Các tổ chức xã hội tự nguyện ở nông thôn đồng bằng sông Hồng: Liên kết và trao đổi xã hội

X· héi häc thùc nghiÖm Xã hội học, số 4 (116), 2011 31<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> CÁC TỔ CHỨC XÃ HỘI TỰ NGUYỆN Ở NÔNG THÔN<br /> ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG: LIÊN KẾT VÀ TRAO ĐỔI XÃ HỘI<br /> <br /> ĐẶNG THỊ VIỆT PHƯƠNG*<br /> BÙI QUANG DŨNG**<br /> <br /> Các tổ chức xã hội là một chủ đề nghiên cứu quan trọng trong truyền thống<br /> khoa học xã hội. Về mặt thực tiễn, đó cũng là điểm nóng của các thảo luận về<br /> chính sách, do vai trò ngày càng lớn của các tổ chức này đối với việc phát triển<br /> các quan hệ “dân sự” hiện nay.<br /> <br /> Dữ liệu từ một vài nghiên cứu cho thấy Việt Nam có số lượng các tổ chức xã hội nhiều nhất<br /> trong khu vực1. Một số nghiên cứu khác nhấn mạnh tới thực tế rằng các hình thức hội và<br /> đoàn thể tự nguyện chủ yếu xuất hiện cùng với đổi mới kinh tế xã hội ở Việt Nam<br /> (Wischermann and Nguyen Quang Vinh, 2003) và cho đó là một phần của tính đa dạng<br /> trong đời sống xã hội hiện nay. Bài viết này dựa trên dữ liệu của một chương trình nghiên<br /> cứu về các mạng lưới xã hội tại xã Đồng Quang (nay đã tách thành phường Đồng Kỵ và<br /> phường Trang Hạ, thị xã Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh)2. Bài viết cố gắng nhận diện các tổ chức<br /> xã hội tự nguyện, các hình thức liên kết và trao đổi xã hội ở nông thôn. Từ đó, các tác giả<br /> cũng nêu ra một vài giả thuyết làm việc, nhằm định hướng cho những tìm tòi tiếp theo, về<br /> khả năng hình thành cũng như đặc điểm của “khu vực dân sự” tại nông thôn, trong bối cảnh<br /> một xã hội nông thôn đang chuyển đổi, hướng tới hiện đại hóa và công nghiệp hóa.<br /> <br /> 1. Tên tổ chức và thời gian thành lập<br /> Các tổ chức tự nguyện thường xuất hiện dưới các tên: hội, câu lạc bộ và phường.<br /> Trong khi phường là một từ dùng cổ, để chỉ sự tập hợp thành nhóm của các cá nhân; thì<br /> câu lạc bộ (CLB) lại là một từ dùng mới. Các tổ chức tương ứng với hai tên gọi này cũng<br /> thể hiện sự khác biệt rõ rệt về thời gian thành lập cũng như tính chất hoạt động của chúng.<br /> Các phường thường là những tổ chức có xuất xứ lâu đời, hoạt động liên tục cho đến nay<br /> hoặc mới được khôi phục lại, chủ yếu liên quan đến các nhóm sở thích hoặc các hoạt động<br /> <br /> *<br /> ThS, Viện Xã hội học.<br /> **<br /> PGS.TSKH, Viện Xã hội học.<br /> 1<br /> Theo số liệu của Vụ Tổ chức phi chính phủ, Bộ Nội vụ thì đến tháng 12/2006 Việt Nam có 364 hội có<br /> phạm vi hoạt động toàn quốc và 4157 hội và hàng chục vạn tổ chức nhỏ có hoạt động được đăng kí<br /> chính thức tại các cấp chính quyền cơ sở.<br /> 2<br /> Bài viết thực hiện trong khuôn khổ của dự án nghiên cứu về “Các mạng lưới xã hội ở nông thôn: xây dựng và<br /> sử dụng mạng lưới trong bối cảnh nền kinh tế chuyển đổi” (chương trình hợp tác về Khoa học xã hội<br /> Việt Nam và Cộng hòa Pháp), do Bùi Quang Dũng và Christian Culas lãnh đạo, tiến hành trong 4 năm,<br /> từ năm 2006 tới 2009, tại xã Đồng Quang (tỉnh Bắc Ninh) và xã Giao Tân (tỉnh Nam Định). Dự án<br /> nghiên cứu bao quát nhiều vấn đề: trao đổi và liên kết xã hội, các phong trào xã hội, tổ chức xã hội tự<br /> nguyện v.v…Dữ liệu nghiên cứu được thu thập bằng các kỹ thuật định tính và định lượng: các cuộc phỏng vấn<br /> trực tiếp kết hợp quan sát, phân tích văn bản, thống kê. Bài viết này dựa trên dữ kiện của 57 cuộc phỏng vấn, do<br /> Đặng Thị Việt Phương tiến hành, tại xã Đồng Quang, với đại diện chính quyền địa phương cùng với đại diện các tổ<br /> chức xã hội tự nguyện và ghi chép, quan sát đối với một số hội, đoàn tiêu biểu.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 32 Các tổ chức xã hội tự nguyện ở nông thôn đồng bằng …...<br /> <br /> <br /> <br /> dân gian phục vụ lễ hội (phường gà, phường vật, phường trâu, v.v.). Còn các CLB lại là<br /> những tổ chức mới ra đời từ sau Đổi mới (1986), chủ yếu liên quan đến các sinh hoạt thể<br /> thao, văn hóa, văn nghệ (CLB bóng bàn, CLB cầu lông, CLB văn nghệ, v.v.). Hội là từ<br /> dùng phổ biến nhất, là tên gọi chung cho tất cả các tổ chức xã hội.<br /> Các tổ chức xã hội tự nguyện được nói đến trong bài viết này là những tổ chức tự<br /> nguyện của công dân Việt Nam cùng ngành nghề, cùng sở thích, hoặc cùng chia sẻ những<br /> đặc trưng chung nào đó, có hoạt động định kì và không nhằm mục tiêu lợi nhuận. Các tổ<br /> chức này hầu hết đều hoạt động ở cấp xã, có hoặc không có đăng kí hoạt động với chính<br /> quyền địa phương, và hoàn toàn độc lập về kinh phí. Xét về loại hình tổ chức, chúng tôi<br /> thống kê được 22 loại hình tổ chức xã hội tự nguyện khác nhau ở Đồng Quang:<br /> <br /> Bảng: Danh sách các loại hình tổ chức xã hội tự nguyện ở Đồng Quang<br /> <br /> <br /> TT Tên tổ chức TT Tên tổ chức<br /> 1 Phường trâu 12 CLB cựu quân nhân<br /> 2 Phường gà 13 CLB quan họ<br /> 3 Phường chim 14 CLB văn nghệ<br /> 4 Phường cờ 15 CLB thơ<br /> 5 Phường chèo 16 CLB xe đạp<br /> 6 Hội đồng niên/đồng canh 17 CLB bóng bàn<br /> 7 Hội đồng học 18 CLB cầu lông<br /> 8 Hội đồng bạn 19 CLB dưỡng sinh<br /> 9 Hội đồng ngũ 20 CLB cây cảnh nghệ thuật<br /> 10 Hội bạn chiến đấu 21 Hội sinh vật cảnh<br /> 11 Hội cán bộ hưu trí 22 Hội khuyến học<br /> <br /> <br /> Tương ứng với mỗi loại hình tổ chức như thế, lại có những tổ chức với các tên gọi<br /> cụ thể khác nhau. Xét về địa vực, sự khác nhau đó thể hiện ở tên thôn (ví dụ: CLB cầu<br /> lông thôn Trang Liệt, CLB cầu lông thôn Đồng Kỵ), tên xóm (hội bạn thân xóm Bông,<br /> hội bạn thân xóm Bằng), thậm chí ở cấp độ hàng xóm. Xét theo đặc điểm của thành viên,<br /> sự khác nhau thể hiện ở năm sinh (hội đồng niên 1958, hội đồng niên 1980), ở giới tính<br /> (đồng canh nam 1967, đồng canh nữ 1967), ở trình độ học vấn (hội đồng học cấp II, hội<br /> đồng học cấp III), ở thời gian tham gia chung một sự kiện nào đó (hội đồng ngũ 1982, hội<br /> đồng ngũ 1979), v.v. Chúng tôi chưa làm một thống kê chính xác về số lượng thực tế của<br /> các tổ chức xã hội tự nguyện ở Đồng Quang. Tuy nhiên, từ sự phân chia ở trên, có thể<br /> ước tính rằng số lượng các tổ chức kiểu này ở Đồng Quang hoàn toàn có thể đạt tới con<br /> số hàng trăm. Số lượng và sự đa dạng các tổ chức xã hội tự nguyện ở Đồng Quang đủ<br /> đảm bảo cho bất kì thành viên nào cũng có thể tìm cho mình một tổ chức thích hợp khi có<br /> nhu cầu.<br /> Chúng tôi chia thành hai nhóm để xem xét thời gian thành lập và quy trình thành lập<br /> một tổ chức: nhóm 1 gồm các tổ chức có đăng kí với chính quyền, và nhóm 2 gồm các tổ<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Đặng Thị Việt Phương & Bùi Quang Dũng 33<br /> <br /> <br /> <br /> chức không đăng kí với chính quyền.<br /> Nhóm các tổ chức có đăng kí bao gồm chủ yếu các tổ chức hoạt động trong lĩnh vực<br /> thể thao, văn hóa, văn nghệ. Các tổ chức này thường được hình thành từ sau Đổi mới, tập<br /> trung phần lớn vào đầu những năm 2000, chủ yếu dưới hình thức CLB. Tìm hiểu các tổ<br /> chức này, chúng tôi nhận thấy một độ trễ nhất định giữa thời điểm tổ chức bắt đầu hoạt<br /> động và thời gian thành lập chính thức. Các tổ chức này thường đã có thời gian hoạt động<br /> từ trước; sau này được chính quyền xã vận động đăng kí thành lập3. Hầu như không có sự<br /> thay đổi nào trong hoạt động của các tổ chức này ở thời điểm trước và sau khi có quyết<br /> định thành lập.<br /> Nhóm thứ hai được xét đến ở đây là những tổ chức không đăng kí với chính quyền<br /> địa phương. Việc không đăng kí tư cách pháp nhân không có nghĩa là các tổ chức này<br /> không sinh hoạt công khai. Ngược lại, trong nhiều trường hợp (hội đồng niên/đồng canh<br /> chẳng hạn), các sinh hoạt của tổ chức còn có phần đình đám, phô trương hơn các tổ chức<br /> đăng kí chính thức. Tiêu biểu cho kiểu tổ chức này có thể kể đến: hội đồng niên, hội<br /> đồng học, hội đồng ngũ, các phường cờ, phường trâu, v.v.<br /> Các tổ chức này đều có bộ máy điều hành, nhưng nhỏ gọn và khá lỏng lẻo. Người<br /> đại diện có thể được phân công lần lượt hàng năm; hoặc cũng có thể giữ cương vị đại diện<br /> từ khi thành lập, tùy thuộc vào tính chất của từng tổ chức. Cách gọi tên các tổ chức cũng<br /> khá tùy tiện. Ngay cả người đại diện nhiều khi cũng không thể gọi một cái tên duy nhất<br /> cho tổ chức mình trong suốt cuộc phỏng vấn. Cùng nói về hội đồng bạn chẳng hạn, người<br /> ta có thể gọi nó bằng những cái tên rất khác nhau: hội, hội bạn, phường bọn, nhóm chơi.<br /> Trong cái nhìn của chính quyền địa phương, các tổ chức này thực sự là “tự<br /> nguyện”, phần nào đó là “vô hại”, theo nghĩa là họ hoạt động tự do, không có sự quản lí<br /> hay can thiệp từ phía chính quyền. Trên thực tế, nhiều đại diện chính quyền cũng tham<br /> gia vào các tổ chức này, nhưng chỉ đơn thuần với tư cách thành viên. Nhiều người đại<br /> diện không biết tổ chức mình hình thành từ khi nào. Người ta thường nói đến cái mốc<br /> “lập làng” như là khởi đầu cho sự hình thành các tổ chức này (trường hợp các phường);<br /> hay là “từ thời các cụ đã thế rồi, nay con cháu chỉ là người kế tục truyền thống của cha<br /> ông để lại” (Nam, 1958, Đồng Kỵ). Đối với một nhóm các tổ chức khác, như hội đồng<br /> bạn, hội đồng học, dù không có lịch sử lâu đời như các phường hội, nhưng do tính chất<br /> phi chính thức và những quy định lỏng lẻo (hoặc thậm chí là không có quy định nào rõ<br /> ràng) của nó, người ta không để ý đến mốc thời gian hình thành tổ chức.<br /> <br /> 2. Cơ cấu tổ chức<br /> Đối với những tổ chức có đăng kí hoạt động (như trường hợp các CLB và một số<br /> hội liên quan đến giáo dục, văn hóa, văn nghệ, thể thao), việc bầu ra một bộ máy lãnh đạo<br /> là điều bắt buộc, bởi nó nằm trong quy định về thành lập hội theo Nghị định 88/2003/NĐ-<br /> CP của chính phủ. Theo tinh thần đó, các tổ chức này được giả định là có cơ cấu tổ chức<br /> <br /> 3<br /> Theo NĐ 88/2003/NĐ-CP của chính phủ thì UBND cấp xã/phường ra quyết định thành lập các hội hoạt<br /> động ở cấp xã. Tuy nhiên, đến NĐ 45/2010-NĐ-CP thì cấp ra quyết định thấp nhất cho việc thành lập hội<br /> là cấp quận/huyện.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 34 Các tổ chức xã hội tự nguyện ở nông thôn đồng bằng …...<br /> <br /> <br /> <br /> rõ ràng. Nhưng trong thực tế, ở Đồng Quang, điều này chỉ mang tính hình thức. Các tổ<br /> chức vẫn có ban lãnh đạo, thường gồm một chủ tịch/chủ nhiệm, một hoặc hai phó chủ<br /> tịch/chủ nhiệm, một thư kí và/hoặc một kế toán. Ban lãnh đạo gồm 3-4 người, nhưng thực<br /> chất chỉ là hoạt động của chủ tịch/chủ nhiệm và kế toán kiêm thủ quỹ. Người đứng đầu<br /> hầu như không nắm rõ được số lượng hội viên cũng như không nắm được điều lệ của tổ<br /> chức mình. Chúng tôi thường được người đại diện tổ chức giới thiệu đến gặp thư kí (kiêm<br /> kế toán và nhiều khi là cả thủ quỹ) của tổ chức để tìm hiểu những số liệu cụ thể. Các kì<br /> họp theo quy định của điều lệ cũng được tổ chức rất hình thức. Như một CLB Cựu quân<br /> nhân thôn chẳng hạn, mặc dù không có nhiều hoạt động nhưng hàng năm họ vẫn tổ chức<br /> sơ kết hoạt động 6 tháng và tổng kết cuối năm. Ông chủ nhiệm CLB này nói rằng tổ chức<br /> như vậy vì trong bản điều lệ do xã phê duyệt đã có quy định, nên họ làm theo, dù rằng<br /> hoạt động không có gì đáng phải báo cáo.<br /> Việc tìm hiểu cơ cấu tổ chức và hoạt động của các tổ chức xã hội tự nguyện ở Đồng<br /> Quang cũng cho thấy tính chất “phi văn bản” trong hoạt động của các tổ chức này, kể cả<br /> các tổ chức có và không có tư cách pháp nhân. Các tổ chức thường không có trụ sở riêng,<br /> mà tổ chức sinh hoạt tại nhà người đứng đầu, hoặc tổ chức luân phiên tại nhà các thành<br /> viên, hoặc tại nhà một thành viên bất kì, miễn là có mặt bằng đủ rộng. Người phụ trách<br /> việc ghi chép sổ sách, thu chi, giấy tờ của một tổ chức thường phải là người hay chữ, thạo<br /> chuyện giấy tờ và biết tính toán. Những người như thế ở nông thôn không nhiều4. Do đó,<br /> người này thường cũng kiêm luôn việc ghi chép đối với một vài tổ chức khác mà anh ta<br /> tham gia. Với một quyển vở học sinh làm sổ ghi chép, anh ta có thể ghi lại hoạt động của<br /> tất cả các tổ chức mà anh ta phụ trách. Theo dõi thu-chi là phần ghi chép quan trọng nhất<br /> trong cuốn sổ. Tuy vậy, ngoài việc đọc được các con số, cuốn sổ thực sự là một “mật mã”<br /> đối với người ngoài, bởi nó không tách biệt giữa việc của hội này và hội kia, của việc<br /> công và việc tư. (Trong một cuốn sổ ghi chép các hoạt động của hội, người ta còn ghi lại<br /> cả tiền thuê công thợ và các chi phí cho việc sửa chái bếp của gia đình!) Chỉ có người giữ<br /> sổ mới hiểu được trật tự của sổ sách, và anh ta có trách nhiệm trình bày các khoản thu-chi<br /> và hoạt động của tổ chức mình trong một năm, căn cứ trên những ghi chép mà anh ta thực<br /> hiện trong năm đó. Khi chúng tôi ngỏ ý nhờ mượn xem cuốn sổ ghi chép của tổ chức,<br /> người chủ nhiệm một CLB cựu quân nhân nói rằng không muốn can thiệp vào việc ghi<br /> chép này. Anh ta ngại sẽ làm người thư kí kia tự ái vì cho rằng anh ta không tin tưởng và<br /> có ý soi mói.<br /> Ở những tổ chức không đăng kí hoạt động, việc quản lí các hoạt động của tổ chức<br /> còn linh hoạt hơn. Người ta không biết nguồn gốc hình thành của tổ chức mình, không có<br /> biên bản thành lập, không có điều lệ, không có trụ sở, thậm chí còn không có cả danh<br /> sách hội viên. Tất cả đều là những nguyên tắc không thành văn nhưng được tuân thủ một<br /> cách nghiêm ngặt. Trong nhiều trường hợp, thứ giấy tờ duy nhất mà hội có là tờ danh<br /> <br /> 4<br /> Ở nông thôn, người ta ngại tiếp xúc với giấy tờ, ngại những giao tiếp hành chính bằng văn bản (Bùi<br /> Quang Dũng, 2007). Do đó, một người dù có trình độ học vấn cao ở nông thôn cũng không có nghĩa là<br /> anh ta gỡ bỏ được những ngại ngần cố hữu đối với giao tiếp văn bản và chữ viết. Trở thành người hay chữ<br /> và thạo chuyện giấy tờ trong làng là có được sự vị nể của mọi người và anh ta thường được nhờ vả khi cần<br /> đến những công việc giấy tờ.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Đặng Thị Việt Phương & Bùi Quang Dũng 35<br /> <br /> <br /> <br /> sách ghi tên các hội viên và địa chỉ, số điện thoại của họ để khi cần thì báo tin. Trong<br /> danh sách 26 thành viên một hội đồng học (hội những người học cùng lớp/trường với<br /> nhau) thôn Đồng Kỵ, hầu hết các thành viên đều có điện thoại. Tuy nhiên, trên thực tế<br /> người ta vẫn chuộng các giao tiếp trực tiếp hơn. Người đại diện tổ chức này nói rằng khi<br /> có việc gì họ đến nhà báo cho từng người.<br /> <br /> 3. Đối tượng tham gia<br /> Đối tượng tham gia các tổ chức tự nguyện rất đa dạng. Thường là nam giới tham gia,<br /> tuy nhiên, nữ giới cũng góp mặt trong các sinh hoạt hội, nhóm ở làng. Hội đồng niên là một<br /> tổ chức trước kia vốn chỉ dành cho nam giới trưởng thành, đến nay cũng đã có sự tham gia<br /> của nữ. Trong làng giờ có hội đồng niên nam và hội đồng niên nữ, sinh hoạt độc lập với<br /> nhau. Vào các dịp lễ hội của làng, đồng niên nam thì ra sinh hoạt ở đền, còn đồng niên nữ<br /> thì tham gia sinh hoạt ở chùa. Từ sau 30 tuổi, sau khi đồng niên tổ chức bốc thăm phân chia<br /> ngôi thứ để gánh vác việc dân (những việc chung của làng), thì lúc đó hai đồng niên nam nữ<br /> của cùng một bản tuổi có thể tham gia sinh hoạt cùng nhau. Ngoài ra, phụ nữ cũng tham gia<br /> vào các tổ chức tự nguyện khác như: hội đồng học, hội đồng bạn, CLB dưỡng sinh, v.v.<br /> Người tham gia phường hội cũng đa dạng về độ tuổi, từ thanh niên cho đến người<br /> cao tuổi. Có những tổ chức sinh hoạt theo lứa tuổi (đồng niên, đồng học, đồng bạn, v.v.),<br /> có những tổ chức không giới hạn độ tuổi (CLB bóng bàn, CLB cầu lông, phường gà,<br /> phường cờ, v.v.) Trước đây ngồi đồng niên (tham gia hội đồng niên) từ 18 tuổi (tính theo<br /> tuổi âm lịch) được xem là sớm, còn hiện nay, đời sống kinh tế khá lên, các hội nhóm còn<br /> quy tụ sớm hơn nữa. Nhiều hội đồng học ở Đồng Quang bây giờ được lập ra từ khi các<br /> thành viên còn ngồi trên ghế nhà trường, cũng có phân ngôi thứ và hàng năm đều có tổ<br /> chức ăn uống. Nhiều tổ chức có sự góp mặt của các cụ cao niên trong làng, như một<br /> phường cờ ở thôn hiện có gần một nửa số thành viên tuổi từ 70 đến 80. Một CLB xe đạp<br /> thôn có 87 thành viên hầu hết đều là người cao tuổi, có cụ 83 tuổi vẫn tham gia CLB.<br /> Lí do tham gia các phường hội cũng rất đa dạng. Một hội sinh vật cảnh chẳng hạn,<br /> có 100 thành viên, nhưng chỉ có khoảng 1/3 số thành viên biết về cây cảnh và chơi cây<br /> cảnh. Như thế, trở thành thành viên một hội cũng không nhất thiết đòi hỏi người ta phải<br /> chia sẻ một đặc trưng chung, có cùng một mối quan tâm hay cùng sở thích. Mà vấn đề là<br /> “tham gia cho nó có hội. (…). Đa số vào hội cho vui. Một năm mở hội hoa xuân [một<br /> lần] thì ra đấy thăm, chơi hội, rồi liên hoan (...) chủ yếu là liên hoan.” (Nam, 1962, Đồng<br /> Kỵ). Hay như người ta vào phường tuồng “hát thì không biết hát, nhưng đến bữa ăn thì<br /> tôi đi, [khi] đóng quỹ thì tôi đóng quỹ” (Nam, 1958, Đồng Kỵ). Rồi có những trường hợp<br /> tham gia phường hội vì cha truyền con nối. Có nhà hai bố con, thậm chí là ba bố con cùng<br /> vào một phường. Có người vào phường vì bố mình trước kia cũng vào, rồi trước khi qua<br /> đời thì dặn con tiếp tục tham gia phường đó.<br /> Những quan sát ban đầu cho thấy ở Đồng Quang, những người không tham gia bất<br /> kì một tổ chức xã hội nào rất ít. Chân dung những người này được mô tả không mấy tích<br /> cực: “Người nghèo tỉnh dậy đã lo đi làm đi ăn, người ta không có thời gian vào hội cây<br /> cảnh với hội xe đạp du lịch” (Nam, 1942, Đồng Kỵ). Cũng có trường hợp có người<br /> “không muốn tham gia chỗ đông đúc, đông người. Nguời ta chỉ muốn về sớm với gia<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 36 Các tổ chức xã hội tự nguyện ở nông thôn đồng bằng …...<br /> <br /> <br /> <br /> đình” (Nam, 1942, Đồng Kỵ), cho nên không thích vào các hội. Những trường hợp như<br /> thế này được giải thích bằng tính cách của đương sự: “tính từ thủa bé chẳng chơi bời với<br /> ai. (…)Nói năng không gãy gọn, và (…) cũng không biết thế nào là câu giao tiếp” (Nam,<br /> 1942, Đồng Kỵ). Hay do họ “lành hiền không muốn va chạm” (Nam, 1962, Đồng Kỵ).<br /> Tình hình nói trên liên quan tới một cách hình dung khá đặc biệt của người nông<br /> dân về mối quan hệ giữa các cấp độ của thực tại xã hội: gia đình/họ hàng/làng, xóm/xã.<br /> Người ta khá tách bạch giữa hai khu vực gia đình và xã hội. Những người không tham gia<br /> vào các hội, trong trường hợp đang bàn, được xếp vào loại những người “không biết tham<br /> gia xã hội”, “không tiếp thu xã hội”, tóm lại là “không muốn ra xã hội” (Nam, 1942,<br /> Đồng Kỵ)! Người ta nhấn mạnh tới tình trạng yếu kém năng lực (nói năng và tiền bạc)<br /> của những người từ chối tham gia xã hội, và phạm vi sinh hoạt của họ chỉ giới hạn trong<br /> gia đình. Trong khi đó, khu vực xã hội là nơi mà một người có trình độ và kinh tế khá giả<br /> hướng tới. Việc người dân ở đây cấp cho khu vực xã hội một ý nghĩa tích cực (trong cái<br /> đối lập nói trên), xét từ chủ đề đang bàn, là quan trọng; và có thể gợi ý về nguồn gốc và<br /> tính chất của “xã hội dân sự” ở Việt Nam hiện nay.<br /> <br /> 4. Phạm vi hoạt động và kinh phí<br /> Phạm vi hoạt động của các tổ chức xã hội tự nguyện chủ yếu diễn ra ở cấp độ làng,<br /> xóm, thậm chí là hàng xóm5. Chúng tôi nhận thấy một mật độ dày đặc các tổ chức sinh<br /> hoạt trong phạm vi làng. Làng là nơi bảo lưu các tổ chức có nguồn gốc lâu đời, xuất phát<br /> từ các sinh hoạt xã hội truyền thống (như hội đồng niên) hoặc từ nhu cầu giải trí và phục<br /> vụ các hoạt động chung của làng (như phường gà, phường cờ, v.v.). Làng cũng là cơ sở<br /> phát sinh những hình thức tổ chức xã hội mới, như các loại hình hội hay CLB. Nhiều tổ<br /> chức chỉ có phạm vi từ cấp thôn làng trở xuống mà không được đẩy lên ở cấp cao hơn.<br /> Giữa ba thôn trong cùng một xã, các tổ chức có thể cùng một tính chất, nhưng hình thức<br /> tổ chức và thậm chí cả tên gọi cũng có nhiều nét khác biệt. Cùng là tổ chức của những<br /> người sinh cùng năm, nhưng ở Đồng Kỵ, người ta gọi là đồng canh; còn ở Trang Liệt và<br /> Bính Hạ, người ta lại gọi là đồng niên. Khác biệt về tên gọi, các tổ chức này cũng khác cả<br /> về cách thức tổ chức, các quy định và hình thức sinh hoạt.<br /> Ngay trong phạm vi một làng, cùng một loại hình tổ chức cũng lại có những cấp độ<br /> hoạt động khác nhau. Như một hội đồng canh ở Đồng Kỵ chẳng hạn, người ta có thể đồng<br /> thời sinh hoạt ở cả cấp làng và cấp xóm, có đồng canh thôn, đồng thời cũng có cả đồng<br /> canh xóm. Đồng canh thôn là một kiểu sinh hoạt hội nhóm có nguồn gốc từ lâu đời (cho<br /> đến nay không ai biết nó xuất xứ từ bao giờ); nhưng đồng canh xóm thì chỉ mới xuất hiện<br /> những năm gần đây. Người ta phân biệt giữa đồng canh thôn và đồng canh xóm thế này:<br /> “Đồng canh xóm nó là một cái hội, còn đồng canh thôn là để gánh vác việc toàn dân, nó<br /> là bắt buộc!” (Nam, 1967, Đồng Kỵ). Ngoài ra, nhiều người còn là thành viên của các tổ<br /> chức có phạm vi sinh hoạt lớn hơn, cấp tỉnh hoặc liên tỉnh, ví dụ như Hội Bạn chiến đấu<br /> 5<br /> Hàng xóm là chỉ những hộ gia đình sống liền kề nhau (khoảng 15-20 hộ), cùng chung nhau một đường đi<br /> hay chia sẻ một mốc địa giới chung (như khoảnh tre- do đó người ta cũng còn gọi là “xóm khoảnh tre”).<br /> Trong khi xóm để chỉ các khu dân cư dưới cấp độ làng, trong một xóm có nhiều hàng xóm. Trong một làng<br /> có thể có nhiều xóm, như Trang Liệt có 5 xóm, Đồng Kỵ có 5 xóm.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Đặng Thị Việt Phương & Bùi Quang Dũng 37<br /> <br /> <br /> <br /> cùng sư đoàn. Tuy nhiên, bao giờ người ta cũng cố gắng để thu hẹp phạm vi sinh hoạt của<br /> hội trong phạm vi làng xã. Chẳng hạn cùng là hội bạn chiến đấu cùng sư đoàn ở tỉnh,<br /> nhưng người ta có thể quy tụ những người cùng xã hoặc cùng huyện thành một nhóm<br /> riêng và sinh hoạt gần như độc lập với hội gốc. Đối với hội gốc, do tính chất tản mát của<br /> các thành viên, người ta có thể tổ chức họp mặt mỗi năm một lần. Nhưng đối với hội phái<br /> sinh (cấp xã/huyện), người ta có thể tổ chức gặp mặt thường xuyên hơn, tham gia nhiều<br /> hơn vào các sự kiện trong đời của thành viên.<br /> Những quy định về đóng góp kinh phí hoạt động hoàn toàn dựa trên quyết định của<br /> đa số các thành viên trong tổ chức, căn cứ vào mặt bằng kinh tế chung của các thành viên.<br /> Đối với những tổ chức mà thành viên đều khá giả, người ta kêu gọi góp quỹ cả triệu đồng,<br /> lấy nguồn quỹ đó cho vay lấy lãi để chi dùng cho các hoạt động của tổ chức khi cần đến.<br /> Cũng có những tổ chức góp quỹ mang tính vụ việc, hoặc nếu có đóng góp thì nguồn quỹ<br /> cũng không lớn. Dù mức đóng góp như thế nào, đại diện các tổ chức đều cho biết: đã chơi<br /> hội thì kiểu gì cũng tốn kém, không thể khác được.<br /> Ở Đồng Quang, nguồn kinh phí hoạt động của các tổ chức xã hội tự nguyện này<br /> không phụ thuộc vào việc nó có tư cách pháp nhân hay không. Thậm chí đối với những<br /> đóng góp cho các tổ chức chính thức, người ta còn có thể “chày bửa”, còn đối với các<br /> khoản đóng góp của hội tự nguyện, không ai dám lơ là6. Tuỳ theo từng tổ chức mà số tiền<br /> đóng góp có thể khác nhau, nhưng về nguyên tắc thì việc sử dụng quỹ là như nhau. Một<br /> CLB cầu lông là một trong những tổ chức hoạt động mạnh và có nguồn lực khá nên<br /> khoản đóng quỹ này khá nhiều. Mỗi người khi vào hội đóng một lần, lúc mới thành lập<br /> quy định mỗi người đóng 100.000đ để gây quỹ và đem cho vay lãi7. Tiền lãi từ khoản quỹ<br /> CLB này được đem chi dùng chung cho các hoạt động của CLB. Sau một thời gian, số<br /> tiền quỹ của CLB (bao gồm cả tiền quỹ đóng ban đầu và tiền lãi suất còn lại không dùng<br /> hết đã lên tới 200.000đ/người). Khi đó, ai muốn vào hội thì phải đóng 200.000đ, trong đó<br /> 100.000đ là khoản quỹ cố định, còn lại 100.000đ thì trích ra dành cho việc thăm hỏi<br /> người ốm, mua sắm vật dụng, giao lưu trong CLB, v.v. Khi thành viên nào không tham<br /> gia nữa hoặc qua đời thì CLB hoàn lại khoản tiền quỹ cố định (100.000đ).<br /> <br /> 5. Mục đích tham gia<br /> Sở thích là lí do phổ biến giải thích cho việc tham gia các tổ chức tự nguyện của<br /> người dân. Nhiều người nói rằng mình vào phường hội là vì ham thích và nhiệt tình với<br /> các hoạt động xã hội tại địa phương. Người thích chơi gà thì có phường gà; người thích<br /> hoạt động thể thao thì có các CLB bóng bàn, bóng chuyền, cầu lông, vật, xe đạp. Ai thích<br /> văn hoá văn nghệ thì vào CLB quan họ, CLB tuồng, CLB thơ, CLB chèo; ai thích chơi<br /> 6<br /> Theo nghị định 88/2003, hội được coi là tổ chức tự nguyện và không vụ lợi, do đó một hội không cần phải<br /> có kinh phí hoạt động mới có thể thành lập tổ chức. Sau khi thành lập, hội có thể gây dựng nguồn kinh phí<br /> thường xuyên từ nguồn đóng góp của hội viên và các hoạt động tạo thu nhập khác.<br /> 7<br /> Lưu ý rằng các hoạt động kinh doanh, buôn bán ở Đồng Kỵ rất sôi động, và do đó, người ta cần tiền mặt<br /> cho các giao dịch thương mại. Do nhiều hộ sản xuất không đăng kí kinh doanh nên khả năng vay tiền từ<br /> ngân hàng thấp, chưa kể đến những ngần ngại cố hữu về các thủ tục, giấy tờ, hồ sơ vay tiền vốn vẫn được<br /> cho là phức tạp. Họ tìm đến các nguồn quỹ của các tổ chức phường/hội và sẵn sàng trả mức lãi suất cao<br /> hơn lãi suất ngân hàng để có được các khoản vay khi cần.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 38 Các tổ chức xã hội tự nguyện ở nông thôn đồng bằng …...<br /> <br /> <br /> <br /> cây cảnh thì tham gia hội sinh vật cảnh... Trong làng ngoài xã hình như có đủ các loại<br /> hình phường hội đáp ứng hết các sở thích đa dạng của người dân8.<br /> Liên kết và trao đổi xã hội cũng là một trong những động cơ tham gia các hội và<br /> đoàn thể tự nguyện. Người ta tham gia vì đó là nơi có thể chia xẻ chuyện xã hội. Sân chơi<br /> là một môi trường cung cấp thông tin nhanh hàng ngày, nhất là trong bối cảnh nông thôn.<br /> Chính là theo tinh thần này mà vị chủ nhiệm một CLB cầu lông, đồng thời là một doanh<br /> nhân, nhấn mạnh tới tầm quan trọng của việc thu hút các nhân vật biết làm ăn, có uy tín<br /> trong xã hội tham gia sinh hoạt CLB. “Đến sân cầu lông là biết hết chuyện xã hội, những<br /> thông tin thị trường, thời buổi như thế nào. Người ta tụ hội với nhau chứ không phải đi<br /> chơi không đâu”. (Nam, 1962, Đồng Kỵ). Tham gia vào một sân chơi, các thành viên<br /> được mở mang quan hệ, được giao lưu xã hội. Người ta mắc một chút kinh tế nhưng có<br /> lợi về mặt quan hệ, về nhiều mặt trong quan hệ đời sống. “Cũng từ lúc từ chỗ chơi thể<br /> thao có thêm được bạn hàng, đấy cũng là một mẹo trong quan hệ.” (Nam, 1962, Đồng<br /> Kỵ). Một người đại diện cho Hội sinh vật cảnh (Nam, 1962, Đồng Kỵ) đồng thời cũng là<br /> chủ xưởng sản xuất đồ gỗ nói rằng tham gia các tổ chức giúp anh ta có cơ hội va chạm,<br /> làm việc, có tiếng tăm, nên cũng được vị nể.<br /> Nhiều người nói đến việc tham gia vào các phường hội là một niềm vinh dự: “Người<br /> ta tham gia nhiều hội thì đi đâu thì người ta cũng có đủ tư trang, quần áo nom nó nuột nà,<br /> rồi thẻ đeo nó danh dự, còn không thì chẳng có cái gì. Mặc áo cái đó cũng chẳng dám mặc<br /> vì không có hội thì ai dám mặc vào.” (Nam, 1942, Đồng Kỵ). Tham gia vào các tổ chức<br /> cũng là để cho oai. “Có những người thích mình oai, mình nhiều phường mà. (...) Có người<br /> khoe tôi vào 5 phường, tôi oai nhất làng. (...) Tham gia phường để chứng tỏ là ta nhiều<br /> phường, ta chơi nhiều đoàn thể” (Nam, 1958, Đồng Kỵ). Mà là người đứng đầu của các tổ<br /> chức này thì còn oai hơn: “Đứng đầu một cái tổ chức đoàn thể thì nó cũng có một cái chức,<br /> cái chân trong thôn xã. Đi họp hành thì cũng sướng” (Nam, 1962, Đồng Kỵ).<br /> <br /> 6. Các hoạt động chủ yếu<br /> Dù có đăng kí hay không, các tổ chức đều có những quy định về chức năng hoạt<br /> động của mình. Những quy định này có thể dưới dạng văn bản (điều lệ của tổ chức),<br /> nhưng cũng có thể chỉ là các quy ước miệng.<br /> Đối với các tổ chức có đăng kí hoạt động, điều lệ là một bản quy định được soạn trên<br /> cơ sở ý kiến của đa số thành viên trong kì họp đại hội lần đầu tiên sau khi có quyết định thành<br /> lập tổ chức. Tuy nhiên, đối với các tổ chức này, bản điều lệ giống như một thủ tục hành chính<br /> hơn là một khung tham chiếu cho hoạt động của họ. Một tình trạng phổ biến đối với các tổ<br /> chức có thâm niên từ 3 năm trở lên là hầu hết người đại diện không còn nhớ nội dung của<br /> điều lệ và họ cũng không biết hiện tại bản điều lệ đó do ai nắm giữ. Một số người thậm chí<br /> còn không rõ tổ chức của mình có quyết định thành lập và điều lệ hay không.<br /> Đối với các tổ chức không đăng kí, hoạt động của tổ chức được thống nhất giữa các<br /> thành viên trong các cuộc họp chung. Thông thường, các hoạt động không được thống nhất<br /> 8<br /> Tuy nhiên, không phải ai thích cũng theo được các sinh hoạt phường hội. Thích là một chuyện, người ta<br /> cũng cần phải “có kinh tế” nữa.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Đặng Thị Việt Phương & Bùi Quang Dũng 39<br /> <br /> <br /> <br /> ngay từ đầu, mà bổ sung dần dần cùng với quy mô và thâm niên hoạt động của tổ chức.<br /> Không có sự khác biệt về độ gắn kết, tính chặt chẽ trong hoạt động của các tổ chức này.<br /> Việc có hay không có giấy tờ không liên quan tới tính nghiêm ngặt của tổ chức. Và giấy tờ<br /> cũng không làm tăng giá trị tư cách thành viên của người tham gia hội này hay hội khác.<br /> Hoạt động “chức năng”<br /> Dạng hoạt động này thể hiện rõ nhất ở các tổ chức hoạt động theo sở thích, dưới<br /> hình thức các CLB, trong đó nổi bật hơn cả là CLB thể thao. Do tính chất thể thao phục<br /> vụ sức khỏe mà các CLB này sinh hoạt hàng ngày. Một CLB cầu lông thôn thành lập từ<br /> năm 1994, lúc đầu có 90 thành viên, tới năm 1999 tăng lên thành 183 thành viên. Thời kỳ<br /> đầu CLB hoạt động cũng yếu, về sau mạnh lên do nhiều người nhận thấy môn thể thao<br /> này “có lợi nhiều mặt, nhất là sức khoẻ bản thân và giao lưu quan hệ.” (Nam, 1962,<br /> Đồng Kỵ). Ngoài các buổi tập hàng ngày, vào dịp hội làng thì CLB tổ chức giải cầu lông,<br /> mời các CLB ở các làng, xã lân cận tới thi đấu.<br /> Một CLB bóng bàn thôn cũng tổ chức các hoạt động tập luyện hàng ngày. CLB có<br /> khoảng 30 hội viên; nhưng hoạt động thường xuyên, theo nghĩa là đến chơi tại địa điểm của<br /> CLB thì có khoảng 15 người, vì địa điểm của CLB chỉ kê được 2 bàn bóng thôi. Nếu hội<br /> viên ra chơi đông quá, người nọ phải chờ người kia thì họ lại tỏa vào các bàn bóng của các<br /> cá nhân trong làng. Một CLB Dưỡng sinh thôn cũng tổ chức tập dưỡng sinh buổi tối, nhưng<br /> không phải ai cũng tham gia đầy đủ các buổi tập đó. Hoạt động dưỡng sinh như một hình<br /> thức tập thể dục tự do. Họ chỉ quy định về giờ giấc và địa điểm tập, các thành viên ai có thể<br /> tham gia thì đến tập, không có những ràng buộc hay quy định gì chặt chẽ. Do đó người ta<br /> không phân biệt giữa sinh hoạt thể thao thường ngày và sinh hoạt CLB.<br /> Không có sự khác biệt nào về hoạt động của các tổ chức có đăng kí và không đăng kí.<br /> Một CLB Văn nghệ thôn thành lập năm 2005, xuân thu nhị kì tổ chức luyện tập văn nghệ vào<br /> các dịp lễ hội hoặc khi có yêu cầu. Thành lập từ năm 2004, một CLB Cựu quân nhân thôn coi<br /> năm 2007 là năm có nhiều hoạt động nhất. Năm đó họ tổ chức đến động viên thăm hỏi9 anh em<br /> chuẩn bị lên đường nhập ngũ (Nói thêm là hàng năm cả thôn chỉ có khoảng 2-3 người nhập<br /> ngũ.) Cuối năm 2007, CLB này tham gia cùng Hội Cựu chiến binh trồng cây xung quanh nhà<br /> văn hóa thôn. Việc trồng cây được xem là hoạt động điển hình của CLB trong năm đó.<br /> Ngoài tính chất thể thao, giải trí phục vụ sức khỏe, các tổ chức tự nguyện cũng<br /> nhằm phục vụ các sinh hoạt lễ hội chung của làng. Nhiều tổ chức thậm chí chỉ hoạt động<br /> trong mấy ngày hội làng. Phường cờ tổ chức cho mọi người thi đấu cờ vào dịp hội làng<br /> vào tháng 3 hàng năm. Trước hai ngày, người trong phường phân công nhau chuẩn bị,<br /> quét sân dành cho chơi cờ, đi mua bán các thứ cần thiết. Thành viên phường cờ không<br /> chơi cờ vào ngày hội, mà phường chỉ đứng ra tổ chức thi đấu cờ như là một sinh hoạt hội<br /> hè giải trí cho nhân dân. Hết lễ hội, phường tổ chức liên hoan; và người đăng cai chịu<br /> trách nhiệm tổ chức bữa ăn này. Các ván cờ của phường thường diễn ra vào ngày này, sau<br /> bữa liên hoan. Trong dịp họp mặt, người ta không chỉ chơi cờ; còn có tú lơ khơ, tổ tôm,<br /> và nhiều trò khác để giải trí. Ở các phường khác, các hoạt động “chức năng” còn có vẻ<br /> <br /> 9<br /> Mỗi suất quà thăm hỏi trị giá 20 ngàn đồng, bằng hiện vật gồm cuốn sổ, cây bút và bánh xà phòng thơm.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 40 Các tổ chức xã hội tự nguyện ở nông thôn đồng bằng …...<br /> <br /> <br /> <br /> lỏng lẻo hơn: Phường vật, phường gà hay phường chim hầu như chỉ có các hoạt động này<br /> vào các ngày lễ hội. Họ đứng ra tổ chức các hoạt động vui chơi giải trí phục vụ nhân dân.<br /> Bản thân thành viên phường gà không hẳn phải chơi gà; người ở phường chim không có<br /> nghĩa là anh ta phải nuôi chim. Họ chỉ cần bày tỏ một chút quan tâm là có thể trở thành<br /> thành viên. Với những tiêu chí hoạt động lỏng lẻo như thế, bất cứ ai cũng có thể tham gia<br /> các phường hội. Và dường như người ta không chọn vào một phường vì những ưu thế của<br /> chính phường đó, mà vì đó đơn giản là nơi dành cho các sinh hoạt hội nhóm.<br /> Thăm hỏi thành viên và gia quyến<br /> Các hoạt động thăm hỏi thành viên và gia đình của họ (vợ/chồng, con và tứ thân<br /> phụ mẫu) là một hoạt động phổ biến ở hầu hết các tổ chức tự nguyện.<br /> Một CLB Cựu quân nhân thôn cũng tổ chức thăm hỏi anh em hội viên, vợ và con<br /> của họ khi ốm đau phải nằm viện và bố mẹ thân sinh (không bao gồm bố mẹ vợ) khi họ<br /> qua đời. Trường hợp ốm đau, người ta tổ chức đến thăm với 1 kg đường và 1 hộp sữa, trị<br /> giá khoảng 20 nghìn đồng. Việc thăm hỏi bằng hiện vật chỉ được các tổ chức thực hiện<br /> một lần duy nhất cho một người ốm10, ngay cả khi hội viên đau ốm nằm viện nhiều lần<br /> (các lần khác thì chỉ đến thăm hỏi mà không có quà). Khi bố mẹ hội viên qua đời, CLB<br /> cũng tổ chức viếng bằng hiện vật gồm vòng hoa, hương, nến, trị giá 70-80 ngàn đồng.<br /> Hoạt động thăm hỏi và phúng viếng này, cùng với những quy định về quà thăm viếng là<br /> khá thống nhất giữa các hội tự nguyện khác trong thôn.<br /> Hội hưu trí cùng cơ quan hoạt động trên phạm vi cả tỉnh, nhưng 20 người ở cùng<br /> huyện Từ Sơn lại tập hợp với nhau thành một hội riêng, tổ chức các hoạt động riêng bên<br /> ngoài các sinh hoạt chung với hội của tỉnh. Trong năm khi nhà thành viên nào có tứ thân<br /> phụ mẫu qua đời hoặc cưới con thì lại gọi nhau. Tính tổng các hoạt động thăm hỏi, phúng<br /> viếng, chúc mừng gắn với các các sinh hoạt hội nhóm của mình, một hội viên (tham gia 3<br /> tổ chức tự nguyện) cho biết mỗi tháng đi dự vài đám cưới, đám hiếu hoặc thăm người ốm.<br /> Anh ta nói có tháng một người (vợ hoặc chồng) đi gần chục đám. Mỗi đám cưới hay đám<br /> ma trung bình mừng hoặc viếng 100 ngàn. Có tháng vợ chồng anh chi khoảng 1 triệu<br /> đồng cho đám cưới. Để tham gia vào các sinh hoạt hội nhóm thế này, người ta phải trù<br /> tính đến một khoản tiền dự trữ nhất định để chi dùng vào những sinh hoạt của tổ chức.<br /> Chuyện xúc thóc dự trữ đi bán để mừng đám cưới hay phúng đám ma không phải là<br /> chuyện hiếm ở nông thôn.11<br /> Ở Đồng Quang nói riêng và ở nhiều vùng nông thôn đồng bằng sông Hồng khác nói<br /> chung, hoạt động thăm hỏi không chỉ là một thực tiễn của đời sống nông thôn mà được<br /> <br /> 10<br /> Người dân ở đây coi “ốm” có nghĩa là nằm viện nguy kịch một thời gian dài và/hoặc sắp qua đời. Thông<br /> thường, người ta chỉ đến thăm người ốm nếu người đó có nguy cơ không qua khỏi. Hành động thăm<br /> viếng người ốm được coi là nhìn mặt người đó lần cuối trước khi họ qua đời. Do đó, việc được nhiều tổ<br /> chức đến thăm khi nhà có người ốm chứng tỏ gia đình đó sống có uy tín, được nhiều người quý mến.<br /> 11<br /> Ở nông thôn các hộ có ruộng vẫn nhận cấy để lấy thóc ăn (dù nhiều khi phải đi thuê mướn hoàn toàn).<br /> Thóc lúa được họ trữ trong nhà, để dùng dần trong suốt năm đó. Thùng thóc đặt trong nhà đảm bảo cho<br /> an ninh sinh tồn của hộ gia đình trong suốt cả năm. Thùng thóc cũng đồng thời là một khoản tích trữ của<br /> cả gia đình, để khi có việc người ta có thể đem thóc bán lấy tiền mặt để chi dùng. Tuy nhiên, đôi khi<br /> việc xúc thóc đem bán, trong một vài trường hợp, cũng có thể ảnh hưởng đến sự an toàn về sinh tồn của<br /> cả gia đình trong suốt năm đó.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Đặng Thị Việt Phương & Bùi Quang Dũng 41<br /> <br /> <br /> <br /> nâng lên thành tiêu chuẩn của một người có đạo đức. Cái cách mà người ta nói về những<br /> người không giao tiếp, không đi lại với ai có một hàm ý phê phán rõ nét. Đó là những kẻ<br /> chỉ biết có lợi ích bản thân, chẳng quan tâm tới ai và do đó là đáng xấu hổ và thiệt thòi.<br /> Một người có uy tín, nói có người nghe, là người có quan hệ xã hội rộng. Anh ta phải<br /> tham gia vào mọi chuyện trong họ, trong xóm, trong làng. Anh ta phải trực tiếp có mặt ở<br /> đó, phải đi lại, thăm hỏi, bàn bạc (về đám tang, đám cưới, làm nhà v.v.).<br /> Việc cá nhân tham gia vào nhiều tổ chức, đoàn thể, nhiều sinh hoạt hội nhóm là một<br /> sự đảm bảo cho uy tín của cá nhân và của gia đình trong con mắt người làng. Khi nhà có<br /> công có việc mà có nhiều người đến thăm hỏi, động viên, chúc mừng thì người ta coi đó<br /> là niềm vinh dự cho cả gia đình. Người ngoài nhìn vào cũng đánh giá rằng gia đình này<br /> quan hệ rộng. Đặc biệt là khi gia đình có người ốm, càng nhiều tổ chức, đoàn thể tới thăm<br /> càng thể hiện uy tín của gia đình. “Có việc mà có các cụ đến, có phường đến là quý chứ,<br /> là vinh dự cho mình” (Nam, 1955, Trang Liệt). Nhiều người cung cấp tin ở thôn Trang<br /> Liệt đã kể câu chuyện về một người sống thiếu hòa nhập đã bị người làng tẩy chay, thậm<br /> chí còn không được công nhận là hàng xóm. Ông này học hết trung cấp, trước thoát li làm<br /> cán bộ, giờ về nghỉ hưu. Ông cậy có bạn là các ông to trên huyện, trên tỉnh, về làng không<br /> thèm tham gia phường hội gì. Tổ liên gia tổ chức lát đường bê tông cho sạch ngõ xóm,<br /> ông lại lấy cớ nhà ông ở đầu xóm ông không cần lát đường. Như thế nghĩa là ông “đối<br /> kháng” với hàng xóm rồi và sẽ bị cô lập!<br /> Các hoạt động thăm hỏi người ốm, viếng đám tang, mừng đám cưới, mừng tân gia,<br /> mừng đầy tháng, v.v., là cách người dân tham gia vào và/hoặc duy trì các quan hệ xã hội<br /> ở làng. Việc tham gia vào các hội tự nguyện, và cùng với nó là tiến hành các hoạt động<br /> thăm hỏi có thể cũng là một hình thức thay thế cho các quan hệ bạn bè mà phải nhờ có<br /> giao thiệp rộng họ mới có. Dường như có sự phân biệt khá rõ giữa “bạn bè” với “hàng<br /> xóm” và “người làng”. Hàng xóm và người làng gắn liền với nơi người ta cư trú. Trong<br /> khi đó, bạn bè là thứ quan hệ có thể tách rời khỏi nơi ở. Ở đây, việc một người nào đó có<br /> bạn đồng nghĩa với việc anh ta có quan hệ, giao thiệp rộng, ra ngoài nhiều và mở mang.<br /> Ăn uống<br /> Bao giờ cũng thế, sinh hoạt của các hội tự nguyện hầu như đều đi kèm với ăn uống.<br /> Người ta coi ăn uống là hoạt động quan trọng để duy trì các sinh hoạt hội nhóm, thiếu nó<br /> khó có thể thành hội.<br /> “Chẳng hội nào là không ăn uống” (Nữ, 1970, Đồng Kỵ). Phường chim ăn vào<br /> ngày thả chim, phường gà ăn vào dịp kết thúc hội xuân. Phường cờ, Hội sinh vật cảnh,<br /> CLB cầu lông, CLB bóng bàn, bóng chuyền, cờ tướng… đều ăn từ một đến hai lần,<br /> thường vào dịp đầu xuân và cuối năm. Ăn uống quan trọng đến mức người ta còn gắn nó<br /> với việc gọi tên tổ chức của mình một cách rất tự nhiên, như ăn phường trâu, ăn đồng<br /> niên, ăn đồng ngũ, v.v. Đối với một số tổ chức, ăn uống thậm chí còn là hoạt động duy<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 42 Các tổ chức xã hội tự nguyện ở nông thôn đồng bằng …...<br /> <br /> <br /> <br /> nhất. Phường trâu thôn Đồng Kỵ trước kia là hội của những người buôn trâu12. Nay nghề<br /> này không còn nữa, nhưng những người buôn trâu xưa và con cháu của họ vẫn tập hợp<br /> nhau lại thành phường. Hàng năm vào dịp lễ hội, họ tổ chức thui một con trâu và “đánh<br /> chén” với nhau. Với hình thức sinh hoạt mới này, phường trâu giờ cũng kết nạp thêm cả<br /> thành viên là những người thích ăn thịt trâu.<br /> Mỗi hội, phường thường tổ chức ăn theo lối đăng cai lần lượt tại nhà của các<br /> thành viên. Người đăng cai tổ chức việc ăn uống của tổ chức trong một năm, hết năm lại<br /> chuyển cho người đăng cai khác. Phường cờ chọn đăng cai theo lối luân phiên, bắt đầu<br /> từ người cao tuổi nhất, để đảm bảo rằng ai cũng có cơ hội được đăng cai mời phường ít<br /> nhất một lần trong đời. Ví dụ năm nay cụ 71 tuổi đăng cai thì tới năm sau sẽ là cụ 70, cứ<br /> lần lượt như thế. Hội đồng niên thì vì bằng tuổi nên tổ chức đăng cai (hay còn gọi là dọn<br /> hay chứa) bằng cách gắp thăm, theo thứ tự từ thấp lên cao. Hoặc có những tổ chức để<br /> cho các thành viên tự đăng kí. Dù dưới hình thức nào thì mỗi thành viên trong một<br /> phường, hội đều sẽ tổ chức ít nhất một bữa ăn tại nhà mình. Phải luân phiên hết một<br /> vòng thành viên rồi mới quay lại từ đầu. Nhiều người coi việc được dọn, được chứa,<br /> được đăng cai bữa ăn ở nhà mình là niềm vinh dự cho gia chủ. “Những anh đăng cai là<br /> tốn kém chứ, nhưng mà đấy là lại còn tranh nhau nữa chứ có phải là đùn đẩy cho nhau<br /> đâu.” (Nam, 1955, Trang Liệt)<br /> Trước kia người ta thường để tùy tâm gia chủ mời cơm phường hội. Thế là có xu<br /> hướng người sau phải làm to hơn người trước, hoặc ít nhất là bằng người trước, kẻo<br /> mang tiếng với anh em là keo kiệt hoặc kém cỏi. Sau này để tránh tình trạng ganh đua<br /> nhau, nhiều tổ chức đã có những quy định về mức đóng góp ngay từ khi thành lập hội<br /> hoặc tiến hành bàn bạc thống nhất trước khi tổ chức ăn. Hiện nay, trước một bữa ăn<br /> phường hội, bao giờ người đăng cai cũng tổ chức một buổi họp mặt trước đó vài ba<br /> ngày để bàn bạc thống nhất hình thức ăn và đóng góp. Người ta thống nhất việc ăn<br /> món gì, làm bao nhiêu bát, bao nhiêu đĩa13 và tiền định mức cho mỗi suất ăn. Tiền ăn<br /> chủ yếu là các thành viên đóng góp dựa trên giá trị thực của bữa ăn. Giá trị trung bình<br /> của một mâm cỗ cho bốn đến năm người ăn thời điểm năm 2008 ở Đồng Quang là<br /> khoảng từ 100-150 nghìn đồng.<br /> Đối với một số tổ chức, nếu nhà chứa khá giả, họ có thể làm cỗ quá số tiền quy định<br /> cho một suất ăn (chẳng hạn suất ăn quy định là 30.000đ/người, họ có thể làm đến<br /> 50.000đ/người) mà vẫn chỉ nhận số tiền như đã thống nhất từ trước. Hành động này nhiều<br /> khi không được khuyến khích, vì phường, hội muốn tạo sự bình đẳng giữa các thành viên,<br /> họ không muốn “ăn không” của gia chủ, mà muốn ăn bằng tiền của mình. Ở một số tổ<br /> chức khác, hành động này được cho là tùy tâm gia chủ, theo nghĩa nếu gia chủ bày tỏ<br /> thành ý muốn mời anh em thì sẽ được khuyến khích. Tuy nhiên, ngay cả khi có ý mời thì<br /> 12<br /> Đồng Kỵ trước kia vốn nổi tiếng là nơi có nhiều lái trâu. Lái trâu thời kì đó được coi là một nghề đòi hỏi<br /> vốn liếng lớn, và người làm lái trâu phải là người rất sắc sảo, đi lại nhiều và giao thiệp rộng. Nhà nào có<br /> người làm lái trâu là coi như được đảm bảo về sự no đủ cho cả gia đình.<br /> 13<br /> Bát là dành cho những món nước, và đĩa là dành cho các món khô. Chỉ cần biết số bát số đĩa trên mâm<br /> người ta có thể biết được đây là cỗ to hay cỗ nhỏ, mà không cần phải nhìn tận mắt mâm cỗ đó. Một mâm<br /> cỗ trung bình khi có 3 bát, 4 đĩa.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Đặng Thị Việt Phương & Bùi Quang Dũng 43<br /> <br /> <br /> <br /> gia chủ cũng phải có lời14 với tổ chức trước khi ăn.<br /> Khi tổ chức ăn tại nhà, dù là cỗ to hay nhỏ, bao giờ người ta cũng bớt lại một mâm cho<br /> gia chủ, đó là nguyên tắc. Mâm cỗ này được tính chung vào số tiền mà các thành viên trong<br /> tổ chức đóng góp cho bữa ăn. Các thành viên trong gia đình không bao giờ ăn cùng lúc mà ăn<br /> sau, bởi vì họ còn phải lo phục vụ khách. Trong nhiều trường hợp, ngày đăng cai bữa ăn này<br /> cũng đồng thời là ngày liên hoan ăn uống của gia đình với họ hàng, bạn bè thân cận. Người<br /> ta có thể ăn đăng cai vào buổi trưa, buổi chiều lại tiếp tục với liên hoan gia đình hoặc bạn bè.<br /> Ngày hôm đó là ngày cả gia đình trổ hết sự nhiệt tình và hiếu khách, là lúc người ta xây dựng<br /> và củng cố hình ảnh của bản thân và gia đình trong con mắt xóm làng.<br /> Bữa ăn đăng cai tại nhà không phải là một bữa ăn thuần túy no bụng. Nó không<br /> nhằm giải quyết nhu cầu của cái bụng như người ta thoạt nghĩ, nghĩa là không chỉ liên<br /> quan tới cái mà Gourou, trong một khảo cứu viết từ lâu, gọi là “sở thích ăn uống” của<br /> nông dân Bắc kỳ (Gourou, 1936: 253), mà là nhằm một chức năng xã hội. Thật vậy, hành<br /> vi ăn uống, đối với người nông dân, là một hình thức tham gia xã hội. Bạn bè gặp nhau<br /> thường xuyên, người ta rủ nhau ra quán ngồi ăn. Ngồi với nhau, gặp mặt nhau cho vui vẻ,<br /> tốn kém nhưng cũng là cách để nhập vào xã hội. Ăn uống là thời gian người ta ngồi với<br /> nhau, tán gẫu, biết được chuyện nọ chuyện kia trong làng. Ăn uống cũng là dịp để người<br /> ta học hỏi những chuẩn mực và duy trì tôn ti trật tự. Nhìn cái cách người ta sắp xếp chỗ<br /> ngồi trong một bữa ăn đã thấy ở đó hàm chứa nhiều ý nghĩa hơn là chỉ để thỏa mãn cái dạ<br /> dày. “Nhìn mâm cỗ, nhìn vị trí ngồi thì biết vị trí của người nào như thế nào rồi. Mâm có<br /> 5 người, thì 1 người ngồi giữa, bên tay phải có 2 người, bên tay trái có 2 người. Ông ngồi<br /> giữa là ông có vị trí quan trọng nhất, hoặc là cao tuổi nhất, hoặc là vai trên vai dưới. Có<br /> khi ông ít tuổi hơn lại ngồi giữa, ông già hơn thì lại xới cơm, thế chắc chắn là có quan hệ<br /> họ hàng.” (Nam, 1955, Trang Liệt).<br /> Ăn uống, đối với hội đồng niên, còn giống như một lễ thức tôn giáo. Một bữa ăn<br /> của đồng canh thôn Đồng Kỵ bắt đầu với phần lễ. Lễ trình đồng canh được làm là phần<br /> cỗ mặn và ngọt, thường bao gồm miếng thịt lợn/con gà luộc, xôi và hoa quả. Tùy từng<br /> đồng canh có thể tiến lễ to hay nhỏ. Lễ được chủ nhà chứa, người già (cha, chú hoặc<br /> người trong họ của chủ nhà) và một số thành viên gánh ra đình làm lễ từ sáng. Tại đình,<br /> mâm lễ được đưa lên bàn thờ Thánh, cụ Từ đền và người già của gia chủ sẽ tiến hành làm<br /> lễ15, những người đi theo sẽ đứng khấn cùng. Làm lễ xong, một phần lễ được chia cho cụ<br /> Từ đền, phần còn lại sẽ được đem về. Khi đó, đồng canh mới tiến hành ăn uống.<br /> Sự kiện này là quan trọng nếu ta nhớ lại rằng một trong những chức năng quan<br /> trọng của hệ thống nghi lễ làng xã (không thuộc số các nghi lễ của Phật giáo hay Công<br /> giáo) là bảo vệ và kiểm soát xã hội đối với cư dân làng xã. Mặt khác, nhìn từ phía người<br /> dân thì tuân thủ các nguyên tắc của hệ thống nghi lễ này là một cách xác nhận mình thuộc<br /> <br /> 14<br /> “Có lời” nghĩa là nói chuyện một cách chính thức. Người ta cũng phải học cách “có lời” với phường hội,<br /> phải học thuộc một khuôn mẫu chuẩn, chứ không phải tùy tiện thích gì nói đấy. Trong nhiều trường hợp,<br /> việc gia chủ “có lời” thiếu lễ độ, không gãy gọn, hay đơn giản là ‘không thuộc bài mẫu’ thôi cũng khiến<br /> phường hội từ chối những thành ý của gia chủ.<br /> 15<br /> Ở Đồng Kỵ, dưới tuổi các cụ (51 tuổi) thì không được làm lễ.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 44 Các tổ chức xã hội tự nguyện ở nông thôn đồng bằng …...<br /> <br /> <br /> <br /> về cộng đồng làng.<br /> <br /> 7. "Xã hội tính" của nông dân?<br /> Như đã nói, bài viết không đề câp tới bất kỳ loại hình tổ chức xã hội nào, mà chỉ<br /> bàn tới các tổ chức không có tính chất chính quyền và hình thành hoàn toàn dựa vào sự<br /> tham gia tự nguyện của người dân. Người ta nhấn mạnh tới lợi thế của các tổ chức xã hội<br /> tự nguyện, rằng các tổ chức này gần với người nghèo và thu hút được sự tham gia đông<br /> đảo của nhân dân. Các tổ chức xã hội tự nguyện với các giá trị như “khoan dung”, “đoàn<br /> kết”, “công bằng”, thể hiện trong các hoạt động của nó, còn được coi là môi trường để<br /> người dân “tập dượt dân chủ” (Wischermann và đồng nghiệp, 2003).<br /> Vậy là điểm cốt yếu trong định nghĩa về các tổ chức xã hội tự nguyện là ở tính chất<br /> độc lập của nó đối với các hình thức tổ chức nhà nước và các quan hệ xã hội truyền thống<br /> (làng, xóm, họ hàng, gia đình v.v..). Khái niệm về “khu vực dân sự” hay “xã hội dân sự”<br /> khá phổ biến hiện nay cũng hàm ý tương tự. Theo nghĩa này, Jamieson (1993), khi đề cập<br /> tới sự kiện các hội và đoàn thể tự nguyện, đã nhận xét rằng “người Việt Nam truyền<br /> thống là người có “tính xã hội cao”" (tr.33), căn cứ trên sự kiện trong làng có vô số<br /> “những tập thể có tính xã hội” như hội đồng niên, hội nuôi chim, hội đồng môn v.v.<br /> Nhận xét này của Jamieson chỉ cấp thêm ý nghĩa về một “không gian dân sự” cho<br /> cái sự kiện mà nhiều học giả khác đã phát hiện từ lâu. Gourou có lẽ là người đầu tiên<br /> nhận xét rằng nét đáng chú ý nhất trong đời sống xã hội của làng Bắc kỳ là xu hướng của<br /> nông dân muốn họp thành các phe nhóm (tr. 268). Trong các hội nhóm đó, người nông<br /> dân làm quen với cuộc sống công cộng, tập dượt vai trò họ sẽ đóng trong làng, “học cách<br /> ăn nói” (Gourou, 1936). Nguyễn Từ Chi cũng xác nhận sự kiện này và nhấn mạnh tới tình<br /> hình là người nông dân Việt thời ấy không phải là người nông nô hay người nông dân bán<br /> tự do trong các lãnh địa trung cổ, mà là người nông dân tự do, sống trong các làng xã ít<br /> nhiều tự trị đối với chính quyền quân chủ (Trần Từ, 1984).<br /> Các dữ kiện trong thực tế dẫn ta tới những phỏng đoán khác nhau liên quan tới tính<br /> chất và đặc điểm “dân sự” của các tổ chức và đoàn thể tự nguyện trong nông thôn hiện<br /> nay. Thật thế, một mặt là cái đối lập rõ nét giữa làng xóm (một không gian xã hội truyền<br /> thống) và khu vực xã hội (cái có thể đóng vai trò “không gian dân sự”), nơi người nông<br /> dân thực hành hàng ngày các trao đổi và liên kết xã hội, là cái giúp anh ta cảm thấy tự tin<br /> và tự do. Mặt khác, người ta lại vẫn bắt gặp cái cảm thức khá mạnh mẽ về tình trạng lệ<br /> thuộc của nông dân vào các thể chế xã hội truyền thống.<br /> Thật thế, tại Đồng Quang (cũng như tại nhiều làng xã khác của miền Bắc hiện nay),<br /> người làng vẫn còn giữ một vai trò đặc biệt cũng như lệ làng vẫn cứ là một sức ép đáng<br /> kể đối với các thành viên của làng. Người ta thường lí luận rằng: anh có thể làm cán bộ ở<br /> đâu mặc anh, nhưng về đến dân thì anh là người làng. Một vài tổ chức tự nguyện liên<br /> quan tới vai trò này, hội đồng niên chẳng hạn. Theo lệ làng, các thành viên đến tuổi<br /> trưởng thành phải vào hội đồng niên. Vào đồng niên là cơ sở để các thành viên sau này<br /> tham gia gánh vác “việc dân”, thực hiện nghĩa vụ với dân.<br /> Chẳng ai dám bỏ đồng niên. Nếu bỏ thì anh ta sẽ mang tiếng với làng suốt đời,<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Đặng Thị Việt Phương & Bùi Quang Dũng 45<br /> <br /> <br /> <br /> mang tiếng là không theo được đồng niên. Anh ta sẽ bị đánh giá hoặc là tiếc tiền, hoặc là<br /> khin