mua th× m×nh hæng<br /> cã mua khóc v¶i ®ã. Nh−ng mµ m×nh ®−îc quµ th× sao m×nh thÝch qu¸. VÒ c¸i lµ kªu<br /> con nã may liÒn. May xong th× ®iÖn tho¹i, khoe víi mÊy chÞ phô tr¸ch, nãi c¸i ¸o chóc<br /> thä may råi. M×nh thÊy nã lµ c¸i t×nh, ®−îc ch¨m sãc. Nh÷ng lóc r¶nh m×nh hay nghÜ<br /> nh÷ng c¸i ®ã, thÊy nã thÊu v« trong tim, trong gan" (KThHL, 65, n÷, thÞ x·).<br /> Cã mét vÞ thÕ x· héi<br /> "Th× m×nh còng cÇn nh÷ng c¸i héi ®Ó nhËn diÖn lÉn nhau. Råi khi bÖnh ho¹n<br /> th× ng−êi ta ®Õn th¨m viÕng. Gi¶ dô m×nh n»m bÖnh viÖn th× cã nh÷ng c¸i ng−êi ta,<br /> bÖnh viÖn ng−êi ta nãi µ «ng nµy cã nh÷ng ng−êi nµy, ng−êi kia tíi th¨m viÕng. Th×<br /> m×nh còng thÊy ®ã lµ niÒm an ñi" (LVT, 66, nam, n«ng th«n).<br /> "VÝ dô nh− ®¸m trong Héi chÕt, m×nh còng tíi m×nh ®i ®−a tiÔn. Råi mÊy æng<br /> còng kÓ lªn nãi, nhiÒu khi m×nh còng xóc ®éng, còng ch¶y n−íc m¾t" (BTD, 75, n÷,<br /> n«ng th«n).<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 20 C¸c tæ chøc x· héi ë ViÖt Nam<br /> <br /> B×nh ®¼ng vµ liªn kÕt<br /> "Cã sù ph©n hãa gi÷a ng−êi cao tuæi víi nhau, ng−êi nµo cã ®iÒu kiÖn th×<br /> giµu sang h¬n, ng−êi kh«ng cã ®iÒu kiÖn th× b©y giê rÊt lµ buån. Mµ còng chÝnh v×<br /> vËy, trong thêi gian qua Héi ra ®êi lµ nã b¾t gÆp nhu cÇu bøc xóc cña ng−êi cao<br /> tuæi, v× hä thÊy thiÕt thùc. Cã thÓ cïng nhau trao ®æi c¸c vÊn ®Ò ®Êt n−íc, x· héi,<br /> xãm lµng. §ång thêi còng lµ ®Ó gióp nhau trong cuéc sèng, ®éng viªn nhau nh÷ng<br /> chuyÖn gia ®×nh, chuyÖn nµy chuyÖn kh¸c, gióp ®ì lÉn nhau" (Mét c¸n bé MÆt trËn<br /> Tæ quèc tØnh).<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> 1. Ala-Rantala, Anu. 2002. Master's Thesis: International NGOs in Vietnam - Promoters of Democracy?.<br /> Ha Noi: NGO Resource Center.<br /> 2. Alexander, Jeffrey C. 2001. The Binary Discourse of Civil Society. In: Seidman, Steven and Jeffrey C.<br /> Alexander (Eds.). 2001. The New Social Theory Reader. Contemporary Debates. London and New<br /> York: Routledge.<br /> 3. Anheier, Helmut K. and Friedrich Schneider. 2000. Social Economy, Third Sector, Undeclared Work,<br /> and the Informal Economy. In: Federal Ministry of Education and Research. 2000. Informal Sector,<br /> Shadow Economy and Civic Society as a Challenge for the European Sciences. Bonn: bmb+f.<br /> 4. Bach Tan Sinh. 2001. Civil Society and NGOs in Vietnam: Some Initial Thoughts on Developments and<br /> Obstacles. Ha Noi: NISTPASS.<br /> 5. Beaulieu, C. 1994. Is it an NGO? Is It a Civil Society? Is It Pluralism Wriggling Along? Report CB-26<br /> to the Institute of Current World Affairs.<br /> 6. Bïi ThÕ C−êng, 2001. ChÝnh s¸ch x· héi vµ c«ng t¸c x· héi ë ViÖt Nam thËp niªn 90. Hµ Néi: Nhµ xuÊt<br /> b¶n Khoa häc x· héi.<br /> 7. Bïi ThÕ C−êng, NguyÔn Quang Vinh, vµ Joerg Wischermann. 2001. C¸c tæ chøc x· héi ViÖt Nam: Mét<br /> nghiªn cøu ë Hµ Néi vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh. Hµ Néi: ViÖn X· héi häc.<br /> 8. Bïi ThÕ C−êng vµ nhãm nghiªn cøu. 2002. Phong trµo x· héi trong thêi kú §æi Míi: mét nghiªn cøu<br /> b−íc ®Çu. §Ò tµi tiÒm lùc ViÖn X· héi häc n¨m 2002. Hµ Néi: ViÖn X· héi häc.<br /> 9. Bïi ThÕ C−êng vµ nhãm nghiªn cøu. 2003a. Phong trµo x· héi: tõ nç lùc tËp thÓ ®Õn tæ chøc x· héi. §Ò<br /> tµi tiÒm lùc ViÖn X· héi häc n¨m 2003. Hµ Néi: ViÖn X· héi häc.<br /> 10. Bïi ThÕ C−êng. 2003b. Nç lùc tËp thÓ vµ phong trµo x· héi trong thêi kú c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i<br /> hãa: mét khëi th¶o nghiªn cøu. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1.2003.<br /> 11. Bïi ThÕ C−êng. 2005. Trong miÒn an sinh x· héi. Hµ Néi: Nhµ xuÊt b¶n §¹i häc Quèc gia - 2005.<br /> 12. Cohen, Jean L. and Andrew Arato. 2001. The Utopia of Civil Society. In: Seidman, Steven and Jeffrey<br /> C. Alexander (Eds.). 2001. The New Social Theory Reader. Contemporary Debates. London and New<br /> York: Routledge.<br /> 13. Farrington, J./Lewis, D. J. (Eds.). 1993. Non-Governmental Organizations and the State in Asia.<br /> Rethinking Roles in Agricultural Development, London/New York.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Bïi ThÕ C−êng 21<br /> <br /> 14. Gosewinkel, Dieter. 2003. Zivilgesellschaft - eine Erschliessung des Themas von seinen Grenzen her.<br /> Discussion Paper Nr. SP IV 2003-505. ISSN 1612-1643. Berlin: Wissenschaftszentrum Berlin fuer<br /> Sozialforschung GmbH.<br /> 15. Gosewinkel, Dieter, Dieter Rucht, Wolfgang van den Daele und Juergen Kocka. 2004. Einleitung:<br /> Zivilgesellschaft - national und transnational. Berlin. Tham luËn héi th¶o ch−a xuÊt b¶n.<br /> 16. Gutschmidt, Britta. 2003. Vietnams Bauern unter Doi Moi - Akteure und Opfer der Transformation.<br /> Diplomarbeit. Bonn: Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universitaet.<br /> 17. Heyzer, N./Riker, J. V./Quizon, A. B. (Eds.). 1995. Government-NGO Relations in Asia. Prospects and<br /> Challenges for People-Centred Development, London/New York.<br /> 18. Kerkvliet, B.J.T./Porter, D.G. (Eds.), 1995. Vietnam's Rural Transformation, Boulder (CO).<br /> 19. Koh, G./Ling, O.G. (Eds.). 2000. State-Society Relations in Singapore, New York/Singapore.<br /> 20. Laothamatas, A. Business and Politics in Thailand. New Patterns of Influence. In: Asian Survey, Vol.<br /> 28, 1988, 451-469.<br /> 21. Laothamatas, A. Business Associations and the New Political Economy of Thailand. From Bureaucratic<br /> Polity to Liberal Corporatism, Boulder (CO) 1991.<br /> 22. Laothamatas, A. (Ed.). 1997. Democratization in Southeast and East Asia. Singapore.<br /> 23. Le Bach Duong, Khuat Thu Hong, Bach Tan Sinh, and Nguyen Thanh Tung. Civil Society in Vietnam.<br /> Ha Noi: Center for Social Development Studies. (Bµi viÕt kh«ng ghi n¨m).<br /> 24. Mulla, Z./Boothroyd P. 1994. Development-Oriented NGOs of Vietnam, Centre for Human<br /> Settlements, University of British Columbia and National Center for Social Sciences and Humanities.<br /> 25. NguyÔn Kh¾c Mai. 1996. VÞ trÝ, vai trß c¸c hiÖp héi quÇn chóng ë n−íc ta. Hµ Néi: Nhµ xuÊt b¶n<br /> Lao ®éng.<br /> 26. NguyÔn ThÞ Oanh. 1978. C«ng t¸c x· héi ë miÒn Nam ViÖt Nam tr−íc n¨m 1975. Thµnh phè Hå ChÝ<br /> Minh: ViÖn Khoa häc x· héi t¹i Thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> 27. NguyÔn V¨n Thanh. 1998. Nh×n nhËn l¹i vai trß cña c¸c tæ chøc phi chÝnh phñ n−íc ngoµi ë ViÖt Nam.<br /> T¹p ChÝ Céng S¶n, sè 17 (9-1998).<br /> 28. NguyÔn ViÕt V−îng. 1994. C¸c ®oµn thÓ nh©n d©n trong kinh tÕ thÞ tr−êng. Hµ Néi: Nhµ xuÊt b¶n<br /> ChÝnh trÞ quèc gia.<br /> 29. Phan Xu©n S¬n. 2003. C¸c ®oµn thÓ nh©n d©n víi viÖc b¶o ®¶m d©n chñ ë c¬ së hiÖn nay. Hµ Néi: Nhµ<br /> xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia.<br /> 30. Rodan, G. 1995. Theoretical Issues and Oppositional Politics in East and Southeast Asia, Murdoch<br /> University Western Australia, December 1995 (Working Paper No. 60, Asia Research Centre on Social,<br /> Political and Economic Change).<br /> 31. Rueland, J./Ladavalya, M.L.B. 1993. Local Associations and Municipal Government in Thailand,<br /> Freiburg (Arnold Bergstroesser Institut; Freiburger Beitraege zu Entwicklung und Politik 14).<br /> 32. Serrano, I. (Ed.). 1994. Civil Society in the Asia-Pacific Region. Washington D.C.: CIVICUS.<br /> 33. Sheridan, K. (Ed.). 1998. Emerging Economic Systems in Asia. A Political and Economic Survey. St<br /> Leonards.<br /> 34. Sidel, Mark. 1995. The Emergence of a Nonprofit Sector and Philantrophy in the Socialist Republic of<br /> Vietnam. Trong: Yamamoto 1995, 293-304.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 22 C¸c tæ chøc x· héi ë ViÖt Nam<br /> <br /> 35. Thang V¨n Phóc (Chñ biªn). 2002. Vai trß cña c¸c héi trong §æi Míi vµ ph¸t triÓn ®Êt n−íc. Hµ Néi:<br /> Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia.<br /> 36. (B¸o) Thanh Niªn. 2005. Líp ng−êi cao tuæi lµ nguån lùc néi sinh cña khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc. Ngµy<br /> 11/5/2005.<br /> 37. TrÇn Minh Vü (S−u tÇm tuyÓn chän). 2002. Mét sè quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ qu¶n lý, tæ chøc, ho¹t ®éng<br /> cña c¸c héi, ®oµn thÓ x· héi. Hµ Néi: Nhµ xuÊt b¶n Lao ®éng.<br /> 38. TrÞnh Duy Lu©n. 2002. HÖ thèng chÝnh trÞ c¬ së ë n«ng th«n qua ý kiÕn ng−êi d©n (Mét sè vÊn ®Ò thùc<br /> tiÔn vµ gi¶ thuyÕt nghiªn cøu). T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1.2002.<br /> 39. V¨n Thanh. 1993. NGO trong thËp kû 90: Nh÷ng dù b¸o ®èi víi ViÖt Nam. T¹p chÝ X· héi häc.<br /> Sè 1.1993.<br /> 40. ViÖn X· héi häc. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 1.1993. Chuyªn ®Ò vÒ C«ng t¸c x· héi.<br /> 41. Vu Duy Tu/Will, G. (Eds.). 1998. Vietnams neue Position in Asien. Hamburg (Institut fuer<br /> Asienkunde).<br /> 42. Wischermann, Joerg. 2002. Die Entstehung, Entwicklung und Struktur von Civic Organizations und<br /> deren Verhaeltnis zu Governmental Organizations in Vietnam. Asien. Deutsche Zeitschrift fuer Politik,<br /> Wirschaft und Kultur. Oktober 2002. Nr. 85. S. 61-83.<br /> 43. Wischermann, Joerg, Bïi ThÕ C−êng, NguyÔn Quang Vinh. 2002. Quan hÖ gi÷a c¸c tæ chøc x· héi vµ<br /> c¬ quan nhµ n−íc ë ViÖt Nam - Nh÷ng kÕt qu¶ chän läc cña mét cuéc kh¶o s¸t thùc nghiÖm ë Hµ Néi<br /> vµ Thµnh phè Hå ChÝ Minh. Hµ Néi: ViÖn X· héi häc.<br /> 44. Yang Tuan (Ed.). 2003. Social Policy in China. Social Policy Research Centre. Institute of Sociology.<br /> Chinese Academy of Social Sciences.<br /> 45. Yamamoto, T. (Ed.). 1995. Emerging Civil Society in the Asia Pacific Community. Singapore/Tokyo.<br /> 46. Zimmer, Annette (Ed.). 2000. The Third Sector in Germany. Muenster: Westfaelische Wilhems-<br /> Universitaet Muenster.<br /> 47. Zimmer, Annette (Ed.). 2001. Nonprofit Sector in Turbulent Environments. In: German Policy Studies -<br /> Politikfeldanalyse. Vol. One, No. Two. Januar 2001. Muenster: University of Muenster.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />